I.I.Krachkovskiy: «Shyghystaghy Lәilә-Mәjnýn batystaghy Romeo men Julettagha qaraghanda ataqtyraq».

...Negizgi sujeti soltýstik Arabiyadaghy Bany Amir taypasynan shyqqan búl dastandy orta ghasyrda shyghystyng klassik shayyrlary jarysa otyryp jazghan. Mәjnýn haqyndaghy alghashqy hikayalar Ibn Kuteybanyn, Ábul Faraj әl-Isfahanidyng enbekterinde kezdeskenimen de, búl shygharmany alghash bolyp barsha әlemge pash etken Nizamy bolatyn. Parsy әdebiyetinde óz ornyn tapqan Mәjnýn beynesi Nizamiyden keyin Ámir Hosrou Dehleui, Álisher Nauai, Fizuli, Shәkәrim sekildi belgili aqyndardyng shygharmalarynyng basty keyipkerine ainalghan. Olar dastandy jazu barysynda birinde joq dýniyeni ekinshisi tolyqtyrugha talpynghanymen de, Nizamy jyrlaghan qalyptan alshaq kete qoymaghan. Desek te uaqyt ótken sayyn shygharmadaghy Mәjnýn beynesi júmbaqtalyp, sopylyq astar alyp otyrghanyn joqqa shygharugha bolmas. Alghashynda arab әdebiyetinde jyrlanghan búl dastanda diny elementter kezdespegen bolsa, parsy hәm týrki әdebiyetine kelgen kezde sopylyq әdebiyetting әserine úshyray bastady. Mәjnýn beynesi Ahmet Iasaui, Sýleymen Baqyghani, Fariydәddin Attar men Jalaladdin Rumi, Mashrab shygharmashylyghynda Haqty izdegen gharip retinde kórinis berdi.

...Lәilә-Mәjnýn dastanynyng bar qúndylyghy sopylyq astar alghanynda jatyr. Eger búl shygharmany sol túrghydan taldaytyn bolsaq, onda dastannyng ishki sujetteri túrmaq, taqyrybynyng qyr-syry da ashyla týspek.

...Arabsha «Mәjnýn» degen jyndy demek,
«Mәjnýn» dep at qoyyldy onyng ýshin,
dep Shәkәrim qajy jyrlaghanday «Mәjnýn» arab tilinde «jyndanghan» degen maghyna berse, sol tilde «Lәilә» degen «týn» degen maghyna beredi. Endi jyndy adamnyng qaranghy týnde izdegen nәrsesin tabuy mýmkin be?! «Qaranghy bólmede qara mysyqty izdep tabu qiyn, eger mysyq bólmede bolmasa, ony izdep tabu tipten qiyn» dep Qytay oishyly Konfusiy aitqanday, jyndy túrmaq deni sau adamnyng izdegen nәrsesintabuynyng ózi kýdikti nәrse. Yaghny shygharmanyng taqyrybynan Mәjnýnning bú dýniyede óz múratyna jete almaytyndyghyna shygharmany oqymay túrypaq kóz jetkizuge bolady. Sonda Qayys aqyndy jyndy etip, esinen adastyrghan kim nemese qanday kýsh?

Osy orayda Ábu Bәkir Shibliydin:
Adamdar mening ghashyq ekenimdi bilgenimen de,
Ghashyghymnyng kim ekenin esh kim de bilmeydi, –
degeni eske oralady.
Búl súraqtyng jauabyn Shәkәrim bergen:
Mening jarym qyz emes,
Haqiqattyng shyn núry...

...Iasauiyding ózin Mәjnýnge tenegeni siyaqty jyr-joldardy orta ghasyrlyq sopy aqyndardyng bәrinen de kezdestiruge bolady. Sebebi Mәjnýn joly – jýrek arqyly Haqty tanu әri Onymen qauyshu joly. Ataqty mutasauuf Bayazid Bistamy týsinigindegi Mәjnýn – Haq jolyndaghy ghashyq adam.

Búl dastanda Jýsip-Zyliha, Tahiyr-Zuhra, Farhad-Shyryn siyqty әueli jigit aty atalmaydy, qayta Lәilә-Mәjnýn bolyp, qyzdyng atymen bastalady. Sonda er kisining joly әieldikine qaraghanda bir saty joghary dep esepteytin músylman júrtynda nege әiel zatyn birinshi oryngha qoyghan degen oryndy súraq tuady. Sebebi múndaghy Lәilә qyz aty emes, ol búl dýniyede Lәilә sipatynda kórinis tauyp, júrttyng bәrin ózine mәjnýndey yntyq etetin IYlәhy bir kýsh. Yaghny oiymyzdy týrik ghalymy Usman Nuriy Tupbashtyng sózimen aitar bolsaq: «Lәilә kónilderdi mәjnýn etip, toyymsyz nәpsini joqqa shygharghan ilahy (tәnrilik) bir ghashyqtyqtyng kórinisi".

...Jýreginde ghashyq oty janghannan beri Mәjnýnning kezetin jeri betpaqdala. Mәjnýnning júrttan bólinip, aidalagha qaray qashuy – onyng ghashyqtyq әlemine birjolata kirgeninen habar beredi. Al gharipterding týsinigindegi betpaqdala – sheksiz mahabbattyng simvoly. Dastandaghy Mәjnýn siyaqty dala kezip ketken Ghashyqtar az bolmaghan. Búghan sopynyng beldi ókili Imam Ghazaly men qazaqtyng songhy ghashyqtarynyng biri – Shәkәrimning ómirining sonyna taman elden bólinip, jalghyz ómir sýrgendigi mysal bola alady.
Elsizge shyghyp alyp Qayys jatty,
Bir taugha tigip alyp altyn shatyr, –
dep jyrlaghan aqyn ómirining sonynda óz keyipkerining keypin kiydi.

...Aydalada laghyp jýrgen Mәjnýndi Lәilәning ózi izdep keledi. Ol úiqtap jatqan Mәjnýndi oyatqanda, ghashyqtyqtan jyndy atanghan aqyn Lәilәni tanymaydy. Lәilә ózin tanystyrghanda ol:
Mәjnýn eger jýz bolsa da meyli,
Lәilәning ekeu boluy kóp qate, –
deydi. Osy joldardy aqynnyng ózi bylaysha týsindiredi:
Mәjnýnning qalaghany Mәula (tәnrining núry) edi.

Yaghny múnda Mәjnýnning әiel zatyna emes, Jaratushynyng jamalyna ghashyq ekendigi anyq aitylady. Mәjnýn «Lәilәning ekeu boluy kóp qate» dep, Jaratqannyng jalghyz ekenin algha tartyp otyr.

Sonday-aq, «Gharipnama» dastanynda:
Mәjnýnning kórgeni Mәulanyng beynesi edi,
Alayda Mәjnýn ony Lәilә dep atady, – degen joldar bar.

Sonday-aq:
Auzynan ah degende jalyn shyghyp,
Dedi de talyp ketti, Lәilә Lәilә!
Nemese:
«Lәilә» dep zar qaghady tynbay jylap,
Jýredi keshke jaqyn qayyr súrap.

...Bizding oiymyzsha dastandaghy Mәjnýnning auyzynan tastamaytyn «Lәilәsi» músylmansha imany kuәlikting qysqarghan týri boluy mýmkin. Sebebi shygharmadaghy «Lә iylәhә ilallah» dep kýnine birneshe ese qaytalau aqiqatty izdeushi sopylardyng negizgi zikiri bolghan. Búl tasbihtyng ózge zikirlerden aiyrmashylyghy, onyng syrttay aityluynda jatsa kerek.
... Eger osy sózimiz ras bolar bolsa, onda dastannyng taqyryby ne ýshin «Lәilә – Mәjnýn» dep atalghandyghynyng syry ashyla týsedi. (Nizami, Nauai, Fizuly shygharmalary da osylay atalady. Tek Ámir Hosrou Dehleviyeing dastany keyde «Mәjnýn jәne Lәilә» dep atalady T.Q.). Yaghny Usman Nuriy tújyrym jasaghanynday, birinshi Allanyng núry atalady da, ekinshi Haq jolynda jyndy atanghan ghashyqtyng aty jazylady.

...Sonday-aq dastannyng sujetterinde Mәjnýndi sheshesi emes, bir kemPIR kelip emizetini aitylady. Sýt - ruhany ilim. Payghambar hadisterinde týste kórilgen sýtting ónde ilim, bilim ekeni aitylady.

Sóz sonynda aitarymyz, «Lәilә-Mәjnýn» dastanyn jýrek kózimen oqu kerek degimiz keledi.

Tórәli Qydyr

Abai.kz