ي.يۋ.كراچكوۆسكي: «شىعىستاعى ءلايلا-ءماجنۇن باتىستاعى رومەو مەن جۋلەتتاعا قاراعاندا اتاقتىراق».

...نەگiزگi سيۋجەتi سولتۇستiك ارابياداعى باني امير تايپاسىنان شىققان بۇل داستاندى ورتا عاسىردا شىعىستىڭ كلاسسيك شايىرلارى جارىسا وتىرىپ جازعان. ءماجنۇن حاقىنداعى العاشقى حيكايالار يبن كۋتەيبانىڭ، ءابۋل فاراج ءال-يسفاحانيدىڭ ەڭبەكتەرiندە كەزدەسكەنiمەن دە، بۇل شىعارمانى العاش بولىپ بارشا الەمگە پاش ەتكەن نيزامي بولاتىن. پارسى ادەبيەتiندە ءوز ورنىن تاپقان ءماجنۇن بەينەسi نيزاميدەن كەيiن ءامiر حوسروۋ دەحلەۋي، الiشەر ناۋاي، فيزۋلي، شاكارىم سەكىلدى بەلگiلi اقىنداردىڭ شىعارمالارىنىڭ باستى كەيiپكەرiنە اينالعان. ولار داستاندى جازۋ بارىسىندا بiرiندە جوق دۇنيەنi ەكiنشiسi تولىقتىرۋعا تالپىنعانىمەن دە، نيزامي جىرلاعان قالىپتان الشاق كەتە قويماعان. دەسەك تە ۋاقىت وتكەن سايىن شىعارماداعى ءماجنۇن بەينەسi جۇمباقتالىپ، سوپىلىق استار الىپ وتىرعانىن جوققا شىعارۋعا بولماس. العاشىندا اراب ادەبيەتiندە جىرلانعان بۇل داستاندا دiني ەلەمەنتتەر كەزدەسپەگەن بولسا، پارسى ءھام تۇركى ادەبيەتiنە كەلگەن كەزدە سوپىلىق ادەبيەتتiڭ اسەرiنە ۇشىراي باستادى. ءماجنۇن بەينەسi احمەت ياساۋي، سۇلەيمەن باقىعاني، ءفاريداددين اتتار مەن جالالاددين رۋمي، ماشراب شىعارماشىلىعىندا حاقتى iزدەگەن عارىپ رەتiندە كورiنiس بەردi.

...ءلايلا-ءماجنۇن داستانىنىڭ بار قۇندىلىعى سوپىلىق استار العانىندا جاتىر. ەگەر بۇل شىعارمانى سول تۇرعىدان تالدايتىن بولساق، وندا داستاننىڭ iشكi سيۋجەتتەرi تۇرماق، تاقىرىبىنىڭ قىر-سىرى دا اشىلا تۇسپەك.

...ارابشا «ءماجنۇن» دەگەن جىندى دەمەك،
«ءماجنۇن» دەپ ات قويىلدى ونىڭ ءۇشiن،
دەپ شاكارiم قاجى جىرلاعانداي «ءماجنۇن» اراب تiلiندە «جىندانعان» دەگەن ماعىنا بەرسە، سول تiلدە «ءلايلا» دەگەن «ءتۇن» دەگەن ماعىنا بەرەدi. ەندi جىندى ادامنىڭ قاراڭعى تۇندە iزدەگەن نارسەسiن تابۋى مۇمكiن بە؟! «قاراڭعى بولمەدە قارا مىسىقتى iزدەپ تابۋ قيىن، ەگەر مىسىق بولمەدە بولماسا، ونى iزدەپ تابۋ تiپتەن قيىن» دەپ قىتاي ويشىلى كونفۋتسي ايتقانداي، جىندى تۇرماق دەنi ساۋ ادامنىڭ ىزدەگەن نارسەسىنتابۋىنىڭ ءوزi كۇدiكتi نارسە. ياعني شىعارمانىڭ تاقىرىبىنان ءماجنۇننiڭ بۇ دۇنيەدە ءوز مۇراتىنا جەتە المايتىندىعىنا شىعارمانى وقىماي تۇرىپاق كوز جەتكiزۋگە بولادى. سوندا قايىس اقىندى جىندى ەتiپ، ەسiنەن اداستىرعان كiم نەمەسە قانداي كۇش؟

وسى ورايدا ءابۋ باكىر ءشيبليدىڭ:
ادامدار مەنiڭ عاشىق ەكەنiمدi بiلگەنiمەن دە،
عاشىعىمنىڭ كiم ەكەنiن ەش كiم دە بiلمەيدi, –
دەگەنi ەسكە ورالادى.
بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن شاكارiم بەرگەن:
مەنiڭ جارىم قىز ەمەس،
حاقيقاتتىڭ شىن نۇرى...

...ياساۋيدiڭ ءوزiن ماجنۇنگە تەڭەگەنi سياقتى جىر-جولداردى ورتا عاسىرلىق سوپى اقىنداردىڭ بارiنەن دە كەزدەستiرۋگە بولادى. سەبەبi ءماجنۇن جولى – جۇرەك ارقىلى حاقتى تانۋ ءارi ونىمەن قاۋىشۋ جولى. اتاقتى مۋتاساۋف بايازيد بيستامي تۇسiنiگiندەگi ءماجنۇن – حاق جولىنداعى عاشىق ادام.

بۇل داستاندا ءجۇسiپ-زىليحا، تاحير-زۋھرا، فارحاد-شىرىن سيقتى اۋەلi جiگiت اتى اتالمايدى، قايتا ءلايلا-ءماجنۇن بولىپ، قىزدىڭ اتىمەن باستالادى. سوندا ەر كiسىنىڭ جولى ايەلدىكىنە قاراعاندا بiر ساتى جوعارى دەپ ەسەپتەيتiن مۇسىلمان جۇرتىندا نەگە ايەل زاتىن بiرiنشi ورىنعا قويعان دەگەن ورىندى سۇراق تۋادى. سەبەبى مۇنداعى ءلايلا قىز اتى ەمەس، ول بۇل دۇنيەدە ءلايلا سيپاتىندا كورiنiس تاۋىپ، جۇرتتىڭ ءبارiن وزiنە ماجنۇندەي ىنتىق ەتەتiن ءيلاھي ءبىر كۇش. ياعني ويىمىزدى تۇرiك عالىمى ۋسمان نۋري تۋپباشتىڭ سوزiمەن ايتار بولساق: «ءلايلا كوڭiلدەردi ءماجنۇن ەتiپ، تويىمسىز ءناپسiنi جوققا شىعارعان يلاھي (تاڭرiلiك) بiر عاشىقتىقتىڭ كورىنىسى".

...جۇرەگiندە عاشىق وتى جانعاننان بەرi ءماجنۇننiڭ كەزەتiن جەرi بەتپاقدالا. ءماجنۇننىڭ جۇرتتان ءبولiنiپ، ايدالاعا قاراي قاشۋى – ونىڭ عاشىقتىق الەمiنە بiرجولاتا كiرگەنiنەن حابار بەرەدi. ال عارىپتەردىڭ تۇسiنiگiندەگi بەتپاقدالا – شەكسiز ماحابباتتىڭ سيمۆولى. داستانداعى ءماجنۇن سياقتى دالا كەزiپ كەتكەن عاشىقتار از بولماعان. بۇعان سوپىنىڭ بەلدi وكiلi يمام عازالي مەن قازاقتىڭ سوڭعى عاشىقتارىنىڭ بiرi – شاكارiمنiڭ ءومiرiنiڭ سوڭىنا تامان ەلدەن ءبولiنiپ، جالعىز ءومiر سۇرگەندiگi مىسال بولا الادى.
ەلسiزگە شىعىپ الىپ قايىس جاتتى،
بiر تاۋعا تiگiپ الىپ التىن شاتىر، –
دەپ جىرلاعان اقىن ءومiرiنiڭ سوڭىندا ءوز كەيiپكەرiنiڭ كەيپiن كيدى.

...ايدالادا لاعىپ جۇرگەن ءماجنۇندi ءلايلانiڭ ءوزi iزدەپ كەلەدi. ول ۇيقتاپ جاتقان ءماجنۇندi وياتقاندا، عاشىقتىقتان جىندى اتانعان اقىن ءلايلانi تانىمايدى. ءلايلا ءوزiن تانىستىرعاندا ول:
ءماجنۇن ەگەر ءجۇز بولسا دا مەيلi,
ءلايلانiڭ ەكەۋ بولۋى كوپ قاتە، –
دەيدi. وسى جولداردى اقىننىڭ ءوزi بىلايشا تۇسiندiرەدi:
ءماجنۇننiڭ قالاعانى ءماۋلا ء(تاڭرiنiڭ نۇرى) ەدi.

ياعني مۇندا ءماجنۇننiڭ ايەل زاتىنا ەمەس، جاراتۋشىنىڭ جامالىنا عاشىق ەكەندiگi انىق ايتىلادى. ءماجنۇن «ءلايلانiڭ ەكەۋ بولۋى كوپ قاتە» دەپ، جاراتقاننىڭ جالعىز ەكەنىن العا تارتىپ وتىر.

سونداي-اق، «عارiپناما» داستانىندا:
ءماجنۇننiڭ كورگەنi ءماۋلانىڭ بەينەسi ەدi,
الايدا ءماجنۇن ونى ءلايلا دەپ اتادى، – دەگەن جولدار بار.

سونداي-اق:
اۋزىنان اھ دەگەندە جالىن شىعىپ،
دەدi دە تالىپ كەتتi, ءلايلا ءلايلا!
نەمەسە:
«ءلايلا» دەپ زار قاعادى تىنباي جىلاپ،
جۇرەدi كەشكە جاقىن قايىر سۇراپ.

...بiزدiڭ ويىمىزشا داستانداعى ءماجنۇننiڭ اۋىزىنان تاستامايتىن «ءلايلاسi» مۇسىلمانشا يماني كۋالiكتiڭ قىسقارعان ءتۇرi بولۋى مۇمكiن. سەبەبi شىعارماداعى «ءلا ءيلاھا يلاللاھ» دەپ كۇنiنە بiرنەشە ەسە قايتالاۋ اقيقاتتى iزدەۋشi سوپىلاردىڭ نەگiزگi زiكiرi بولعان. بۇل تاسبيحتىڭ وزگە زiكiرلەردەن ايىرماشىلىعى، ونىڭ سىرتتاي ايتىلۋىندا جاتسا كەرەك.
... ەگەر وسى ءسوزiمiز راس بولار بولسا، وندا داستاننىڭ تاقىرىبى نە ءۇشiن «ءلايلا – ءماجنۇن» دەپ اتالعاندىعىنىڭ سىرى اشىلا تۇسەدi. (نيزامي، ناۋاي، فيزۋلي شىعارمالارى دا وسىلاي اتالادى. تەك ءامiر حوسروۋ دەحلەۆيeiڭ داستانى كەيدە «ءماجنۇن جانە ءلايلا» دەپ اتالادى ت.ق.). ياعني ۋسمان نۋري تۇجىرىم جاساعانىنداي، بiرiنشi اللانىڭ نۇرى اتالادى دا، ەكiنشi حاق جولىندا جىندى اتانعان عاشىقتىڭ اتى جازىلادى.

...سونداي-اق داستاننىڭ سيۋجەتتەرىندە ءماجنۇندى شەشەسى ەمەس، ءبىر كەمپىر كەلىپ ەمىزەتىنى ايتىلادى. ءسۇت - رۋحاني ءىلىم. پايعامبار حاديستەرىندە تۇستە كورىلگەن ءسۇتتىڭ وڭدە ءىلىم، ءبىلىم ەكەنى ايتىلادى.

ءسوز سوڭىندا ايتارىمىز، «ءلايلا-ءماجنۇن» داستانىن جۇرەك كوزiمەن وقۋ كەرەك دەگىمىز كەلەدى.

ءتورالى قىدىر

Abai.kz