Болашақта үш әлемдік тенденция қашықтықтан білім берудің дамуына әсер етеді. Біріншісі - гигономика (Джиг Экономикасы) деп аталатын өсім, бұл кәдімгі дәстүрлі жұмыстармен айналысқаннан гөрі, көп адамдар өздері үшін жұмыс істеуді жөн көретіндігінде. Екінші жаһандық тенденция қазіргі адамның жеке өзін-өзі тануға деген ұмтылысымен байланысты: әркім өзінің өмірінің мақсаты мен мағынасы болғанын қалайды. Үшінші тенденция әлемдік білім беру нарығының орталықсыздандырылуынан көрінеді. Қазіргі кезде білім беру қызметтерін тұтынушылар нені, қашан және қалай оқығысы келетінін өздері шешеді. Ақпараттық технологияларға негізделген қашықтықтан білім беру осы тенденцияларды ескеріп, әр оқушыға жеке көзқарас қалыптастыруға мүмкіндік береді. Билл мен Мелинда Гейтстің айтуынша, жетілдірілген бағдарламалық жасақтама мен жаңа технологиялардың арқасында білім саласындағы революция болады. Білім беру технологиялары білімге қол жетімділікті арттырады және әлемдегі, әсіресе Африка мен Оңтүстік Азия сияқты аймақтарда сауаттылық деңгейіндегі айырмашылықты азайтады. Білім беру технологиясының жоғарғы мақсаты білім сапасын көтеру болып қала береді. 2011 жылы қашықтықтан білім берудің дүниежүзілік нарығы 35,6 миллиард долларға бағаланды, болжам бойынша, нарық 2016 жылға қарай 51,5 миллиард долларға дейін өседі. Нарықтағы ең үлкен өсім Латын Америкасында (14,6%), Шығыс Еуропада (16,9%) және Азияда (17,3%) болады жеген болжам бар. Америка Құрама Штаттары мен басқа да дамыған елдердің білім беру жүйесі бұрыннан бері өзгеріп отырған ортаға бейімделіп келеді. Әр түрлі зерттеулер жақын болашақта онлайн-білім берудің дамитынын айтады. Клейтон Кристенсеннің айтуынша, 2019 жылға қарай АҚШ-тағы барлық орта мектеп курстарының 50% -ы онлайн режимінде қол жетімді болмақ. Қашықтан оқытудың дамуына байланысты кез келген курсты онлайн режимінде оқитын студенттер саны артып отыр.   Америка Құрама Штаттарындағы студенттердің жалпы санының өсуі аясында (2002 ж. 16,611 млн. Бастап 2011 ж. 20994 млн. Дейін), он-лайн режимінде кем дегенде бір курста оқитын студенттердің саны 2002 ж. 1.603 млн.-дан 6.714-ке дейін өсті. Интернеттегі студенттер санының артуы байқалады: 2002 жылы барлық талапкерлердің тек 9,6% -ы онлайн курстарды таңдаған, 2011 жылы - 32% -дан кем емес бір онлайн-курстарға қатысқан. Алғаш рет қашықтан оқыту арқылы жоғары білім алу мүмкіндігі 1836 жылы Лондон университеті құрылған кезде пайда болды. Почта байланысы арқылы оқулықтар мен оқу материалдары, емтихан сұрақтары, кейс тапсырмалар қашықтан оқитын студентке жіберіліп,  кері байланыс та орнатылды. 1920 жылдардағы радионы ойлап табу бірқатар лекциядан тұратын радио курстардың пайда болуына әкелді. Кейде мұндай курстар баспа материалдарымен және сыныптағы іс-шаралармен толықтырылды. 50-ші жылдары теледидар курстары белсенді дамыды, оқу құралдарымен, сабақтармен және мезгіл-мезгіл емтихан бақылауымен бірге жүрді.

1969 жылы Біріккен Корольдіктің Ашық Университетінің пайда болуы (Open University of the United Kingdom,UKOU) жаңа кезеңнің басталуынан хабар берді. Осы сәттен бастап қашықтықтан білім беруде бірінші рет оқытудың жан-жақты тәсілі баспа материалдарының басымдық жағдайында барлық құралдарды қолдана бастады. Ашық университет қашықтықтан оқытуға арналған жоғары сапалы оқу құралдарын шығарды. Университеттің студенттермен біржақты қарым-қатынасы радио және теледидарлық хабарлармен толықтырылған баспа материалдары арқылы жүзеге асты (аудиокассеталар кейінірек кең таралды). Оқытушылар мен студенттердің екіжақты әрекеті тұрғылықты жері бойынша сырттай, бетпе-бет консультациялар және қысқа мерзімді курстар арқылы жүзеге асырылды. Бұл модель дайындық кезеңінде қымбат бағаланды. Алайда, қажетті материалдар мен бағдарламаларды жасағаннан кейін,  әр студентті оқыту үлкен шығындарды қажет етпейтін болды. Ұлыбритания үкіметі бұл жобаға айтарлықтай қаражат бөлді. Қашықтықтан оқыту үшін оқу жоспарлары, бағдарламалар, оқу құралдары және білім беру технологиялары қажет болды. Королеваның өзі ашық университет құрып, ал  үкімет палатасының спикері канцлер (ректор) болып тағайындалды. Университеттің ауқымды және беделді болуы үшін бәрі жасалды. Ұлыбританияның Ашық университеті оның қол жетімділігін төмен бағамен және сабаққа жиі барудың қажеті болмауымен көрсететін етіп атады. Бастапқыда университет оқу туралы өтініштерді тек Біріккен Корольдіктің азаматтарынан қабылдады. Кейіннен, біраз тәжірибе жинап, олар шетелдіктерден қашықтықтан білім алуға өтініштер қабылдай бастады.

Қашықтан оқыту технологиясының соңғы буыны ақпараттық және коммуникациялық технологияларды белсенді қолдануға негізделген, әр түрлі нысандарда (мәтін, графика, дыбыс, анимация) екі жақты байланысты синхронды түрде де (бейне немесе аудиографиялық конференциялар) және электронды поштаны қолдана отырып жүзеге асырылды.

Қашықтан оқытудың әлемдік көшбасшылары

Ұлыбританияның ашық университетінің құрылуы бүкіл әлемдегі қашықтықтан оқыту жүйесіне әсер етті. Қашықтықтан оқытуды қамтамасыз ететін оқу орындары бірқатар елдерде пайда болды, негізінен Еуропа мен Азия. Олардың қатарына Испаниядағы Distancia ұлттық білім беру университеті (UNED) (1972), Пәкістандағы Allama Iqbal Open University (AIOU) (1974), Таиландтағы Сухотхай Тамматхират ашық университеті (STOU) (1978), Корея мемлекеттік ашық университеті (Корея Ұлттық) жатады. Ашық Университет, (KNOU) (1982),  Индонезияда Тербука Университеті (UT) (1984) және Мемлекеттік Ашық Университет,  Үндістанда Индира Ганди (Индира Ганди ұлттық ашық университеті (IGNOU), (1985) ашылды. Еуропадағы қашықтықтан білім беру - бұл, ең алдымен, Испаниядағы ең ірі қашықтықтан білім беру ұлттық университеті (ЮНЭД) (елінде  58 оқу орталығы, 9 шетелде) және штаб-пәтері Балтық аймағының 10 елді біріктіретін Стокгольмда орналасқан Балтика университеті (БУ). Ал ең ірі француздық қашықтықтан оқыту орталығы (CEND) 1969 жылы ашылды. Орталық 2,5 мыңнан астам оқу курстарын ұсынады, оның филиалдарын әлемнің 120 елінен табуға болады, 5 мыңға жуық мұғалім қашықтықтан оқыту курстары мен білім беру іс-шараларын дамытуға қатысады. CEND қашықтықтан оқытуды ұйымдастыруда қолданылатын техникалық құралдарға спутниктік теледидар, видео және аудио таспалар, электронды пошта, Интернет, сонымен қатар дәстүрлі әдебиет көздері жатады. 1989 жылы Америка Құрама Штаттарында қашықтықтан оқыту идеясы 1500 колледждер мен телекомпаниялардың консорциумы болып табылатын Қоғамдық хабар тарату жүйесінде (PBS TV) пайда болды. PBS TV  төрт білім беру арнасы арқылы берілетін бірнеше оқыту бағдарламаларын қамтиды. Олардың ішінде ғылымның, бизнестің және менеджменттің әртүрлі бағыттары бойынша курстарды ұсынатын PBS Adalt Learning Service қашықтықтан оқыту бағдарламасы ерекше орын алады. Бүгінгі таңда Пенсильван (Penn State University) мемлекеттік университеті қашықтықтан білім беру саласындағы ең беделді университеттердің бірі. Оның тәжірибесін ЮНЕСКО виртуалды университет тұжырымдамасын жасауда қолданды. Қытайда мәдени революция кезінде жабылған дәстүрлі жоғары оқу орындарының орнына 1979 жылы Радио және теледидар университеттерінің ұлттық желісі (CRTVU) құрылды. Оқыту спутниктік хабар тарату және теледидар университеттерін қолдана отырып ұйымдастырылады.

Білім беруді басқару жүйесі

Қашықтан оқытуды сәтті жүзеге асырудың негізі болып онлайн режимінде оқу процесін құруға мүмкіндік беретін бағдарламалық порталдар. Қазіргі кезде әлемдік деңгейде Learning Management Systems (LMS) яғни білім беруді басқару жүйесі (БББЖ). 2014 жылы менеджмент жүйесін оқытудың әлемдік нарығы $ 2,5 млрд астам қаржыға бағаланды, ал 2009 жылы нарық көлемі -1,2 млрд доллардан екі есе аз болды. Дүние жүзінде оқытуды басқару жүйесін 600-ден астам жеткізушілер бар. Ең ірі әлемдік БББЖ 15 ірі компанияның үлесінде. АҚШ жоғары оқу орындарының зерттеуі бойынша (студенттер саны 1000-нан асады) БББЖ ең танымалдары: Blackboard Learn, Moodle, Desire2Learn және Canvas. Blackboard Learn платформасын 35,8% американдық университеттер пайдаланады, Moodle – 19,7%, Desire2Learn – 9,5% және Canvas – 9%. Қашықтықтан оқыту курстарына қатысатын студенттер саны бойынша Blackboard Learn көшбасшы (барлық студенттердің 44,6%-ы), студенттердің 16,5% Moodle платформасында, 12,9%  Canvas жүйесін таңдаса,  12,6%-ы Desire2Learn жүйесімен қашықтан оқиды.

Zoom неге қауіпсіз болмады?

Zoom - бұл біздің көпшілігіміз карантинге дейін білмейтін бейнеконференциялық алаң. Наурыздың аяғында оның қаржысы 29 миллиард долларға дейін өсті, яғни бұл кез келген американдық авиакомпанияға қарағанда қымбат тұрады. Бұл оқшаулануға мәжбүр болудан туындаған сұраныс екені бәрімізге мәлім. Zoom Video Communications бас кеңсесі Калифорния штатының Сан-Хосе қаласында (АҚШ) орналасқан және қашықтан конференция өткізетін бағдарламамен айналысады. Компанияны 2011 жылы Эрик Юань құрған. Сервистің өзі 2013 жылы іске қосылды, іске қосылғаннан кейін бірден оған миллион пайдаланушы қосылды, 2014 жылдың жазында ол 10 миллионға жетті, ал 2015 жылға қарай Zoom қызметін 40 миллион жеке тұлға мен 65 мың ұйым пайдаланды(Би-Би-Си). Бағдарламаның тегін нұсқасына 100 адамға дейін қатыса алады, бұл жағдайда бейнеконференция 40 минутқа дейін созылуы мүмкін. Егер пайдаланушыға қатысушылардың көбірек санын қосу немесе олармен ұзақ сөйлесу қажет болса, сізге айына 15 долларды құрайтын ақылы нұсқаға көшу керек. Бұл жағдайда, тегін нұсқада жеке бейне қоңыраулар шектелмейді.

Zoom-ға компьютерде де, мобильді қосымшада арқылы қосыла аласыз. Қоңырау шалуға, хат жазуға және конференция барысында қатысушыларға хабарлама жазуға да болады. Эрик Юан әлемде карантин басталғаннан бері бағдарламаны пайдаланушылар саны тез өсіп келе жатқанын және қазіргі уақытта оны күніне 200 миллион адам пайдаланатынын айтты. Алайда Сан-Хосе (АҚШ) федералды сотында Zoom компаниясы үшінші тарап компанияларына, атап айтқанда Facebook-ке және басқа да әлеуметтік желілерге деректерді жіберді деп айыпталды. The Guardian iOS қолданбасы әлеуметтік желіде тіркелмеген болса да Facebook-ке  мәліметтерін жібереді деп жазды. Бұл ақпарат пайдаланушының орналасқан жерін және бағдарламадағы оның жеке мәліметтерін қамтиды, сол арқылы басқа компаниялар оған жеке жарнамаларын жібере алады. Тағы бір мәселе 2020 жылдың қаңтарында табылды. Check Point израилдік киберқауіпсіздік компаниясы zoom-дағы әңгімелерді тыңдауға және осындай парольмен қорғалмаған конференциялар кезінде таратылған барлық файлдарды алуға болатын кемшілігін анықтады. Хаккерлер zoom-дағы конференциялар бұзу үшін түрлі парнографиялық бейнероликтер жібереді.  Американдық бұқаралық ақпарат құралдарында хакерлер нәсілшіл және жай ғана қорлайтын хабарламалар жіберіп конференциялардың берекесін кетіргені жайлы айтылады. Алайда, БАҚ-тың хабарлауынша, хаккерлер компьютерлер мен телефондардағы жеке ақпаратқа қол жеткізе алмады.

Қазақстандық ғалымдар әр түрлі пікірде, алайда олар қашықтан оқытсақ  білім сапасы төмендей ме деп алаңдайды. 

Мәрия Майлықұтова,

Абылай хан атындағы ХҚжӘТУ аға оқытушысы, МосГУ аспиранты

Abai.kz