2.

Ал енді осы «Алашорда» қайраткерлерінің кеңес өкіметіне қарсы контрреволюциялық, террорлық астыртын ұйым құрып, қыр елін қарулы көтеріліске дайындап жатқандығын әшкерелейтін «топтық қылмысты істің» қозғалуына  себепкерлік еткен Дінше Әділов кім еді?

"Стенограмма.

Тіркеу хаттамасы /протоколы/. 24/ХІІ - 28 жыл.

2.

Ал енді осы «Алашорда» қайраткерлерінің кеңес өкіметіне қарсы контрреволюциялық, террорлық астыртын ұйым құрып, қыр елін қарулы көтеріліске дайындап жатқандығын әшкерелейтін «топтық қылмысты істің» қозғалуына  себепкерлік еткен Дінше Әділов кім еді?

"Стенограмма.

Тіркеу хаттамасы /протоколы/. 24/ХІІ - 28 жыл.

Аты, әкесінің аты, фамилиясы - Дінмұхамед Әділұлы Әділев. Жасы - 28 жаста. Тұратын жері - Сырдария аймағы, Сарысу ауданы. Тұрақты мекені не туған жері - Сарысу ауданына қарасты Шу өзенінің маңы. Партиялығы - қазір партияда жоқ, бұрын коммунист болған. Ұлты - қазақ. Айналысқан қызметі - а/Ақпан төңкерісіне дейін - шәкірт. б/ Қазан төңкерісіне шейін - төңкеріс мекемелерінде қызмет еткен, оқыған. Білім дәрежесі - Гимназияның 5 класын бітірді, содан кейін біраз уақыт университетте дәріс оқыған. Үй жағдайы - үйленген, әйелі және баласы бар. Күн көрістік қаракеті - жұмыссыз.Әке - шешесінің байлық мөлшері - кедей. Қозғалмайтын /үй, зауыт, т.б. - Т.Ж./ мүлкі  - жоқ. Саяси көзқарасы үшін қуғынға түсті ме, қайда, кім және қашан  - 1918 жылы күзде ақтардың қолына түсіп Блоговещенскі қаласының түрмесінде отырған. 1919 жылдың екінші жартысына дейін Колчактың тұсында ақтардан жасырынып жүрген. Қызыл әскер қатарында болды ма /қашан және қайда, қанша уақыт/:- 1918 жылдың көкегінен бастап қыркүйекке дейін Қиыр шығыста ақтарға қарсы соғысқан".

Тергеудiң мәлiметiне жүгiнсек, «Дiнмұхамед Әдiлев „белгiлi бiр мекенi, тұрақты жұмыс орыны жоқ қылмысты элемент», яғни «дала қашқыны». Бұған қоса өзінің және таныстарының мінездемесіне сүйенсек: «тентек мінезді, өжет, қан қыз уы басылмаған», «өмірден өз орнын таппаған», өнерлі албырт жігіт , қандай да болмасын шешімді сабырсыздықпен мінезіне жеңдіріп қабылдайды. Өз әрекеті туралы ешкімге жауап бермейді, жұмысқа тұруы да, оны тастап кетуі де тез. Оның бұл мінезін тергеушіге берген:

«Менің барар жер, басар тауым жоқ. Енді өлімнен қорықпаймын. Өлімнен қорыққан адам мұндай көрсетінді бермес еді. Мен қолымда қару тұрғанда өз еркіммен берілген адаммын. Егер мені  өлім жазасына кессе, өлімді қасқайып тұрып қарсы аламын. Қандай азап күтіп тұрса да, маған бәрібір, мен нағыз азаматтар сияқты қайыспай көтеремін», - деген жауабынан-ақ байқауға болады.

Тағдырдың өтінде жүруге құштар отты жігіттің өмір жолы да шырғалаңмен басталыпты. Қалған онбес жылдық ғұмырының нысанасын анықтап бергендей болған бұл оқиға туралы М.Дулатов 1913 жылы «Қазақ» газетінде жарияланған «Балаларға жұққаны» атты мақаласында:

«4 августа Ақмоладан Омбыға гимназияға кіруге Шу бойындағы тамадан Дінмұхамет Әділов деген 11 жасар бала келді. Ақмоладағы городской школада 2-3 жылдан бері оқып жүр екен. Оқуға ыждаһатты һәм зерек болған соң, көрген адамдар қызығып, учительдері де гимназияға еркін кіруіне көздері жеткендей Омбыға баруға маслихат беріп жіберіп еді, 7 августа бала емтихан ұстауға гимназияға келсе, гимназия директоры Курочкин, қолында ұстаған бір қағазы бар, балаға суық назарымен қарап: «Мен пара алып бала қабыл етпеймін, емтихан ұстауға да жібермеймін, жүре бер...», - деп баланы шығарып жібереді. Бала бұл сөздін, мәнісіне түсінбей сұраса, директор қолындағы қағазды көрсетеді. Қағаз - әлгі баланың ағасы болып директордың атына жазылған хат екен. Конверттің сыртындағы мөрге қарағанда почтаға Омбыдан салған, ішіндегі сөзі мынау: «Құрметті директор Курочкин! Менің інімді гимназияға алыңыз, алсаңыз жақсы нәрсе сыйлаймын, алмасаңыз түк бермеймін, сен жаман кісісің». Директор бұл хатты жазған баланың ағасы деп шамданып, баланы емтиханға жібермеген себебі сол екен. Баланың елі Омбыдан 1500 шақырым. Омбыда жақыны да, танысы да жоқ, өзі бір жолаушы орысқа еріп келген. Мұның  бәрі директорға айтылған. «Басқа біреу хатты нендей ниетпен болса да бұл хатты жазған шығар, бірақ баланың жазығы жоқ», - деген сөзді директор керек қылмаған. Сөйтіп бала Омбының көшесінде жылап қалған.

15 августа Ақмоладаң Омбыға келгенде, әлгі баланы көрдім. Школдардың бәрінде де емтихандар өткен. Қайтайын десе ел алыс. Сұрастырып қарасақ, бұл баланың келуінен бірнеше күн бұрын Ақмоладан оқуға екі ересек бала келген. Әділевті Омбыда бұл екеуінен басқа ешкім білмейді. Оның үстіне директорға жазған хаттың жазуы бұлардың бірінің қолына ұқсайды, қисыны солардың біріне келетін болған соң, оқудағы бір-екі жігітті ертіп Ақмоланың екі баласына бардым. Хаттың жазуымен балалардың жазуын салыстырып қарасак, біреуінің жазуына дәл келеді. Сол арада көп сөзге келмей, қолынан құтыла алмасын біліп, мойнына алды. Бұл Ақмола уезінде қазақтың белгілі - «жақсы кісісінің» бірі Мұстафиннің баласы Ташмұхамбет. 17-18-дегі жап-жас бала жамандыққа ерте үйір болып, жазықсыз жас талапкердің жолын бөгеп, күйе жаққан. Бұл неден? Әлде үйренген үлгісі ме. Қазақ бірінің үстінен бір домалақ қағаз берсе, қулық-сұмдықпен бірін-бірі ақсатса, өнерлі жігіт атанады, ондай іс қазақ назарында ұят емес, мақтан... «Болар іс - болды», - деп қоймай, биылдан соң болса да Дінмұхамет Әділевке гимназияға кіруіне тоқтату болмасын, нақақ жаладан айырылсын деп, Мұстафа баласын директорға апарып, айыбын мойнына алдырып, ана баланың тазалығына сендіруге сөз байланды. Дінмұхамед Әділев гимназияға келер жылы кіруге Омбыда қалды. Міне, қырдағы бәленін, дауы мен жаланың балаларға да жұққаны», - деп жазды.

Міржақыптың ауызына салып тұрғандай, шындығында да «қайдағы пәле мен дау, жала» сол балаға да жұғып, осы таныстықтың соңы арада он бес жыл өткен соң бір адамның емес, бүкіл «Алашорда» кеңесі үкіметінің мүшелеріне айып тағуға ұласты. Сөйтіп, М.Дулатовтың жанашырлығымен гимназияға түсіп, С.Сейфуллин, С.Сәдуақасов, Ж.Сәдуақасов, Ғ.Тоғжанов, Ә.Байділдин сияқты қайраткерлермен қатарлас оқиды. Олар үйірме құрып, 1914-1918 жылдары саяси іске араласып, ұйым құрып, бірі - "Алашордаға", бірі - большевиктерге бет бұрғанда, яғни, 1918 жылы жалпықазақ жастарының құрылтайы тұсында оқиға құмар Д.Әділев өз еркімен қызыл партизанның құрамына кіреді. 1918-1919 жылдары, яғни, 17-18 жасында қызыл армияның Қиыр шығыстағы бөлімшесінде большевик-партизандар  қатарында соғысқа қатысқан. Сонда да тұрақты «большевиктік көзқарасы қалыптаспаған». Бірақ та сол еңбегіне арқа сүйеніп кеңес өкіметі мен сотының атынан да, тіпті ОГПУ-дің атынан да әр жерде үкім шығарып, оны табан астында орындатқызады, не оны өзі орындайтын «партизан» деген лақап аты бар «партизан» еді. Дінмұхамд Әділевтің тергеу мекемесінің назарына ілігіп жүргені де сол арандатуға да, арандалуға да бейім ұрыншақ мінезі сияқты. Кеңес өкімет Қиыр шығыста құлап, Колчак үкіметі орнағанда Омбыға астыртын қайтып келеді. С.Сейфуллин өзінің 1925 жылы 19 сәуірде Сталинге жазған хатында орнынан себепсіз алынған Ж.Сәдуақасов:

«1918 жылғы Омбыдағы Колчакқа қарсы көтерілісі кезінде тұтқынға алынған Нұркин және маған Колчактың концлагерінен қашып шығуыма көмектесті, сондай-ақ Байділдинмен бірге жасырынып жүрген қызыл партизан Әділевті және бір орыс жолдасты жасырды», - деп жазды.

Демек, Д.Әділевтің өз өміріне қатысты бұл дерегі шындық. Алайда тергеу барысында Д.Әділевтің партизандық жорығы туралы мәлімет жоқтың қасы.Тек тінту кезінде қолға түскен суретке байланысты жанама оқиға ретінде баяндалған:

«Байділдин мен Бірімжановтың және (?)...нің Ташкентте түскен суреттерін көрдім. Мен Омбыда Колчактан тығылып жүргенімде Байділдин мен Жанайдар Сәдуақасов келіп тұрды. Жанайдар екеуміз Колчакқа қарсы көтеріліс ұйымдастыруға дайындалып жатқамыз. Көтерілісті басып тастады. Омбыдан жасырын кетуге Байділдин көмектесті. Оның алдында ол Бөкейхановпен бірге Самар қаласындағы кеңеске қатысып келген. Жанайдар Сәдуақасовтың куәлігімен Петорпавловскі қаласына бардық. Арада біраз күн өткен соң Байділдиннің ауылына да келдік. Казактар онда да тыныштық бермей, мені іздей берді. Содан Жетісуға (?) кеттім. Байділдин де кейін сонда келді. Біз онымен бір бөлмеде тұрдық. Смағұл Сәдуақасовпен, Әшім Омаровпен Байділдин жақсы таныс болатын. 1922 жылы мен қырда жүргенде ол Досмұхамедов пен Рысұловтың ұсынысымен Орынборға қызметке ауысты», - деген мағлұмат қана бар.

Сонымен, 1928 жылы 17 желтоқсанда ұсталған Д.Әділев 7 күннен кейін Қызылорда қаласының түрмесіне жеткізілген. 24 желтоқсан күні Д.Әділевтен бір күнде үш рет сұрақ-жауап алынған. Дінше Әділевке не үшін арнайы қарулы жасақ жіберіліп, оны атыс үстінде ұстады? Осыдан бес-алты жыл бұрын өтіп кеткен «Сарысу оқиғасына», «Қара Ноғайдың», яғни, «қарақшы әрі жасақшы» атанған қызыл командир Әубәкіровтің өлімінің «Алашорда» үкіметіне және оның қайраткерлеріне қандай қатысы бар? Қисынға жүгінсек, айыптау ісі осы сұрақтарға жауап алудан басталса керек еді.

Өкінішке орай, тергеу басталмай тұрып-ақ тергеудің беті теріс бұрылып кетті. Оған «партизан» Дінше Әділевті тінту кезінде табылған, 1921 жылы Ташкент қаласында бас қосқан ежелгi таныстардың естелiк үшiн  Дінше Әділевтің М.Дулатовпен, Х.Досмұхамбетовпен, Ж.Досмұхамбетовпен, М.Есполовпен, Ғ.Бiрiмжановпен, Д.Битiлеуовпен, А.Юсуповпен, К.Жаленовпен, Х.Болғанбаевпен бірге кәдiмгi қазыналық  шеберханада түскен сурет себеп болды. Адамдардың бiразы орындықта отыр, үш-төртеуi түрегеп тұр. Бұлардың кейбiрi бiр-бiрiмен осы арада тұңғыш рет кездескен. Осы фото тергеу орындарының назарына iлiгіп, бiрден саяси күдiк тудырған. Мұндай аса қауіпті айып не үшін тағылған? Соншама аты шулы қылатындай бұл суреттiң не сыры бар? ОГПУ-дің қызметкерлерiн ерекше алаңдатқан жағдай не? Басты себеп, мұндағы бейнеленген адамдардың ішіндегі Дiнше Әдiлевтен басқасының барлығының да кезiнде «Алашорда» үкіметінің мүшелерi болғандығы еді. «Отеллодағы» орамал сияқты қасіреттің себепшісі болған сурет туралы А.Юсупов:

«Әділевпен мен 1921 жылы Ташкентте құқық жөніндегі лектор болып жүргенде таныстым. Болғанбаев содан кейін кеді.  Әділевтің қайда тұрғанын білмеймін. Ол Қожановқа барып жүрді. Содан кейін мен оны 1926 жылы қазақ театрында директор болып тұрғанда бір-ақ көрдім. Қайтып жүздескен емеспін. Ауылда жүр деп. есті дім.  Қай ауылда жүрді, ол жағынан мағлұмсызбын. Ташкентте түскен суретке келетін болсақ,  Дулатовтың Семейге жүруіне, Бірімжановтың Бұқарадан келуіне орай түстік. Суретке түскендер Халел, Жаһанша Долсмұхамедовтер, Омаров, Болғанбаев Хайретдин, Жәленов Кәрім, Бірімжанов, Дулатов, бұдан басқа Тынышбаев пен Құралшин болды-ау деймін», - деп түсініктеме берді.

„Алашорда" үкіметі мен „Алаш" партиясының мүшелерін жауапқа тартудың қисынды себебін таба алмай жүрген ОГПУ-дің уәкілдеріне бұл фото үлкен желеу болды. Өйткені алашордалықтарға тағылатын айыпты қылмыс 1920 жылғы ВЦИК-тің „Алашорда" қайраткерлеріне жасалған кешірімінен соң ұйымдастырылған болуы тиіс. Әлихан Бөкейханов пен Елдес Омаровтың, Халел Ғаббасовтың тергеуінде ондай ілік табылмаған еді. Ал мына сурет 1921 жылы түсірілген, демек, кеңес өкіметі кешірім жасағаннан кейін бір жылдан соң алашордашылар Ташкент қаласында бас қосқан. Ал мұны: «Контрреволюциялық-террористік астыртын ұйымның кезекті мәжілісінен кейін суретке түскен», - деп жаза салу тәжірибелі тергеуші үшін әбден машыққа айналған үйреншікті тәсіл. Әрине, мұндай мүмкіндікті ОГПУ-дің шығыс бөлімшесінің өкілі Саенко қалт жібермеген. 4-беттегі анкетадағы айыптау санкциясында Д.Әділевке:

«Кеңес өкіметін құлату үшін «Алашорданың» астыртын ұйымының тапсырмасымен қырда қарулы топ жинап, көтеріліс ұйымдастырып жүр», -деген айып тағып,тергеуді:

"Сіздің саяси көзқарасыңыздың қалыптасуы туралы қысқаша айтып өтсеңіз? Қалай сіз коммунистіктен контрреволюционерлікке айналып кеттіңіз және көрнекті кеңес қызметкерлігінен құлдырап, даладағы қашқынға айналдыңыз?, - деген сұрақтан бастаған.

Әрине, алғашқы сұраққа саяси астар беріп, қылмыстық әрекет байқалатындай  формулировка жасап, қағазға түсіруі түсінікті. Өйткені аса маңызды „контрреволюциялық астыртын ұйымды әшкерелеу" бір ғана суретке қатысты ашылды десе, тым сенімсіз көрінер еді. Ал фотоның қажеттілігі, сол суреттің қайда, неге түсірілгені және кілең «алашордашылардың» бастары неге қосыла қалғаны туралы «аңыз», яғни, жүйелі түрде ойдан құрастырылған сылтау - жала үшін қажет болатын. Д.Әділев тергеудің бірінші отырысында мұндай қитұрқылы қыртысты аңғармай, өзін маңызды тұлға ретінде қыр көрсете жауап беруге тырысып, суретке түсудің тарихын ұмытып кетеді. Ол "Алашорда" үкіметінің кеңес өкіметіне қарсы құрған контрреволюциялық-террористік құпия ұйымының мүшесі ретінде:

«Мен өзімнің ойымды жазып қалдыруға мүмкіндік бергендерің үшін де ризамын. Өйткені мен бандит ретінде емес, рухани деңгейі жоғары, социалистік қоғам құрылысына белсене араласқан адамдардың санатында жазаға тартылып отырмын», - деп бастап, одан әрі былай  жауап береді.

"Мен бұрын Түркістанда ешқашан да болып көрген жоқ едім, Сібірді Колчак билеп тұрған кезде мен Түркістанға қашып бардым. Іле Ташкентке келдім, онда Қожановпен, Болғанбаевпен кездестім, соңғысын Омбыда жүргеннен білетінмін. Сондықтан да мен Түркістандағы жағдаймен таныс емес едім және қазақ пен орыс тұрғындарының ара қатынасын білмейтінмін. Әлгі екеуі мені жағдайдың барысымен хабардар етті. Бұл жөнінде ең алғашында Болғанбаевтан сұрадым. Ол маған: Мұның бәрі бос сөз, бұл өкімет ешқандай да ұлттық бостандық әкелмейді", - деген жауабы арқылы маған іштейі әсер ете бастады. Жалпы, ол жөнінде көптеген пікір алысулар болды.

Бұдан кейінгісінің барлығы да алдыңғы айталғандардың заңды жалғасы іспетті өз-өзінен жүзеге аса берді. Қожанов ол кезде партия қатарында жоқ болатын, Қазақ педагогикалық училищесінің оқытушысы болып істейтін. Бұған дейін ол "Бірлік туы" газетін шығарып тұрды. 1918 жылы Қоқан мемлекетінің құрылтайына Болғанбаев екеуі тілші ретінде барып қатысқан еді.

Мен Ташкентке барғаннан кейін Рысқұлов басқарып отырған Мусбюроға (Мұсылман коммунистері бюросы - Т.Ж.) кірдім. Мусбюродағылар мені мен Борамбаевті  Қазақ Республикасының Оқу ағарту халық комиссариаты арқылы сол кездегі Жетісу губерниясына партия жұмысына жіберді. Партиялық билетім жоқ болса да, мен өзімді партия мүшесімін деп есептеуші едім. Ташкентке келгеннен кейін мен Қожанов пен Болғанбаев екеуімен бірге тұрдым, сондықтан да мені Мусбюро Жетісу губерниясына жіберген кезде, мен солардың сөзіне еріп онда бармадым. Менің жас әрі қаным қызба кезім еді. Адамға әр түрлі нәрсе әсер етеді ғой. Мен солардың ықпалы арқылы Қазпедучилищесінде оқытушы боп қызметке орналастым. Меңгерушісі - Иса Тоқтбаев болатын, ал Қожанов оқытушы әрі педагогикалық кеңестің хатшысы еді. Осы мектепке мен оқытушы боп орналасқаннан кейін Қожанов хатшылық міндеттен бас тартты да, оның орынын мен бастым.

Көктемге қарай мені Халық ағарту комиссиясы (ол кезде Төреқұлов Нарком болатын) мені Верныйға (Алматы - Т.Ж.) Облыстық оқу ағарту бөлімінің меңгерушісі етіп жіберді. Менімен бірге курстың меңгерушісі Құлжанов Ибадулла да аттанды. Менің қасымда Мұратбаев та болды. Жетісуға келгеннен кейін мен ОблОНО-ны (Облыстық оқу ағарту бөлімі - Т.Ж.) меңгердім және қазақ пен қырғыз балалары оқитын курсқа лектор болдым. Ревком төрағасы Поздняков, облревкомы президиумының мүшесі қазақтан жалғыз Жандосов болды. Мен ОблОНО-ға меңгеруші болып тұрған кезде мұғалімдердің біреуі, орыс әйелі, әлдебір кінәсі үшін сотты болды. Мен сол кезде Ерекше бөлімге, әйтеуір сондай бір мекемеге хабарластым. Сөйтсем, олар әлгілерді мүлдем жауып қамап тастапты. Сөйтіп, Ерекше бөлім мені де 3 күн абақтыға жапты. Ерекше бөлімді Соколовский басқаратын. Мен оны кейінгі кезде ЦСУ-дің (қандай мекеме екенін ажарата алмадым, орталық статистика басқармасы болуы мүмкін - Т.Ж.) бастығының орынбасары болды деп естідім. Әрине, мұның барлығын жол-жөнекей айтып отырмын. Сөйтіп (абақтыдан босаған соң - Т.Ж.) мен Верныйдан Арықованың (Нағима Арықованың) үйімен бірге (қазір ол Крайкомның бюро мүшесі) ілесіп кетуге мәжбүр болдым. Оның өзі, сіңілісі және әкесі үшеуі Семейге көшті. Тура сол кезде онда Губерниялық атқару комитетінің қазақ бөлімі бар еді, оны Аймауытов басқаратын. Мен онымен осы жерде таныстым. Мен Семейде болған кезде Орынбордан телеграмма келді, онда менің бірінші шақырылған құрылтайда КирЦИК-тің (Қазақ Орталық ақару комитеті - Т.Ж) мүшесі болып сайланғаным туралы хабарланыпты. Телеграммаға Бөкейханов Абдолла қол қойыпты. Менің Орынборға кетуім қажет болды. Орынборға жүріп бара жатып Омбыға аялдадым".

Сол бір тауқыметті тағдырдың табындай болып қылмысты істің 7 томының 10-бетінде Д.Әділевтің 1921 жылы Семейге барған сапарында досы Ә.Байділдинге жолданған хаты бар. Мұнда жөн білетін жігіттің жақсылық көрген адамдарға білдірген жан жылуы бар.

«1/ ХІ - 20 ж. Алаш қаласы, Семей губерниясы.

Құрметті  Ғабдірахман! Саумын. Жақында Алматыдан мұнда келіп, енді Орынборға жүрейін деп даярланып жатқан жайым бар. Менің хабарымды Түркістан делегаттарынан естіген шығарсыңдар. Көбірек һам анығырақ менің өзімнен білесіңдер. Жан-тәніммен Алашқа қызмет қылармын. Орынборға жүрсем, Омбыда (Эмбыда деп аударған - Т.Ж.) саған хабар беремін. Астанада жолғармыз. Бәкеңе, Аяңа, Қасымға, үй-іштеріңе, ауылға, Хадиша, Жәмилә апайларыма, Нұғыман, Дайыр жезделерге һам басқа мені сұрағандардың бәріне сәлем айтқайсың. Мағжанға, Қошкеге айырықша сәлем. Хош! Дінше Әділев».

Бұл Әбдірахман Байділдинге жазған хаты. Екеуінің де бұл кезде алдағы түрме азабы мен арбасуынан ада, тату күндердің әсерінде жүрген, алдан ұлы үміт күткен қамсыз шақтары еді. Кейін абақтыда бірімен бірі жарысып, жаныға көрсетінді жазды.

Омбыда мен Садуақасов Жанайдармен кездестім. Ол бізді вокзалға дейін шығарып салды. Орынборға келгеннен кейін мен Омбыда бірге оқыған Смағұл Сәдуақасовтың жатын бөлмесіне орналастым. Орынборға біз түн ішінде келдік, сол күні оның үйіне қондым ба, әлде ҚирЦИК-тің жатақханасының № 10 бөлмесіне қондым ба, ол жағы есімде жоқ. Дәл сол бөлмеде бұрын Дутов тұрған екен. Сөйтсем мені жоғарыдағыға қоса Ішкі істер халық комиссариатының коллегия мүшесі етіп сайлапты. Ішкі істер Халкомы Мырзағалиев екен. Мен сонда қызмет істедім және мұнда мен ұлтшылдық бағыт ұстандым. Бұл бағытты жүргізген Сұмағұл Сәдуақасов, Әшім Омаров және мен үшеуіміз болдық, өзімізше бір топ құрдық. Біз үкіметтің жүргізіп отырған бағытын, - отаршылдық бағыт деп түсіндік...", - деп түсінік берді.

Өмірбаяндық тұрғыдан алсақ, Д.Әділевтің Ташкентке бірінші сапары осылай аяқталады. Бұл кезде Д.Әділев әлі "партизан" еді.

Түске дейін берілген алғашқы бұл жауапта ешқандай контрреволюциялық астыртын ұйым туралы ашық мойындау не емеуірін жоқ. Ташкентке барып, ескі танысы Хайретдин Болғанбаевтің бөлмесіне жатқан. Алматыға келгендегі мақсаты мен "түрмеге отыруының" себебін толық түсіндірмеген. Бұл ол кезде атышулы оқиға болғанымен, қазір көмескі тартқан Жетісу большевик казак әскерінің кеңес өкіметі мен қазақ, қырғызға қарсы көтерілісін басқаннан кейінгі жазалау мен тазалау әрекеттері жүріп жатқан шақ. Сондай-ақ Түркістан атқару комитетінің Жетісу облысындағы босқындарды орналастыру жөніндегі Ерекше комитеттің төрағасы Төреқұл Жанұзақов қазақ пен қырғызға ата жұртын қайтарып беру туралы батыл әрекетке көшкен, сөйтіп, "коммунист - колонизаторлар" мен "ұлтшыл басмашылардың" арбасып тұрған кезі еді. Ұлтшылдықты әшкерелеу үшін Фурманов Түркістаннан келген қазақ қызметкерлерін тергеместен шетінен тұтқындап жатқан тұтқиыл тұс болатын.

Ал Семейге не үшін барды? Бұл жағы түсініксіз. Бірақ та тура сол кезде Ә.Бөкейханов пен М.Дулатов сонда болатын. Ол туралы өзінің көрсетіндісіндегі:

«Алашорда үкіметі Семейдің Шығыс бөліміне қоныс аударғанда Бөкейханов сол жақтағы бір қыр елінде (Шыңғыстауда - Т.Ж.) жасырынып жүрген. Дулатов, Ғазымбек Бірімжанов, Рысқұлов (...? - Т.Ж.), Кәрім Тоқтабаев сонда барды. Кейін қандай да бір жұмыспен Дулатов Омбыға барады. Сонда қолға түсіп қалады да атуға бұйырылады. Сол кезде Дулатовқа бұрыннан таныс Омбы губисполкомында істейтін павлодарлық казак-орыс Полюдов кездесіп қалып, құтқарып алады. Соның көмегімен Оқу-ағарту комиссариатының өкілі ретінде куәлік беріліп, еркін жүріп-тұруға рұқсат алады. Сонда да оның соңына тыңшы қойылып, тынышын кетіреді. Полюдовқа айтып жүріп халықаралық вагонмен Ташкентке - Қожановқа келеді», - деген пікірге қарағанда бұрынғы қамқоршысы М.Дулатовты қара тұтып барды ма екен?

Егер Д.Әділевтің өз еркін мінезіне билететінін ескерсек, бұл әбден мүмкін жағдай.

Зады, тергеушілерді алғашқы  сұрақ-жауап қанағаттандырмаған сияқты әрі "партизан" Д.Әділевтің қылмысын толық әшкерелеу үшін бір күн ішінде 3 рет жауапқа тартқан. Суретті сылтауратып ондағы адамдардың өмірбаянын іске қылмыс ретінде тізген. Мәселе сол күнгі екінші жауаптан басталады. Д.Әділевтің ойын және түрме психологиясын толықтай жеткізуге тырысу мақсатында және оның "қалай коммунистіктен контрреволюционерлікке", көрнекті кеңес қызметкерлігінен құлдырап, даладағы қашқынға айналғандығын" баяндаған оның бірінші көрсетіндісі мен тура сондағы жағдайды «тереңдете, тарата» баяндаған 1928 жылғы 28 желтоқсан күнгі екінші жауабының стенограммасымен үйлестіре мазмұндаймыз. Ол өзінің көрсетіндісін:

«Шумилов мені ұстаған кезде не істеймін деп біраз дағдарып қалдым. Қарсыласып, атысу ойыма да келген жоқ. Өмір туралы емес, өзіме-өзім қол жұмсау туралы ойладым. Сол сәтте мен өлімге философиялық тұрғыдан қарап: «Өтпелі жалғанда мәңгілік мағына беретін шақтар болады. Біреу ерте өледі, біреу қартайып өледі, орта жастағы біреулер кездейсоқ оққа ұшады. Ал мен туралы үкіметтегілер бандиттерше ажалын тапты деуі де мүмкін ғой. Өзіме-өзім қол салсам көргендерім мен білгендерім, қаншама беделді адамдардың ортасында жүргенде ойға түйгендерім, қаншама құпия жайлар өзіммен бірге қоса кетеді. Екі өлім жоқ, ажал тура келсе құтылу да жоқ. Мені ешкімде жазғыра алмас. Не де болса, істің ақыры қалай қарай бет алатынына қарамастан, барлық шындықты жасырмайын. Ажалдан қорықанша ақиқатты айтып өлейін», - деп бастайды да ойын былай жалғастырады:

Д.Әділев:«...Ол кезде Қазақ орталық атқару комиссариатында орыс коммунистері мен қазақ қызметкерлерінің арасында үлкен талас болатын. Әсіресе, Смағұл Сәдуақасовтың мәселесіне қатысты үлкен айтыс туды. Соған орай халық комиссарлары кеңесінің төрағасы Радус-Зенкович және партия комитеттің хатшысы Кулаков Қазаткомның біріктірілген мәжілісін өткізді. Күн тәртібінде ұлттық кадрларды қызметке тарту мәселесі талқыланды. Біз: үкімет ұлттық мүддеге нұқсан келтіретін колонизаторлық өктемдік саясат жүргізіп отыр, жергілікті қызметкерлерді қасақана шеттетуде - деген пікірді ұстандық. Меңдешев, Байтұрсынов, Бөкейханов, Биахмет Сәрсенов сол тұрғыдан сөйледі. Мәжіліске мен де қатыстым. Кулаков бірінші боп сөйледі. Мен оны сол мәжілісте алғаш рет көрдім. Ешкімнің атын атап айтпағанымен де ол қазақ қызметкерлерінің арасындағы ұлтшылдықтың басым екендігін, сондықтан да кейбір қазақ қызметкерлерінің қызметтен кетуін талап етті. Олар өзара ұйымдасып алған екен. Біздің де оларға қарсы  тұруымызға тура келді. Смағұл Сәдуақасов Кулаковқа қарсы екпіндей сөйлеп: мүмкін қазір бізге төрағалық етіп, бұйрық беріп отырған бұрынғы патшалық жерге қоныстандыру бөлімінің қызметкері шығар, - деген пікір айтты.Содан кейін мен шығып Кулаков пен Радус-Зенковичті сынадым. Өзге сөйлеушілер де сынады. Қазақ қызметкерлерінің қолдауы нәтижесінде Сәдуақасов барынша көп дауыс алып, жеңіп шықты. Кулаков қызметінен алынып,  Орал аткомына ауысты. Кенжин: сен де бізге мойын бұрыпсың ‑ ғой деп маған іш тартты. Бірнеше күннен кейін Кулаков маған келіп Орал қаласына іссапарға рұқсат беруді сұрады. Мен ол кезде уақытша ішкі істер министрінің міндетін атқаратынмын. Рұқсат бердім. Содан қайтып Кулаковты көрген емеспін.  Содан бастап менің жолым «Алашордашылармен» тоғыса берді».

Бұл өзі Қазақстан тарихындағы ең тағдырлы «талқы заман», ал қазақ зиялыларының саяси ойлау жүйесінің ширыққан түйсік түлеуінің тоғысы. Ол арнайы тарауда барынша кең қамтыла талданғандықтан да, бұл арада назарды аударып жатпаймыз.

Д.Әділев (жалғасы): «Беделді, ықпалды бөлім қызметкерлерімен, соның ішінде Ахмет Байтұрсыновпен Болғанбаев арқылы таныстым. Бұрын оларды аз білетінмін.  Омаров, Бөкейханов, Сәрсенов, Болғанбаев, Ақаев барлығымыз бір жатақта тұрдық, бірге түстеніп, кешке бірге тамақтанып, жиі-жиі бас қосып жүрдік. Олар жақсы бөлмеде тұратын. Ол кезде азық-түлік тапшы болатын. Ақаев ауқатты тұратын, бәріміз соның бөлмесінде жиі бас қостық. Мен ол кезде астыртын ұйымның бар екенін білмейтінмін. Менің түсінігім бойынша идеологиялық тұрғыдан бір-бірімізге жат емес сияқты болатынбыз. Ұлтшылдардың ортасына түскеннен кейін бір-бірімізге сақтықпен қарай бастадық.

1921 жылы наурыз айында кешке қарай алашордашылардың бас қосуына келдім. Бөкейханов, Биахмет Сәрсенов, Елдес Омаров, Хайретдин Болғанбаев, Байтұрсынов және мен қатыстым. Мен осы бес адамның болғанын бес саусағымдай анық білемін.

Байтұрсынов жұқа қағазға химиялық қарындашпен өте кіші араб әріптерімен жазылған Валидовтің хатын оқыды. Арасында цифрмен белгілеген щипрланған (құпияланған - Т.Ж.) сөздер бар. Щипрлы жазуды бұрын көрмеппін. Оның кілтін тек Байтұрсынов қана білетін. Ол кезде Заки Валидов Бұқарада басмашылар көтерілісін басқаратын. Байтұрсынов: Бұқараға барған бір мәскеулік маған Валидовтан мына жасырын хатты әкеп берді. Оның жазуынша: кеңес өкіметіне қарсы құрылған асыртын ұйым бар екен. Орталығы Бұқара қаласынада көрінеді. Валидовтің соңында үлкен арқалы қарулы күш пен қалың қостаушы ел бар сияқты. Оның бұрынғы Башқұрт ұлтттық үкіметінің төрағасы болғаны белгілі. Қазақ ұлтының өкілдерін Орта Азиядағы ұйымға мүше болуға шақырыпты. Москвада жүрген кезімізде Ермеков екеуміз онымен кездесіп астыртын ұйым құруға уағдаласқан едік, - деді».

Ал Ә.Бөкейханов бұл оқиға жөнінде: Ал менің Валидовпен байланысыма келетін болсам, мен оны соңғы рет Уфадағы «Мемлекеттік кеңесте» (1918 жыл) көріп, сөйлестім. Онда біз өзіміздің дұшпанымызбен, ол дұшпанның ішіне, әрине, кеңес өкіметі де қосылады, қалай күресетінімізді талқыладық. Бұдан кейінгі қалыптасқан жағдай бойынша, екеуара кездескеміз жоқ және байланыс та жасай алмадық», - деп жауап берген.

Д.Әділев (жалғасы): «Ол хат туарлы Сәдуақасов пен Омаров ештеңе білмейтін. Мен ғана білетінмін. Оңаша әңгімелесе  қалғанда Сәдуақасов: Мұстафа Кемал түрік халқын азат ету үшін күрес жүргізіп жатыр. Біздің орынымыз сонда, айқасатын кез осы - деп айтып қалды. Оны жұрттың көбі қызмет құмар деп есептейтін. Сондықтан да ол КазЦИК-тің мүшесі ретінде жұртқа сене бермейтін. Омаров үшеміз топ құрдық. Қазаткомның мүшесі, Қазақ өлкесінің Башқұртстандағы өкілдігінен Орынборға шақыртылған Нахимжан бізге іш тартатын. Смағұл Сәдуақасовты қолдайтын. Жастардың арасынан Төлепов бізбен жақын жүретін. Аймауытов пен Бірімжановты (Ғалымжановты? - Т.Ж.) өз адамдарымыз деп есептейтінбіз. Сейфуллинмен жақсы қарым-қатынаста болдым. Ол нағыз большевик болғандықтан да алыстау жүрдім».

Барлық көрсетінділерде осы абзац негізгі жауапқа сыналанып кіргізілген. Зады тергеуші: тағы кімнің қатысқанын қайталап сұраған болса керек.

Д.Әділев (жалғасы): «Бұрынғы «Алашорда» үкіметінің Орынбордағы өкілдері бұған қуанды және  Бұқараға екі адам жіберу керек десті. Ақыр соңында  алашордашылардың тобына жаңа кірген мені мен Болғанбаев екеумізді іссапарға барсын деп шешті. Ұйым құрамына Байтұрсынов, Бөкейханов, Сәрсенов, Омаров, Болғанбаев және мен кірдім. Болғанбаевқа Бөкейханов - төраға, Байтұрсынов - мүше, Сәрсенов - хатшы ретінде қолдарын қойған мандат берілді. Оған «Алашорданың» немесе оның Торғайдағы бөлімінің мөрі басылды. Сәрсенов Биахмет «Алашорда» үкіметінің үйлестіруші хатшысы болатын. Айтпақшы мен кеткеннен кейін біраздан соң ол қайтыс болды. Ұйымды (Ташкенттегі - Т.Ж.)  ұйымдастырушылардың бірі оның бауыры (Даниал Сәрсенов - Т.Ж.) болатын.  Қолындағы мандат арқылы Болғанбаевқа шет елдіктермен келісім жүргізуге толық өкілдік берілді. Оған ебін тауып Ташкенттегі астыртын ұйыммен байланыс жасау тапсырылды. Маған Ташкентке алдын-ала жүріп кетіп, жалпы жағдай туралы баяндау міндеті жүктелді...», - деп мәлімдеме жасайды.

Шындығында да өмірлік көзқарасы толық қалыптаспаған және өмір мен өлімнің өтінде жүруді ұнататын өжет жігітке алаш зиялылары қатты ықпал етсе керек. Оған тергеу ісіндегі ұқыпты да тиянақты құжаттың бірі «Қаламның» - Әбдірахман Байділдиннің «түрме күнделігі» көз жеткізеді. Өзін өзі ақтаудай-ақ ақтауға ұмтылған Ә.Байділдиннің көрсетінділерінен өте дәйекті шежіре құрастырып шығуға болар еді. Әттең... ниетін пиғылына жеңдірген, қаламының ұшына у құйылған. Ол өзінің Орынбор мен Ташкенттегі астыртын ұйымның арасындағы байланысшы болғанын және Д.Әділевтің «өзгерісін»:

«1921 жылы қараша не желтоқсан айында Қазаткомның сессиясына қатысу үшін Орынборға келдім. Әуелі Сәдуақасовтың, содан кейін Әділевтің пәтерінде тұрдым. Сәдуақасов маған жастарды ұлтшылдыққа үгіттейтін кітапшасымен таныстырды. Кітапшаны таратуға көмкектесуді өтінді. Әділев пен Әшім Омаров Сәдуақасовпен бірге істейтін. Смағұл Москваға кеткен кезде мен Әділевпен бірге тұрдым. Сонда мен Әділевтің бұрынғыдан өзгергенін, теріс жаққа бет алып бара жатқанын байқадым. Бөкейханов оның бөлмесіне күнде келетін, анекдоттар айтатын, шығыс халықтарының тарихынан мысалдар келтіретін, көркем шығармалар оқып беретін, сөйтіп оны тәрбиелеуді қолына алды. Сәрсенов те анда-санда кіріп кететін. Мені Меңдешевке қарсы айдап салды, мен келесі күні фракция құруды талап еттім, Меңдешевті бұрынғыдан да бетер айыптадым», - деп баяндайды.

Бұл үзіктен өткір, бірақ мінезі ұстамсыз азаматты тәрбиелеуге ұмтылған Әлихан Бөкейхановтың адамгершілік қасиетін байқаймыз. Осы істе Әлихан Бөкейхановтың Дінше Әділевке жауап хаты да жүр. Әдемі мәнермен жазылған.

«Москва. Воздвиженка. П.Кисловскй, пер.4.кв.15.

Бауырым Дінше!

Хатыңды алдым. Қуанып қалдым. "Шолпанға", "Темірқазыққа" неге мақала жазбайсың? Сендей білімі бар жазбаса, кім жазады. Не балаларға сабақ беріп, не журнал, газетке мақала жазып, Алашқа қызмет қылсаң, не қазақ тілінде кітап жазбасаң - өзге жол бізге бөгелді ғой. Сүйдім - Ғали-хан».

Бұл хаттың сыртына мынадай түсінктеме беріліпті:

«23/ҮІІ-23 жылы /?/ Рысабайдың ауылында алынған. Тапсырған Мырзағазы. Дінше Әділев", - деп қолын қойыпты.

Хаттың мазмұнына қарасақ, Дінше Әділев Әлихан Бөкейхановқа бірінші боп хат жолдаған және мынау алмағайып заманда ел үшiн қандай іспен айналысуы керектігін, бұған қандай ақыл қосатындығын және өзінің сол кездегі көңіл-күйін білдірген сияқты. Әлекең оған мәдени саланы нысана ет деген кеңес береді. Әрине, бір ұлттың  көсемінің «сүйдім» - дегені ел үшін еңіреген кез-келген азаматқа үлкен құрмет әрі сенім. Тек соған лайық бола білу қажет. Ал оны Дінше ақтай алды ма, жоқ па, оған біз төрелік айта алмаймыз. Мүмкін бойына қуат-күші толған, кей кезде зейінін мінезі жеңіп кететін, қызба қанды жігіттің аласұрып өмір сүруі, көрген тіршілігінің мағнасын іздеуі, өз жанына өзі таныштық бермегені - оның ойсыз адам емес екендігін аңғартады. Ал хатты тапсырған сол кезде Жетісудағы жер бөлісін қайта қаратып, «қазақтардың жерін қазақтарға қайтарған», сөйтіп «Жетісудағы жер мәселесін үлгілі шешкен» Түркістан республикасының жер бөлімінің бастығы Мырзағазы Есполов болуы әбден мүмкін. Өйткені ол сол кезде Әулие-Ата губерниясында жер межесімен айналысып жүргенін Д.Әділев өзінің көрсетіндісінде ескерте кетеді.

(Жалғасы бар)

«Абай-ақпарат»