Ел басына күн туғанда, ел-жұрт зиялы қауымнан, айтары бар ақын-жазушыдан ұлттың  болашағына қатысты сөз күтеді. Ал «Жаңаөзен қырғыны» мен елдің еркінен тыс Еуразиялық одақтың ендеп келе жатқаны - «ел басына күн туған» шақтың айқын белгісі екен ақиқат. Осындай алмағайып заманда ақынның не айтары бар? Осы орайда біз ақын Ақберен Елгезекке хабарласып, «Сәрсенбінің сәтінде» сұхбаттасқан едік.
- Ақберен мырза, «Ақыннан хал сұрама, жыр сұра» деген қағиданы бұзып, сұхбатымызды бүгінгі тыныс-тіршілігіңізден бастасақ. Астанаға кетіп қалды деп естіп едік, хал-жағдайыңыз қалай?
- Астанаға осымен үшінші рет көшіп келдім. Алғашқы екі рет келгенімде жолым болмады. Оның үстіне Алматыны өлердей сағынып жүрген кезім. Бастықтарым қаттырақ ұрсып жіберсе болды, бұлданып кетіп қала беретінмін. Өйткені мен үшін Алматы қашан да ыстық. Кіндік қаным тамған жер. Алматы - менің ғашығым. Оны сағынбай тұра алмаймын.  

Ел басына күн туғанда, ел-жұрт зиялы қауымнан, айтары бар ақын-жазушыдан ұлттың  болашағына қатысты сөз күтеді. Ал «Жаңаөзен қырғыны» мен елдің еркінен тыс Еуразиялық одақтың ендеп келе жатқаны - «ел басына күн туған» шақтың айқын белгісі екен ақиқат. Осындай алмағайып заманда ақынның не айтары бар? Осы орайда біз ақын Ақберен Елгезекке хабарласып, «Сәрсенбінің сәтінде» сұхбаттасқан едік.
- Ақберен мырза, «Ақыннан хал сұрама, жыр сұра» деген қағиданы бұзып, сұхбатымызды бүгінгі тыныс-тіршілігіңізден бастасақ. Астанаға кетіп қалды деп естіп едік, хал-жағдайыңыз қалай?
- Астанаға осымен үшінші рет көшіп келдім. Алғашқы екі рет келгенімде жолым болмады. Оның үстіне Алматыны өлердей сағынып жүрген кезім. Бастықтарым қаттырақ ұрсып жіберсе болды, бұлданып кетіп қала беретінмін. Өйткені мен үшін Алматы қашан да ыстық. Кіндік қаным тамған жер. Алматы - менің ғашығым. Оны сағынбай тұра алмаймын.  
Алайда, елдің тағдырына қатысты шешімдер бүгін Астанада қабылданады. Қоғамның дамуына әсер ететін негізгі бастамалардың тұсауы да осы жерде кесіледі. Азамат боп қалыптасып болдық, енді туған елге титтей де болсын пайдамыз тисінші, қашанғы ақын боп еркелеп жүре береміз деп ойладым. Әрине, елге пайданы ауылда жүріп те тигізуге болады. Бірақ Астананың бір бұрышында жүріп істеген жұмысың көбірек нәтиже беретіні анық. Сондай оймен Арқаға ауып кеттік. «Ер кезегі үшке дейін» дегендей, енді осы жақта тұрақтап қалатын шығармын деген үмітім бар.
- Білуімізше «Бөбек қорындағы» қызметіңізден бас тартыпсыз.  Бұл ортадан кетуіңіздің себебі не?
- Бұл жерде бір дүниені анықтап кеткім келіп отыр. Қазақстанда «Бөбек» деген екі ұйым бар. Бірі Сара Алпысқызының өзі басқаратын қоғамдық қор, екіншісі Білім және ғылым министрлігіне қарайтын республикалық мемлекеттік кәсіпорын. Мен сол мемлекеттік мекемеге қарасты «Адамды үйлесімді дамыту институтын» басқардым. Иә, ол мекемеден өз еркіммен кеттім. Себебі, мен ол жерге педагогикалық тәжірибесі бар маман ретінде емес, қаржы және өзге де шешімін күтіп тұрған мәселелерді реттейтін менеджер ретінде шақырылған болатынмын. Өтірік айтып қайтемін, өз басым білім беру саласын жақсы білмеймін. Сондықтан, маған жүктелген тапсырманы орындадым да, жұмыстан босатуды сұрап, өтініш жаздым. Өйткені, ол ортаға ұйымды ары қарай дамытатын сол саланың маманы келуі тиіс. Бір жағынан егер мен ол жерде отыра берсем, өзіме де, ол институтқа да пайдасыз болушы еді.  
- Жаңаөзен қырғынына байланысты ақындардың біразы үн қосты. Біразы жазғанын «жақсы уақытта» жария етері белгілі: «мен сол кезде осылай деген едім» деп. Сол «дегенді» сіз бүгін дей аласыз ба?
- Әрине, менің қазіргі беретін жауабым көп адамға ұнамауы мүмкін. Дегенмен, батылданып алып, айтып көрейін. Мен науқаншыл ақын емеспін. Бір жерде қан төгіліп, қазақты қазақ атып жатқанда, билік туған халқын аяусыз жаншып жатқанда, соған «үн қатқансып», оқырмандар алдында ұпай жинау үшін өлең жазу - менің қолымнан келмейді. Сосын поэзия менің түсінігімде қоғамдық проблемаларды көтеруге міндетті емес. Ол ауыр жүкті қазір журналистика көтеріп келеді. Керек десеңіз, журналистика қазір оппозицияның міндетін атқарып жүр. Осы орайда, Жаңаөзендегі оқиғаға байланысты қаншама мақала жазып, билікті өткір сынаған журналист азаматтар мен азаматшаларға үлкен рахмет айтқым келеді. Ал, ақын мұндай жағдайда не мақала жазуы тиіс, не осындай сұхбатты пайдалана отырып, өз пікірін айтуы қажет.
- Ендеше сіздің азаматтық пікіріңізді қандай?
- Кез келген есі дұрыс адам - қантөгіске қарсы шығып, әр мәселені бейбіт түрде шешуге ұмтылуы керек. Өкінішке қарай біздің билік пацифист емес екенін көрсетіп берді. Мұнайшылардың мәселесін дер кезінде шешпей, олар наразылық білдіруі мұң еді, қару қолданды. Бұл өте жағымсыз жағдай. Қаруға төтеп беру оңай емес, әрине. «Жаңаөзендегі жағдай тынышталды, көтерілген жұртты қарумен басып тастадық» деп жоғарыдағы азаматтар ойлайтын болса, қатты қателеседі. Өз халқына қару қолданып, әділдік іздеген азаматтарды құрбандыққа шала салу - үлкен күнә. Бұның арты жақсылыққа апармайды. Жұмыссыз қалғандарды жұмыспен қамтып, дер кезінде халықтың үніне құлақ тосса, мұндай жағдай болмас еді. Жаңаөзендегі жағдай  бір күнде бұрқ ете қалған жоқ, бұл айлар бойы қордаланған шер мен ызаның нәтижесі. Сонда кім кінәлі? Құрбан болған Алаштың балалары емес, әрине. Олар бар болғаны өз құқығының тапталмауын талап етті. Мүмкін айтқанына құлақ аспаған кейбір шенеунікке зығырданы қайнап, құқық қорғау органдарына қол көтерген шығар. Арты неге айналғанын білеміз. Кім болса ол болсын, кез келген азамат мұндай кезеңдерде халқының жағына шығып, елдің сөзін сөйлеуі тиіс. Мен бұл жағдайда, биліктің ең алдымен мұнайшылар мәселесіне өте немқұрайды қарап, артынан дегенін істету үшін қару қолданғанын үлкен қателік деп білемін.          
- Қазіргі көпшілік ақын-жазушылар Абайға жүгінуге шебер. Бірақ, солар қазіргі қазақтың тағдырына орай «қалың елім, қазағым» деп, күңірене алмайтыны қалай?
- Күңірене бергеннен не пайда?! Ал, мен-ақ  күңіренейін, сіздің мәселеңіз одан шешіле қалмайды ғой! Бәріміз қосылып алып, күңіреніп көрсек те, Абайдың ұлы мұңын сезіне алмаспыз. Өйткені Абайдың мұңы басқа мұң. Ұлы кемеңгердің қазақтың бейшаралығы мен сол кезде қараңғылығына емес, қазақтың Тәңір мен жаратылыс жайлы ештеңе білмей өтіп жатқанына қабырғасы қайысты. Жаратқанның заңдарын білмей өмір сүріп, бостан босқа шын әлемге аттанып жатқан қандастарына жаны ашыды. Бұл мүлде басқа категориядағы қасірет. Бір жағынан Абайдың заманы басқа, біздің заман басқа. Әркім өз заманының мұнарасынан ой толғайды, әркім өзі өмір сүріп жатқан дәуірдің соққан дауылымен арпалысады.
Халқына жаны ашымайтын, ұлтына жақсылық ойламайтын қаламгер болмайды. Олай болса, онда сол сөз бен ой иесін жаратқан Тәңірдің еңбегінде қисын болмас еді.
- Ал қазақтың ру-руға бөлінушілігі әсіресе ақын-жазушылардың арасына дендеп бара жатқанын жасыра алмайтын шығарсыз? Біздің қалың елге сөз айтар осы зиялыларымыз неге трайбализм дертіне шалдықты деп ойлайсыз?
- Маған қазақты кезінде қырылып қалған жоңғарлар: «трайбализммен ауырып, жүзге бөлініп, жүздерін күйсін, руға бөлініп бытырап жүріндер» деп қарғап-сілеп кеткен секілді көрінеді. Бұл біздің ұлттық дертіміз екенін мойындаймын. Жершілдік, рушылдық, жүзшілдік деген ауру тек биік мәдениеті бар, терең адамдарда ғана болмайды. Ал, жүзге, тағы басқаға  бөлініп, түрлі-түсті болып жүрген адамдар болса, ол зиялы емес. Мен оларды шіріген жұмыртқа дер едім. Ол өзі бір дірдектеген сорлы, талантсыз бір бейшара болуы керек. Не қабілеті жоқ, не дарыны жоқ «бауырларын» көрінген жерге тартып, қолдан жасайтын адамдар - күнәһарлар. Себебі, олар сол жерге немесе сол абыройға лайықты адамға қиянат жасап, оның өмірін құртады, тағдырын талқан етеді.
Бір айта кететін нәрсе, әдебиетте трайбализмнің жолы болмайды. Себебі, талантсыз адам әдебиетте бірден білініп қалады. Оның үстіне қазіргі заманда, сөз өнерінде ешкім ешкімді сүйреп керемет қыла алмайды. Солай істеп жүргендер бар шығар, бар болса, өте күлкілі жағдай боп көрінетін еді. Әдебиеттегі трайбалистердің күні қараң. Себебі, әдебиет - жалғыздардың майданы.
- Ендеше айтыңызшы, жоқшылықтан жарымкөңіл болып жүрген жұртшылық, әсіресе жұмыссыз қалған жастар қаншалықты ұлтжанды деп ойлайсыз?
- Ұлтжандылық - сауда емес қой, сен мені жұмысқа қой, пәтер бер, сосын мен Отанымды сүйе бастаймын дейтін. Ұлтжандылық, Отанды сүю - адамның ішкі әлеміндегі құбылыс. «Отанды сүю - иманнан» депті пайғамбар бір хадисінде. Сол сөз - ақиқат.
Жас кезінде адам өкпешіл, үнемі наразы күйде жүреді. Ол адамның балғын кезіндегі психофизиологиялық себептерімен түсіндіріледі. Бірақ гендегі ата-баба рухы оның жүрегіндегі ұлтына, жеріне деген махаббат сезімін бір сәтке де суытпақ емес. Жалпы, бүгінгі жағдайына наразы азаматтар сол үшін ұлтын сүймей қалуы мүмкін деген қисынға келмейді.
- Ендеше бұл сұраққа басқаша қырынан келейік: Ата-бабадан мирас болып қалған ұлан-байтақ өлке, асты да, үсті де байлыққа толы жерімізге өзгелер көз алартқан қазіргі қоғамда өз елінде өгей болған қазақ баласы Терещенко мен Батурина сияқты латифундистер сатып алған жерді қорғауға әзір ме?
- Құдай бетін ары қылсын, жерімізге жау кірсе, сол Терещенкоңыз бен Батуриналар иелік еткен гектарларының қайда қалғанын білмей, бас сауғалай қашатыны анық. Ал, біздің ер жігіттер бұл Терещенконың немесе Храпуновтың жері екен деп қарап тұрмайды. Жер - қазақтікі. Біз қорғасақ жеріміздің тұтастығын қорғаймыз. Оған Құдай жеткізбесін.
- Әрине, жеріміздің байлығына ие болмасақ, жалпақ қазақтың жартысы жұмыссыз болса, қазақ қазақты жемқорлықпен тонап жатса, сонда біз қандай халық болғанымыз?
- Өкінішке қарай, рас, қазақ өз байлығының қызығын көріп отырған жоқ. Оны сіз де, мен де, көшеде жүрген кез келген бауырымыз да айта алады. Біз өзі басымыздан сорымыз арылмаған ел болдық. Бодан едік, тәуелсіздік алдық. Еркіндік алдық қой, енді өз қолымыз өз аузымызға жететін шығар деп жүргенде, тағы бірдеңе шыға қалады, әйтеуір...Тәңірдің назары түзу болсын, қаншама қиындықтан көрген қазақтың маңдайы да жарқырар бір күні. Мен соған сенемін.
Ал жалпы қандай халықпыз деген сұраққа былай деп жауап берер едім: біз өте немқұрайлы халықпыз. Бізге бәрібір секілді, кейде... Тонап жатыр ма, ұрлап жатыр ма, құқығың тапталып жатыр ма, жүре береміз. Жалпы, басқаруға өте ыңғайлы ұлтпыз ғой.
- Сырт көзге болмысы бөлектеу, ойы жұмбақ, бірақ кесек сөйлейтін сізді ақын емес, әкім болуға лайық деген сөз естідік. Мұндай сөзді бақталас ағайындар арасынан өз құлағыңызбен естіген жоқсыз ба?
- Мен университет бітіргелі мемлекеттік қызметте жүрдім. Арасында үзіліс болғанда баспада істедім. Жастайымнан кішігірім болса да, басшылық қызметтерде болдым. Ол күнкөріс. Сосын икемің болса, неге істемеске? Негізінде «Мемлекеттік қызметте істеу оңай шаруа» деп ойлайтындар қателеседі. Бәрі жемқор, бәрі баю үшін қызметке барады деп қателеспеу керек. Бұл да бір менің азаматтық позициямның жемісі шығар. Қоғамға пайдалы болу, елге аз да болса еңбегіңді сіңірудің жолы. Сондықтан атқарып келген, алда атқаратын жұмысымды ел-жұрт «бұнікі да мансап қуу екен» деп ойламаса деп тілеймін.
Ал, ақындық - Тәңірдің сыйы. Ол сенің бойыңа бітсе, маза бермейді, шықпай қоймайды. Қызметте жүргенімді білетіндер, ақын емес, әкім болғаны дұрыс деп айтқан шығар. Қызмет бүгін бар, ертең жоқ, ал, өлең қашанда менімен бірге. Мен  үшін қызмет емес, өлеңімнің тағдыры маңыздырақ.
- Дегенмен әкім болудың несі айып, егер халқыңа жақын болсаң?
- Әрине!
- Ал әдебиеттегі қандай жағдай сіздің мазаңызды алып жүр?
- Әдебиетте мына мәселені шешу керек еді, мына бір жағдай мазамды алып жүр дейтін сала емес қой. Ол әр қаламгердің ішіндегі әлемдерден құралатын ғарыш. Жазылатын дүние жазылады, тарих өзіне керегін алып қалады, қалғаны ақпараттық кеңістікке қайта оралады.    
- Дегенмен соңғы он жылда қазақ әдебиетіне құбылыс әкелді деген қандай шығарманы атай аласыз?
- Соңғы он жылда жастар қарқынды жазды. Мен өз буыныма ғана және тек ақындарға ғана баға беріп кетсем, қарсы болмайтын шығарсыз. Мәселен, Ерлан Жүністің, Серік Сағынтайдың, Ұларбек Байталақтың, Бауыржан Қарағызұлының, Тоқтарәлі Таңжарықтың, Азамат Тасқараұлының және сол секілді бір шоғыр жастардың әрқайсысы кем дегенде құбылыс деуге тұрарлық бір шығарма жазды деп айтуға толық негіз бар.
Жастардың шығармашылығынан бейхабар кейбір білгіш ағаларымыз: «жастар күңгірт, жастар қияли, жылауық, мұңшыл тағы бірдеңе» деп бекер жазғырады. Қазір жаңа поэзияның, мүлде өзге поэзияның іргетасы қаланып жатыр. Бұған қарсылық білдіретіндердің еркі өздерінде, бірақ қазақ әдебиетінде бұрын-соңды болмаған психоанализ бағытындағы шығармалар жазылды, жазылып та жатыр. Қазақ поэзиясын көкжиегі кеңейіп келеді, бұл біздің тілдің көркеюіне, ұлттың өзін-өзі тануына үлкен септігін тигізеді деп сенемін. Ертең басқа бір замандар туады, сол кезде әлемдік деңгейде Алаштың поэзиясы жақұттай жарқырап, адамзат санасына берік орнайтын болады. Оны біз көрмеуіміз мүмкін, бірақ қазақ аман болса, соған куә болады. Әлем қазақтың дүниетанымына, қазақтың фантазиясы мен сұлу мұңына ғашық болатын заман келеді.
- Аумин делік! Сұхбатыңызға рахмет!

Әңгімелескен - Ардақ Иманбекқызы,
«Дат» газеті, №06 (134) 1 ақпан 2012 жыл.