Конференциямыздың кезекті қонағы Досай Кенжетай мырза оқырмандар тарапынан келіп түскен сауалдарға жауап беруін аяқтап отыр. Жауаптар барысында Досай Тұрсынбайұлы, қоғамда үрей туғызып отырған вахабизм ағымы туралы былай дейді: « Бұл ағым қазақ мұсылмандық түсінігіне қарама қарсы бағыттағы Ханафи мазхабын «кәпірлердің махабы» деп танитын, исламдағы революциялық сипаттағы, Матуриди ақидасына төзімділігі жоқ, қазіргі заман талабына пысқырып қарамайтын, Құранды жаттанды ережелер мен нормалар ретінде қарайтын, кез келген аятты сөздік мағынасында түсінуге шақыратын, Тауил дегенге жаны қас, ақылдың таразысын төңкеріп тастайтын, өздерінен басқаның барлығын мушрик дейтін, өздерінің шариғатынан басқаның барлығына бидғат ретінде қарайтын, ақыл мен нақылды ұштасыра алмайтын, өздерінше «ислам дінінің полицайы» көрініп жүрген, ғылым мен білімге емес, көрсоқырлыққа бастайтын, сақал мен автоматты өлшемге айналдырған, бүгінгі исламофобияның негізгі аспектісіне айналған, күні өткен ескірген идеология болғанымен, Қазастанда жаңа сипатта танылып жатқан, Саудияның өзі құтыла алмай отырған «изм»».

"Абай-ақпарат"

Конференциямыздың кезекті қонағы Досай Кенжетай мырза оқырмандар тарапынан келіп түскен сауалдарға жауап беруін аяқтап отыр. Жауаптар барысында Досай Тұрсынбайұлы, қоғамда үрей туғызып отырған вахабизм ағымы туралы былай дейді: « Бұл ағым қазақ мұсылмандық түсінігіне қарама қарсы бағыттағы Ханафи мазхабын «кәпірлердің махабы» деп танитын, исламдағы революциялық сипаттағы, Матуриди ақидасына төзімділігі жоқ, қазіргі заман талабына пысқырып қарамайтын, Құранды жаттанды ережелер мен нормалар ретінде қарайтын, кез келген аятты сөздік мағынасында түсінуге шақыратын, Тауил дегенге жаны қас, ақылдың таразысын төңкеріп тастайтын, өздерінен басқаның барлығын мушрик дейтін, өздерінің шариғатынан басқаның барлығына бидғат ретінде қарайтын, ақыл мен нақылды ұштасыра алмайтын, өздерінше «ислам дінінің полицайы» көрініп жүрген, ғылым мен білімге емес, көрсоқырлыққа бастайтын, сақал мен автоматты өлшемге айналдырған, бүгінгі исламофобияның негізгі аспектісіне айналған, күні өткен ескірген идеология болғанымен, Қазастанда жаңа сипатта танылып жатқан, Саудияның өзі құтыла алмай отырған «изм»».

"Абай-ақпарат"

- Досеке, осы сопылык жолдағы мақсат Аллаға жету, қауышу. Ал осы жолда пірдің қаншалықты ролі бар. Оның разылығы, назары, келісімі рухани дамуыңа немесе сопылық жолдағы сапарыңа сепітігін немесе кедергісін тигізеді ме? Егер пір әділетсіз болса ше? Пірдің айтқаны, ойлағаны тікелей Алладан деп пайымдауға бола ма?

- Сұрағыңыздың жауабы ішінде екен. Егер пірің кемел адам болса, онда саған септігі бар, ал егер жалған пір болса, уақытың босқа кеткені. Егер пірің кәміл болса, онда «фана фи шайх» мақамы бойынша, осы жолда даму көрсетесің.

- Көшпелі бабаларымыз, әсіре діндар болмаған, діннің бәріне шыдаммен қараған, бірақ өздері жаратқаншыл болған. Себебі неде деп ойлайсыз?

- Себебі, жауабыңыздың ішінде сақтаулы тұрған сияқты. Түркілік діннің универсалдылығында және цикльді ойлау жүйесінде жатыр.

- Мұрат Аджидың еңбектерімен таныссыз ба? Христиан дініне қатысты жазбаларына не дейсіз?

- Жақсы жазылған, танымдық берері бар құнды еңбек дер едім.

- Иссауи тарихаты не себепті кеңінен зерттелмеген. Әсіресе батыс ғалымдары арасында. Мұның себебін М.Бұлтай айтпақшы: "Иссауи тарихатының 14 ғ. жойылып кеткенінен" іздеу керек пе әлде З.Жандарбек айтпақшы: "Нахшпандия тарихатының иассауия мұраларын қасақана құртып, жойғанынан" іздеген дұрыс па?

- Себебі, Иассауи тариқатының кеңістігі негізінен Орталық Азия болып қалды. Ал, ол жер кешегі кеңестік идеология қыспағында болды. Иассауитану зерттеулері бүгінгі таңда енді ғана қолға алына бастады.

- Шәкәрімді, Абайды, Мәшһүрді сопы деп жүр. Сопы болса, олар қай тарихаттың өкілі екен? Әлде сопы болу үшін тарихат, пір шартты нәрсе емес пе?

- Мәшһүр мен Шәкәрім бабалар нақши тариқатынан сусындаған. Сопы болу тариқаттың «тәуба» мақамынан өтіп, пірге қол берумен басталатын ұзын да бұралаңы көп, қиын да ауыр жол. Сабыр мақамына жету екінің бірінің қолынан келетін іс емес.

- 2012 жыл туралы ел ішінде әңгімелер бар. Осы жылы Махди келмей ме? Жалпы өзіңіз осы идеяға қалай қарайсыз.

- Махди идея ретінде суннилерде де бар. Жалпы барлық дін атаулының өзінде бар құбылыс. Сондықтан осы феноменді универсалды дей аламыз. Ал, егер биыл махди келсе, күтіп аламыз...

- Егер сопыларда ақиқат болса, неменеге бөлінген. Мысалы, Нахшбандия, Яссауия, Кадария, Бекташия және т.б.

- Хақиқатқа бара жол шексіз. Сондықтан оған барар жол, яғни,  метод да шексіз сондықтан тариқаттар да өзінің әдістеріне қарай, кеңістігіне қарай бөлініп кете береді. Онда тұрған ештеңе жоқ.

- Сопы болған жақсы ғой, бірақ анау басты арлы берлі шайқап, жынды бақсыларша миын майша шайқау адами қалыпқа жарасады ма екен, Досай аға? Қалай ойлайсыз? Рухани мәңгүрттіктің белгісі емес пе екен?

Досай аға, сопылық тарихымыз дегенмен, осы бас шайқау әрекетін шын көңіліңізбен қабыл еттіңіз бе, түйсігіңіз дұрыс қабылдады ма? Досай ағадан жауап күтемін. Алдын ала рахмет.

Астаналық қарындасыңыз

- Ол - зікір салудың формасы ғана. Оны «чахар зарб», яғни, төрт жақтан ұру деген сөз. Жүректі зікірмен игеру методы. Психотехникалық тарихы терең әдіс. Оны бүгінгі сопылар ойлап тапқан жоқ, ол бұрыннан бар, жахри тариқаттардың зікір салу формасы. Оның түрлері де көп, зикри арра, зикри халқа, зикри занги және т.б. жалпы жахри зікірдің отызға жуық түрлері бар.

- Досай Тұрсынбайұлы, ҚР Дін істері агенттігінің Сопылыққа көзқарасы қандай? Ол жердегі мамандар, басы Қ.Л.Шариф болып, Яссауия тариқатын толықтай біле ме?

- Көзқарастары белгілі. Онда мен танитын қазақстанда тұңғыш философия бойынша докторлық қорғаған Айдар Әбуов Парқұлұлы, әдебиет саласы бойынша Айнұр Әбдірәсілқызы Түлкібаева бар. Жалпы Иассауиді біледі деп есептеймін.

- Сәлеметсіз бе, Досай аға! Қазақстанда ваххабиттер соншалықты терең тамыр жайған ба? Ваххабизм бізге несімен қауіпті?

- Қазіргі қазақ жастары арасында өте терең ықпалға ие ағым болып отыр. Бұл ағым қазақ мұсылмандық түсінігіне қарама қарсы бағыттағы Ханафи мазхабын «кәпірлердің махабы» деп танитын, исламдағы революциялық сипаттағы, Матуриди ақидасына төзімділігі жоқ, қазіргі заман талабына пысқырып қарамайтын, Құранды жаттанды ережелер мен нормалар ретінде қарайтын, кез келген аятты сөздік мағынасында түсінуге шақыратын, Тауил дегенге жаны қас, ақылдың таразысын төңкеріп тастайтын, өздерінен басқаның барлығын мушрик дейтін, өздерінің шариғатынан басқаның барлығына бидғат ретінде қарайтын, ақыл мен нақылды ұштасыра алмайтын, өздерінше «ислам дінінің полицайы» көрініп жүрген, ғылым мен білімге емес, көрсоқырлыққа бастайтын, сақал мен автоматты өлшемге айналдырған, бүгінгі исламофобияның негізгі аспектісіне айналған, күні өткен ескірген идеология болғанымен, Қазастанда жаңа сипатта танылып жатқан, Саудияның өзі құтыла алмай отырған «изм». Бұл туралы толығырақ менің «Діни таным және оның сатылары» деген еңбегімнен оқуларыңызға болады.

- Ассалаумағалейкум, Досай аға. Жоғарыда әр алуан тамаша сұрақтар қойылып жатыр. Комментшілердің діни білімдеріне сүйсініп отырмын.

Яссауи тариқаты мен Қадария тариқаттарының ұқсастықтары мен айырмашылықтары туралы айтыңызшы?

- Екеуі де исламдағы негізгі тариқат ретінде сунни тарихында ерекше орынға ие. Айырмашылығы методтарында ғана, ұстанымы мен идеясы бір. Зікірлері негізінен жахри. Кеңістіктері де ортақ, Түркияда кеңінен тараған.

- Бұрынғы кездегі нақышпандия өкілдері мен қазіргі кездегі нақышбандтардың айырмашылықтары бар ма?

- Тариқат ретінде методологиялық айырмашылық   көрінбейді. олардың өкілдерінің мектептеріне қарай көп тармаққа бөлініп кеткен.

- Түркия елінен келіп миссиянерлік саясатын оп-оңай іске асырып жүрген "нұршылар" (Гуленшілер деп аталып жүр соңғы кездері) қазақ еліне қауіпті ме? Болса, несімен?

Саясатқа араласпағанша қауіп жоқ. Олардың методологиялық, социологиялық және иерархиялық терең негіздері үркітеді. Ақидасы мен ұстанымдары жат емес. Олардан қорқатындар саяси сипатынан қауіптенеді. Мысалы, Ресей.

- "Музыка тыңдау харам" деушілерге жауабыңыз қалай болады?

- Исламда музыканың орны ерекше. Пайғамбарымыз музыканы жатсынбаған. Сондықтан Фараби атамыз «»Үлкен музыка кітабын» жазып қалдырған. Ондағы танымдық негіз әлеммен рухтың үндестігі музыка арқылы бақытқа жетумен түсіндірілген. Ал музыканы харам дегендер көкірегіндегі рухтың қай әлемнен екендігін сезінбей жүргендер... Олар көбінесе соқыр сенім мен ұрандап жүрген, исламның мәнінен жырақтағандар болу керек. Қазір оған таң қалуға болмайды, бас басына муфтилердің көбейген кезі. Муфтиаттың үнсіздігінің нәтижесі.

- Ясауи атамыздың Құран мен суннадан еш алшақ кетпегенін қалай дәлелдейміз?

- Дәлел деген сөз артық. Оны дәлелдеу емес, қалай білеміз, қалай танимыз деген дұрыс. Ал, оның сөздері Құранмен үндесе ме десеңіз онда хикметтерін алып, Құран аяттарымен салыстырып көріңіз. Өзі «Менің хикметтерімнің бар мағынасы Құраннан», «Менің хикметтерім хадистің кені» деп анықтаған. Иассауи ілімі Құрандағы моральдық желіні өзіне негіз ретінде алған. Сондықтан оны Шәкәрім ар түзейтін ілім деген. Толығырақ «Қожа Ахмет Иасауи дүниетанымы» деген еңбегімнен оқыңыз.

- Елімізде құрылған діни агенттіктің атқарып жатқан жұмыстарына қандай пікір айтасыз және осы агенттік сіз сияқты ғалымдармен кеңесіп жұмыс жасай ма?

- Осы сұрақ алдында да қойылды. Бірақ қысқа жауап бергенмін. Тағы қайта қойылғанына қарағанда қанағаттанбаған болу керек. Сұрақтың төркіні таныс сияқты... Дұрыс ойдың жетегімен сараптап қарайтын болсақ, кешегі діни істер комитетінің орнына «агенттік» құрылды. Демек комитет пен агенттіктің арасында айырмашылық болуы тиіс. Комитеттің құзыры жетпейтін мәселеге агенттік бара алу керек. Яғни, агенттік қоғамдағы дін феноменін комплексті түрде қолға алып діни мәселелердің шешу жолдары мен механизмдерін көрсетуі керек. Керек десеңіз кеше ғана қабылданған дінге қатысты заңдардың орындалуының үйлестірушісі осы агенттік болу керек. Дін мен мемлекет арақатынасынан туындайтын саяси, әлеуметтік, мәдени, социологиялық және психологиялық, сонымен қатар қауіпсіздік мәселелеріне де осы агенттік белсенді орын алу керек. Қоғамдық институттармен байланысты және қадағалауды да, басқа да мемлекеттік құрылымдармен ортақтаса отырып шешуге тиісті  - осы агенттік. Бірақ ашылғалы бері агенттіктің осы айтылған салалар бойынша атқарып жатқан көзге көрінер, ұсыныстары мен шешімдерін яки әрекеттерін байқамадым. Ғылыми кеңес құрды ма ол жағын білмедім. Құрылса да мен мүше емеспін. Жалпы биыл құрылғанына жыл толатын, атқарған жұмыстары әлі көріне қоймаған, аты бар да заты үнсіз агенттік әрдайым зерттеуші ғалымдардың назарында болады. Алдағы уақытта агенттік феноменінің бар болуының тарихи алғышарттары туралы сараптама дайындалып жатыр. Себебі, қоғамдағы дін феномені - зерттеу нысаным. Агенттік мемлекеттік орган, ол қоғамдық мәселені шешу үшін құрылған. Ал, бірақ, муфтиаттың орнын басқысы келетіндігін «тұжырымдамаға» қатысты сынағанмын. Меніңше, зайырлылық деген ұстанымды басшылыққа алып, мемлекеттілікте тарихи сабақтастыққа ұмтылып, тек столдың үстінде ақпар жинап емес, қоғаммен етене жақын жұмыс істесе, жақсы нәтиже шығарады деп ойлаймын.

- Сопылықтың адасулары:
Сопылардың кейбіреулері аруақтарға сыйынса, біреулері сиқыр және сәуегөйлік жолына түсті. Кесене тұрғызуға, әулиелердің қабірлерін көтеруге және оларды зиярат етуге, зиярат ету барысында сипау секілді Құранда ешбір мәлімет жоқ жайттарды істеп, бидғат жолына түсті.
Кейбіреулері әулиелер құлшылық етпесе де болады, өйткені олар белгілі мақамға жеткенде ғибадатқа мұқтаждық қалмайды дейді. Себебі ол (әулие) шариғи міндеттермен айналысса жүрегіндегі құзырды жоғалтып алады деп айтады. Ғазалиден: Ғурур-көкіректігі тасып, менменсіп кеткен адамдарды сынап, оларды мына түрлерге бөлген: 1.киімімен, көрінісімен, сөзімен алданушылар. 2. Білеміз, Хақты көреміз, мәртебеміз жоғары деп даулаушылар. 3. Халал мен харамды ажыратпайтын, шариғатты аяқ асты етушілер.
Олардың кейбіреулері амал жасаудың ешбір салмағы жоқ. Негізгі мәселе жүректе, біздің жүрегіміздегі Аллаға деген махаббат, Аллаға деген танымдылыққа жетелейді. Қолымыз дүниеге батқанымен жүрегіміз Аллада, сондай-ақ, біздің сыртымыз шахуатпен болғанымен жүрегімізде оның әсері жоқ. Сопылар пірлеріне «Ғаус және Ғияс» деген, қазақшасы «Құтқарушы, көмекші», сөзді қолданады.
Әрбір тариқаттың өзінің айтатын зікірі бар. Мысалы, Нақшибандия тариқатында «Алла» деген сөз, Шазилияда «Лә илаха илла Алла» сөзі, мұнан басқа, истиғфар және пайғамбарымызға салауат айту да қосылған. Кейбіреулері зікірге қатты кірісіп кеткен кездерінде тек «Хуа, хуа» деп те айтады. Сондай-ақ, кейбір тариқат «зікір жаһрия»-дауыстап айтылатын зікірді қабылдаса, кейбірі «зікір махфия» - «іштен айтатын зікірді», кейбірі мүлдем шариғатта көрсетілмеген зікірдің түрін қабылдайды, айқын дәлел - Исматуллашылар. Сопылардың «хулул және иттихад» - «Алланың келуі мен пендемен бірігуі» сеніміне бет алып кетуі, тариқат жолы денені қинаудан тұрады деуі сияқты исламға жат амалдары да көп, ал ондай амалдар сопылыққа үнділерден, грек философиясынан, христиандықтан енген.
Сопылық - Исламда жоқ діни-саяси қозғалыс. Сопылықты уағыздайтын тәлімді «тасаууф» деп атайды.Алғашқыда нәпсі тәрбиесіне ұмтылған сопылардың көбі кейіндеу тақлид (яғни, бұрынғылар ұстанған Құран мен суннет) жолымен емес, бірте-бірте өздерін үнді, парсы, грек сияқты христиандық аңыз-әфсана араласқан философия арқылы тәрбиелеуге, Алланы тануға ұмтылып, соның салдарынан ислам шариғатынан ауытқыды...

- Сопылықты түсінбегендер түсінбедім десе, Алланың құлы болар еді. Шеттерінен пәту беріп, муфти болғысы келеді. Үкімді муфтиатқа қалдырыңыздар. Мыжып қайтем, исламда сопылық жоқ деген сөз, қазақтар исламда жоқ, енді, ғана мұсылмандықты қабылдап жатыр деген сөз. Бұл қай тарихи танымға сай екендігін өздеріңіз бағамдай беріңіздер...

- Ахлу сүннет жамағаттың сенім (иман, ақида) мәселесінде Имам Ашари мен Имам Матуриди мазхабтарын ұстанатыны белгілі. Бүкіл сүннит мұсылмандар осы екі мазхабты қабылдайды. Бірақ танымдық мәселелерде айырмашылықтар бар, мысалы, ашарилерде адамға Алланы танып білу шариғат тұрғысынан міндет, матуридиде адамға Алланы танып білу ақыл тұрғысынан міндет болып келеді. Тағы бір мысал, қазақтар ханафи мазхабындамыз, басқада халықтар ханафи мазхабында, бірақ мәдениетімізде, яғни, ұлттық болмыс, таным, құндылық, әлеуметтік өмір, тәрбие,  әйелдер және т.б туралы айырмашылықтар аспан мен жердей. Біздің анау діни қызметкерлер, молдалар ханафиміз деп айтады, бірақ жоғарыдағы сұрақтар жауапсыз қалады. Мемлекеттік мекемелер мен ғалымдар шет жағасын шатып бір нәрсе айтқанмен, ашылмай жатыр. Теологиялық, ғылыми, тарихи-мәдени, яғни, әр қырынан осы мәселені зерттеп, негіздеу керек секілді. Елге уағыз, үгіт насихат жүргізгенде осы сұрақтарды шариғи және ғылыми, ұлттық таным тұрғысынан ашып айтса. Сіздің пікіріңіз қандай.

- Ойыңыз өте құнды. Рахмет! Шындығында ханафи мазхабындамыз дегенмен, түркі халықтарын ғана алайық, мәдени және діни қабаттарымыз бір болғанмен, салтымызда, түсініктерімізде айырмашылық бар. Соның негізі неде? Ол, әрине, ұлтттық ерекшелікті бағамдайтын діл, ұлттық психология мен діни тәжірибеге қатысты тіршілік ұстындары десек болады. Осы тұсты имамдарымыз жеткізе түсіндіре алмай келеді. Себебі дінді бүгінгі ғылыммен ұштастыра алмауынан деп білемін. Егер дінді құбылыс ретінде талдауды меңгерсеңіз қиын емес. Сол кезде қай нормативтер дінге, қайсысы дәстүрге қатысты екендігі өздігінен ортаға шығады. Яғни, дінді қоғамдағы әлеуметтену көрінісінен-ақ танып, талдай білу керек. Бүгінгі теолог мамандарды осы жағынан тереңдеп оқытып жатырмыз. Қазір дін десе, тек қана шариғат яғни, құқықтық тұрғыдан ғана түсіндіруден әріге бара алмаймыз. Себебі қоғамдық бағдар солай, ұсынылып жатқан діни таным шеңбері солай. Ал, ол қаншалықты нанымды болады, адам санасына, діліне үйлесімді ме, міне, осы жағы еленбей жатады. Уақыт өте келе бұл үдеріс те өз орнын алады. Жалпы дін феноменологиясы тұрғысынан ислам біреу, оның екіншісі, қалалығы не далалығы жоқ. Тек қана исламның түсіндірілу, қабылдау ерекшелігі, методологиясы арқылы қалыптасқан діни тәжірибесі бар. Сол құбылыс, яғни, діни сана,  діни таным  мен сол халықтың мұсылмандығын анықтайды.

- Елімізде аз да болса дінтану мамандары даярлануда. Сол мамандардың білім деңгейі ойлантады, сіздің университеттің түлектері бүгінгі талапқа жауап бере ме? Дінге адам жүрек қалауымен келеді емеспе, сіздің шәкірттеріңіз ше?  Жоқ ҰБТ-дан үйтіп-бүйтіп өтіп алып,  дінтану мен теологияның балы аз деп түсіп жатыр ма? Осыған қатысты бір мақала оқыған едім, сол шындыққа жанасатындай ма, қалай.

- Мәселе сұрақ ретінде жақсы қойылған деп есептеймін. Шындығында бүгінгі дін мамандарын таңдауда ұлттық біріңғай тест өлшем бола алмайтындығын уақыт көрсетіп отыр. Бүгінгі қоғамның қажеттілігі мен дін ахуалын ескере отырып, діни білім талапкерлерін жеке сөйлесу арқылы қабылдаған дұрыс деп есептеймін. Ал, егер тест жалғаса беретін болса, онда мамандықты арнайы таңдағандар қатарында, әйтеуір студент болғысы келетіндер де санатқа еніп, босқа уақыт өткізетін болады. Не діни маман болып жарытпайды не өзіне пайдасы болмайды. Мемлекеттің қаржысы босқа шашылады. Сондықтан өзі аз ғана бөлінген грантқа мақсаты мен ниеті сай, дінге бет бұрған жас таланттарды таңдауда осындай жолды іздеген жөн.

- Дінтану оқулығы туралы білсек, жалпы дінтануды оқытуды мектепке кіргізуді дұрыс деп есептейсіз бе? Құрметті Досай мырза, бірер жыл бұрын орта мектептерге арналған "Дінтану" пәні оқулығының редакциясын басқарып, жазып шыққан едіңіздер. Діни сенім мәселесін ұлттық құндылықтарға, қазақы дүниетанымға байланыстыра терең түсіндіретін жүйелі еңбек секілді еді. Бірақ, бүгінде мектептерге жоғарыдан: "Досай Кенжетайдың "Дінтануын" жолатпаңдар!" деген қатаң бұйрық түсіпті. Мұның себебі туралы айта аласыз ба? Оралдан Рафилбек

- Дінді тану мектеп оқушыларының құқы әрі заман талабы. Бүгінгі қоғамдағы жат пиғылды діндердің диверсиясынан арашалау үшін де шарт. Сондықтан оқулық осы талапты көтеретіндей қажеттілікпен жазылуы тиіс. Біздің авторлық топ осы ұстанымды негізге алдық. Министрліктің оқулыққа деген монополиясын, ескі білім беруден қалған стандарттардан арылып, аймақтық мектептерге оқулық таңдау құқын берген жөн. Алтернативті бірнеше оқулық жүру керек. Сонда даму болады. Әйтпесе, бір министр өзіне жаққан автордың кітабын өткізуге тырысады, келесі министр ауысқанда басқа автордың оқулығы алдыңғының орнын басады. Бұл жастардың тағдырына әсер ететіндігін ойланатын кез жетті. Ал, қазір оқулық мазмұны емес, авторы кім соған қарай мектепке жолдама беріліп жатыр. Әрбір оқулықтың өзіндік орны мен тарихы бар, оның бағасын болашақ береді. Бұл үздіксіз процесс.

- Сопылық, сопылық дейсіз, осы сопылық мәдениеттің қазақ топырағында қандай іздері мен ескерткіштері бар соны талдап беріңізші?

- Сопылық туралы зерттеулерім бар. Дегенмен қысқаша айтсам, сопылықтың ең басты ескерткіші - Қожа Ахмет Иасауидің кесенесі. Осы кесене кешегі атеистік құдайсыздандыру кезінде бұл жер «диар ул ислам» деп жар салды. Жалпы мұсылмандарды дінін есіне салып тұрды. Сол сияқты Сайрамдағы сансыз бап, Түркістандағы түмен бап, Сыр мен Үстірттегі үш жүз алпыс әулие, қазақ даласының ислам топырағы екендігінің айғағы еді. Сонау жер атаулары Сайрам рабат, Яссы, Ленгер, Текке, бүгінгі Астана барлығы сол сопылық танымның ұғымдары болатын. Бұл жерде рабат сопылардың рухани орталығы, ленгер рухты арылтатын дүкен, текке зікір салатын жер, Астана адамды Аллаға қауыштыратын қақпа деген мағынаға келеді, сопылық терминологияда. Ал, енді санадағы іздеріне қысқаша тоқталсақ, «Мәдинада Мұхаммед, Түркістанда Құл Қожа Ахмет, Маңқыстауда Пір Бекет» тіркесі қазақ мұсылмандық түсінігі мен санасының келбетіндей сайрап жатыр. Сонау Хз. Алиден бастап Мұхаммад ал Ханафия сосын Халлаж ал Мансұр, Баба Түкті Шашты әзиз  Ысхақ бап пен Арыстан Бап, Қара бура мен Қауғани, Сығнақи мен Бақырғани, Иүгнеки мен Хазини яғни, Асан Қайғы, Мөңкелер, Бұхар мен Үш арыс би, Бекет ата, Мәшһүр мен Шәкәрім, Абай мен Майлықожалар, Ғұмарлар болып кете береді. Оның арасында жыраулар мен зар заман ақындарын қосыңыз, сопылық болып жырлап, зарлап жатыр, құлақ түрер ұрпақтары болса. Тағы ма, онда « Атибат ул Хақаиқ», «Құт адғу Біліг», «Диуани Хикмет», «Мират ул қулуб», «Ах нихая», «Қара сөздер мен анықтар», «жауахирлер» болып шіркеуіште хат болып, мәдени мұра ретінде қорларда шаң басып жатыр, оқитын ұрпақтары болса, «қазақты Алаштан тараған» дейді сол атаңыз Халлаж болатын ол да сопылықтың құрбаны еді. Бұл да жетпесе Елбасының бастамасымен жаһандануға жұтылып кетпейік деген ниетпен атқарылған «Мәдени мұра бағдарламасы» ішіндегі аудармаларды қарап, иелік жасап көріңіз. Ал енді бұл да болмаса, сізді тыңдауға дайынмын қазақтың жәдігер ұрпағы!

- Досай аға, Елбасыға осы сопылық туралы айттыңыз ба? Айтсаңыз қандай пікірде болды ол кісі?

- Ең негізгі тұсын айтып шектелейін: Елбасыға Иассауидің төрт ұстанымын айтып бердім. Заман, мекан, ихуан және рабти сұлтан. Осы төрт ұстаным қазақ мұсылмандық түсінігінің айнасы. Иассауи Алла, әлем және адам арасындағы үйлесімділікті Құран негізінде түсіндіріп кеткен. Сонда адамның отаны, яғни, кеңістігі, кемелдікке жетуі үшін заман тыныштық, сосын қазақтар арасында бауырластық, және мемлекет ұстанымына адалдық болғанда Қазақ елі баяндылығын сақтайды дедім. Онда «Иассауи біздің Конфуцииіміз» деді. «Оны әрбір қазақ жастары біліп, танып, сүюі керек» деді.

- Қазаққа ислам дінінің таралуын 12 ғасырдан бастауға тырысушылықта бар. Ал, негізінде қазаққа дін ислам пайғамбар ғалайссалам тұсында жеткені туралы деректер де бар. Ал Ханафи мазхабы тарихыда тым арыда. Ал Қараханилер заманында 8-9 ғасырларда мемлекеттік дін болып бекіген. Тіпті Араб жазуы қолданыла бастаған. Ал әл-Фараби заманында мұсылман түркі мәдениетінің бір шырқау биігі деуге болады. Ол - 9- ғасыр. Сонда 12-нші ғасырдан кейінгі сопылықты ислам бастауы ету қаншалық орынды? 12-нші ғасырдан бұрын қазақтар қандай ислам жолын ұстанған осыған дәлелді жауап бере аласыз ба ?

- Шырағым, ғылымда «тырысушылық» емес, дәлел мен дәйек негізінде түсіндіру бар. Егер мен тырыссам, қазақтарды «ал мисақ», яғни, Адам Ата жаратылмай тұрғанда-ақ, мұсылман болға етіп көрсетер едім. Бірақ тарих бар, себеп-салдар қатынасы бар. Тырысқаныңмен болмайды. Ал, ханафи мазхабының қалыптасу ғасыры  8-9-ншы ғасыр, ал Қарахан мемлекеті - 10 ғасыр, ислам бұл ғасырларда белгілі болғанмен, сопылық танымның әйгілі басымдық дәуірі  «тариқат» дәуірінен кейін түркілер исламға жылына бастаған. Ислам дінінің жайылуы процесі Хз. Мұхаммед пайғамбардың кезінен бастап, кейіннен Хз. Әбубакр (632-634), Хз.Омар (634-644), Хз.Осман (644-656) халифатының алғашқы алты жылында қарқынды жүрді. Нәтижеде Араб түбегі толық, Византия империясының қол астындағы Сирия, Палестина, Мысыр және сол кезеңнің қуатты империясы Сасанилер де мұсылмандардың қол астына өтті. Міне, осы Сасани империясының ыдырауы түріктердің исламмен танысуына жол ашты. 642 ж. Нихавент соғысынан кейін ислам әскері Аһнаф бин Қайс басшылығында Жейхунды (Әмудария) кешіп өткен болатын. Міне, Маварауннаһр деп аталатын аймаққа арабтар алғаш аяқ басқаннан үш жүз жыл өткен соң түріктердің мұсылмандыққа бой ұру процесі нәтиже бере бастады.

Қожа Ахмет Иассауидің өмір сүрген кеңістігі мен уақыты түріктердің төрт ғасыр бойы исламмен танысып, кей тұстарда қауым-қауым болып ислам дініне кіре бастаған кезең екендігі тарихтан мәлім. Иассауиге дейінгі төрт ғасырдың нәтижесі ретінде алғашқыда Аббаси халифаты билігіне қарасты Тұлын (868-905), Саж (890-929), Ихшидилер (935-969) сияқты жартылай тәуелсіз түрік саяси биліктерінің артынан Еділ-Бұлғар хандығы (922ж. ислам дініне кірген), Қарахан (Исламды 944/945 ж. қабылдаған) (840-1212) билігі, Ғазнауи (963-1186), Селжұқтар (1038-1194) және Хорезмшах (1092-1221) мемлекеттері алғашқы және өте маңызды түрік-ислам мемлекеттерінің пайда болуларымен бірге тамыры тарихтың тереңінен келе жатқан дәстүрлі түркілік дүниетанымдық мәдениет құндылықтарының исламдық мәдениет және өркениет қабаттарымен танысуы нәтижесінде жаңа түрік-ислам мәдениеті мен өркениеті қалыптаса бастаған болатын.

Түріктердің мұсылмандықты халық болып қабылдауында Саманилер билігі кезеңі өте маңызды. Саманилер кезінде пайда болған "түрікмен" сөзі-мұсылман түріктерді көшпенді кафир (мұсылман емес) түркілерден айыру үшін қолданылған. Түріктер мұсылман болған соң тарихын, аңыздарын, дәстүр-салттарын, қысқасы мәдениеттерін исламдық рухпен қайтадан қалыптастырды. Осылайша, түріктер шығу тегін семидтердің дүниетанымына негіздеп, өздерін Нұх пайғамбардың ұлы Йафестің (Жаппас) тұқымына тірейді. Көптеген түрік отбасы, Хз. Али, кейде пайғамбардың сахабалары (серіктері) арқылы өздерін Хз.Пайғамбарға "генетикалық" тұрғыдан байланады. Бұл түсініктен де ескі түркілік дүниетанымдағы ұстындарды, категорияларды көруге болады. Әйтпесе, мұсылман болу, қан, тек, генге емес, рухқа байланысты екендігін о баста Құран мәлімдеген болатын. Көк-Тәңірдің өмірдегі көрінісі болып табылатын "құт" Алланың сыйы болды. Тәңірдің бұйрығы - жарлық болса, Алланың шапағатпен кешірімділігіне айналды. Исламды қабылдауда, ақырет сенімінің, әсіресе тамұқтың (тозақ) қорқыныш психологиясының өте үлкен ықпалы болғандығын айта кеткен жөн. Дәруіштер көшпелілер арасында исламды жаюда, жиһадтың сауабы, жұмақтың сыйынан көрі, адамның күнәсі мен оның нәтижесінде тозақта көретін азабы мәселесін баса көрсеткен.

Исламның алғашқы таралу дәуірінде рибаттар шекаралық қалқан яғни, "кіші жихад (соғыс)" қызметін атқарса, кейіннен шекарадан ішкі аймаққа айналғанда "ұлы жихад" яғни, адам нәпсісін  тәрбиеленумен айналысқан суфилердің теккесі ретінде діни сопылық тәлім-тәрбие орталығына айналған. XІ-шы ғасырларда рибат ескі мағынасын жоғалтып, медресе, мектеп, теккені білдіретін суфилік діни ұғымда қолданыла бастады. Өйткені, осы ғасырларда дінді "кіші жихад" арқылы емес, "ұлы жихад" яғни, адамның көңілін, рухани әлемін жаулауды мақсат еткен сопылық дүниетанымдық ағымның тариқаттар кезеңі басталған болатын. Осы ғасырда Мавераннахрда он мыңнан астам рибаттар мен зауиялардың болғандығын Ибн Халлиқанның рисаласы да қуаттайды. Түріктер арасында сопылық дүниетанымның тариқаттар дәуірінің "алғаш есігін ашу" құбылысы тарихымызда Қожа Ахмет Иассауи атымен таңбаланғандығы мәлім. Иассауи тариқаты оның ілімінің қалыптасу процесін айқындайтын негізгі көрсеткіш болып табылады.

Исфиджаб қаласы Иассауи дүниеге келмей тұрып, 100-150 жыл бұрын исламды қабылдаған болатын. Бұл топырақтар халифа Муғтасим (833-842) дәуірінде исламмен таныс болып, Саманилер (819-1005) кезінде мұсылман болды. 960 жылдары Шаш пен Фараб (Отырар) арасындағы 200-ге жуық ауыл исламды қабылдаса, Х- ғасырдың бірінші жартысына қарай Қашғар мен Баласағұн аймағы Ислам дінін қабылдаған болатын. Исфиджаб пен Йасы (қазақтар Аса, Жаса да деген) қалалары да осы кезеңдерде ислам халифаты құрамына кірді.

Иассауи дүниеге келген кезең, Аббаси халифатының саяси билігі ыдырағанымен, рухани ықпалынан ажырамаған дәуірі болатын. Ислам халифатының билігі нәтижесінде Сирия, Мысыр, Солтүстік Африка, Испания, Еділ бойы, Шығыс Түркістан, Шығыс Азия, Үндістан, Иран-Сасани топырақтарына ислам діні кеңінен танылған болатын. Ислам дінінің осы аймақтардағы жергілікті әртүрлі рухани-заттық құндылықтарға ие халықтардың дүниетанымдық- мәдени қабаттарымен  біте қайнасып таралғанын айтуымыз керек. Құран мен Хадис негізінде қалыптасқан Ислам мәдениеті өзінің жайылуы кезінде әртүрлі дүниетанымдық мәдени қабаттардағы халықтардың құндылықтары арқылы біртұтас ислам өркениеті ретінде қуатты даму, жаңғыру сатысына жетті. Осылайша, ислам тек  бір ұлттың ғана емес, исламды қабылдаған ұлттардың мәдени-дүниетанымдық үлесімен ортақ дін хәліне келсе, ислам өркениеті де универсалдық өркениет сатысына көтерілді. Міне, дәстүрлі түркілік дүниетанымның өзіндік ерекшеліктері де универсалдық ислам өркениетінің қалыптасуындағы жабдық ретінде қалып қоймай, жаңа ислам діні негізінде сомдалып, рухани бірлік деңгейінде өзіндік түрік-ислам мәдениеті мен өркениет көкжиегін аша білді.

XІ-XІІ ғасырлардағы Түркістан, Сыр бойы Иасауидің білім алуы аясы,  өскен ортасының сол кездегі тарихи-әлеуметтік жағдайына келер болсақ, бұл мәселеде де нақты деректерге қарағанда, жарым жартылай айтылған жорамалдар мен болжамдар үйіндісіне тап боласыз. Әрине, сол кездегі түріктер орналасқан жерлерде яғни, Отырар, Исфиджаб, Баласағұн, Йасы, Сабран (Сауран), Сығанақ, Шаш, Сүткент, Женд, Весиж, Кудур, Шилжи, Отлук, Өзкент т.б. Мавераннаһр қалаларындағы араб  жаулаушылары мен миссионерлерінің (даиндерінің) әрекеттері ІХ ғасырларда саяси сипат алған болса, Х ғасырдан бастап түбегейлі исламдық ілімдердің дамуы бағытында тәлім-тәрбиелік ордалардың-медресе, теккелердің орнығуымен бірге қоғамдық, исламдық, руханияттық, ахлақи принциптері мен бірге экономика мен сауданың дамуына негізделген жаңа мемлекеттік сипаттағы жүйелер қалыптаса бастады. Әрбір мемлекеттерде, қала, қорғандарда, елді мекендерде мешіттер, медреселер мен теккелер бой көтерді. Қоғам исламдық шариғат (заңдық қағидалар жүйесі) негізінде реттеліп, әлеуметтік, этико-психологиялық, экономикалық қарым-қатынас орныға бастады. Қарахан әулетінің билігіне қараған сол кездегі Мавераннаһр қалалары-мұсылмандар және мұсылман еместерге (ғайри муслимин) бөлінді. Мұсылман еместер жизя (мұсылман еместердің салығы)  төлейтін болса, мұсылмандар зекет беру арқылы қоғамдағы адамдардың әлеуметтік әл-ауқаты жағынан тепе-теңдік пен өзара демеуді, бейбіт өмір мен діни бауырластықты қалыптастырды. Жер, егін салығы-вакуфтық (фонд-қорлар) жүйелермен реттеліп отырды.

Қарахан мемлекеті тұсында мәдениет пен ой-сананың толқынданып, білім мен ғылымның исламдық рухта өрлеп тұрған ренессеанс дәуірі. Қашғар, Баласағун, Өзкент қалаларындағы медреселер исламдық ғылымдарды түріктердің арасына жайып, муфассирлер (дінді түсіндірушілер), мухаддистер (хадисшілер), факихтер (исламдық правотанушылар), муаррихтер (тарихшылар), мантиқ(ин)шылар (тілшілер) мен адибтердің (әдебиетшілердің) өсіп жетілуіне ықпал етті. Қарахан мемлекеті тұсында алғаш Құран (аудармалары) тәржімелері мен түсіндірмелері жасалып, әсіресе фиқх (құқықтану) саласында ханафи фиқхының Сарахси, Баздауи, Дабуси мен Маргинани сияқты өкілдері арқасында түріктердің ханафи мазхабынан орын алуына әсер етті. Х ғасыр ортасында Құран түрікшеге аударылған. Алғаш құран аудармалары дәстүрлі түркілік діні мен нанымы тұрғысынан өте маңызды. Өйткені, құрандағы діни арабша ұғымдар түрікше берілген. Мысалы: Алла-Тәңірі, сәжде-жүгіну, ғибадат-табыну, ақыретте есеп беру күніне-көне күн, Шайтан-Жек (йак)-"жек-сұрын", жалму-жалбағай-сиқыр, күнә-жазық, өкіну-тәубе рух-төз, тін, пайғамбар-йалваш, женнет-ұжмақ-(жұмақ), жәһаннәм-тамуқ, құт-бақыт, ырыс, бақыт беруші рух және т.с.с. .

Біз бүгінге дейін жоғарыда аты аталған түрік даналарын ғана біліп, зерттеу объектісі ретінде қанағат қылып жүрміз. Ал, "Қарахан билігі кезіндегі ислам ғылымы" бойынша зерттеу жүргізген Юсуф Зия Кабакчы Қарахан кезіңінде тек қана ислам фиқхы(құқы) бойынша үш жүзге жуық түрік ғұламаларының болғандығын және олардың үш жүз елуден астам еңбек қалдырғанын, аты жөндерін, кітаптарының тізімін жүйелеп жазып, оған қоса түрлі елдердегі архивтерден өзінің тек қана ислам фиқхына қатысты қолжазбаларды ғана теріп алғандығын айтады. Бұдан түркілік дүниетанымның алғашқы исламдық кезеңі өзінің зерттеушілерін күтіп отыр деген қорытынды шығаруға болады.

Ал бауырлар! Мен өз тарапымнан келіп түскен сауалдарға, зерттеп, қолымдағы деректер негізінде жауаптарымды айттым. Кезек сіздердікі, қазақ қалай мұсылман болды деген тақырыпта ізденіп көріңіздер. Алдарыңнан жарылқасын! Жалпы сұрақтардың дені, диалектикалық тартыстан көрі, танымдық,  жамағаттық психологияға бой алдырған жастарымыздың діни санасы мен танымынан хабар береді. Бұл туралы кейін сараптама жасап өздеріңізбен бөлісермін, Құдай қаласа. Ғылым шексіз, жаңа деректер табылған сайын оның қабаттары мен тұжырымдары да соған сай өзгеріп отырады. Діни тарихымызды, діни тәжірибемізді діни догмамен шатастыруға болмайды. Себебі, дін мен дәстүр екеуі ажырағысыз біте қайнасып, ұлттық болмысқа айналған. Ал, дәстүрді дінмен шатастырып, біріншісін жоққа шығарып, діни танымнан ажырап қалмаңыздар. Онда қазақы болмыстан ажырап қалған, жаһандық үдерісте тамырсыз қаңбақ сияқты болуымыз мүмкін, осыдан сақтанайық, ағайын!

Уақыт болып жатса, алдағы уақытта, білімім жеткенше, әрбір сұрақтарыңызға ерінбей жауап беруге тырысамын. dosaykz&mail.ru

(Соңы)

«Абай-ақпарат»