كونفەرەنتسيامىزدىڭ كەزەكتى قوناعى دوساي كەنجەتاي مىرزا وقىرماندار تاراپىنان كەلىپ تۇسكەن ساۋالدارعا جاۋاپ بەرۋىن اياقتاپ وتىر. جاۋاپتار بارىسىندا دوساي تۇرسىنبايۇلى، قوعامدا ۇرەي تۋعىزىپ وتىرعان ۆاحابيزم اعىمى تۋرالى بىلاي دەيدى: « بۇل اعىم قازاق مۇسىلماندىق تۇسىنىگىنە قاراما قارسى باعىتتاعى حانافي مازحابىن «كاپىرلەردىڭ ماحابى» دەپ تانيتىن، يسلامداعى رەۆوليۋتسيالىق سيپاتتاعى، ماتۋريدي اقيداسىنا توزىمدىلىگى جوق، قازىرگى زامان تالابىنا پىسقىرىپ قارامايتىن، قۇراندى جاتتاندى ەرەجەلەر مەن نورمالار رەتىندە قارايتىن، كەز كەلگەن اياتتى سوزدىك ماعىناسىندا تۇسىنۋگە شاقىراتىن، تاۋيل دەگەنگە جانى قاس، اقىلدىڭ تارازىسىن توڭكەرىپ تاستايتىن، وزدەرىنەن باسقانىڭ بارلىعىن مۋشريك دەيتىن، وزدەرىنىڭ شاريعاتىنان باسقانىڭ بارلىعىنا بيدعات رەتىندە قارايتىن، اقىل مەن ناقىلدى ۇشتاسىرا المايتىن، وزدەرىنشە «يسلام ءدىنىنىڭ پوليتسايى» كورىنىپ جۇرگەن، عىلىم مەن بىلىمگە ەمەس، كورسوقىرلىققا باستايتىن، ساقال مەن اۆتوماتتى ولشەمگە اينالدىرعان، بۇگىنگى يسلاموفوبيانىڭ نەگىزگى اسپەكتىسىنە اينالعان، كۇنى وتكەن ەسكىرگەن يدەولوگيا بولعانىمەن، قازاستاندا جاڭا سيپاتتا تانىلىپ جاتقان، ساۋديانىڭ ءوزى قۇتىلا الماي وتىرعان «يزم»».

"اباي-اقپارات"

كونفەرەنتسيامىزدىڭ كەزەكتى قوناعى دوساي كەنجەتاي مىرزا وقىرماندار تاراپىنان كەلىپ تۇسكەن ساۋالدارعا جاۋاپ بەرۋىن اياقتاپ وتىر. جاۋاپتار بارىسىندا دوساي تۇرسىنبايۇلى، قوعامدا ۇرەي تۋعىزىپ وتىرعان ۆاحابيزم اعىمى تۋرالى بىلاي دەيدى: « بۇل اعىم قازاق مۇسىلماندىق تۇسىنىگىنە قاراما قارسى باعىتتاعى حانافي مازحابىن «كاپىرلەردىڭ ماحابى» دەپ تانيتىن، يسلامداعى رەۆوليۋتسيالىق سيپاتتاعى، ماتۋريدي اقيداسىنا توزىمدىلىگى جوق، قازىرگى زامان تالابىنا پىسقىرىپ قارامايتىن، قۇراندى جاتتاندى ەرەجەلەر مەن نورمالار رەتىندە قارايتىن، كەز كەلگەن اياتتى سوزدىك ماعىناسىندا تۇسىنۋگە شاقىراتىن، تاۋيل دەگەنگە جانى قاس، اقىلدىڭ تارازىسىن توڭكەرىپ تاستايتىن، وزدەرىنەن باسقانىڭ بارلىعىن مۋشريك دەيتىن، وزدەرىنىڭ شاريعاتىنان باسقانىڭ بارلىعىنا بيدعات رەتىندە قارايتىن، اقىل مەن ناقىلدى ۇشتاسىرا المايتىن، وزدەرىنشە «يسلام ءدىنىنىڭ پوليتسايى» كورىنىپ جۇرگەن، عىلىم مەن بىلىمگە ەمەس، كورسوقىرلىققا باستايتىن، ساقال مەن اۆتوماتتى ولشەمگە اينالدىرعان، بۇگىنگى يسلاموفوبيانىڭ نەگىزگى اسپەكتىسىنە اينالعان، كۇنى وتكەن ەسكىرگەن يدەولوگيا بولعانىمەن، قازاستاندا جاڭا سيپاتتا تانىلىپ جاتقان، ساۋديانىڭ ءوزى قۇتىلا الماي وتىرعان «يزم»».

"اباي-اقپارات"

- دوسەكە، وسى سوپىلىك جولداعى ماقسات اللاعا جەتۋ، قاۋىشۋ. ال وسى جولدا ءپىردىڭ قانشالىقتى ءرولى بار. ونىڭ رازىلىعى، نازارى، كەلىسىمى رۋحاني دامۋىڭا نەمەسە سوپىلىق جولداعى ساپارىڭا سەپىتىگىن نەمەسە كەدەرگىسىن تيگىزەدى مە؟ ەگەر ءپىر ادىلەتسىز بولسا شە؟ ءپىردىڭ ايتقانى، ويلاعانى تىكەلەي اللادان دەپ پايىمداۋعا بولا ما؟

- سۇراعىڭىزدىڭ جاۋابى ىشىندە ەكەن. ەگەر ءپىرىڭ كەمەل ادام بولسا، وندا ساعان سەپتىگى بار، ال ەگەر جالعان ءپىر بولسا، ۋاقىتىڭ بوسقا كەتكەنى. ەگەر ءپىرىڭ كامىل بولسا، وندا «فانا في شايح» ماقامى بويىنشا، وسى جولدا دامۋ كورسەتەسىڭ.

- كوشپەلى بابالارىمىز، اسىرە ءدىندار بولماعان، ءدىننىڭ بارىنە شىداممەن قاراعان، بىراق وزدەرى جاراتقانشىل بولعان. سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟

- سەبەبى، جاۋابىڭىزدىڭ ىشىندە ساقتاۋلى تۇرعان سياقتى. تۇركىلىك ءدىننىڭ ۋنيۆەرسالدىلىعىندا جانە تسيكلدى ويلاۋ جۇيەسىندە جاتىر.

- مۇرات ادجيدىڭ ەڭبەكتەرىمەن تانىسسىز با؟ حريستيان دىنىنە قاتىستى جازبالارىنا نە دەيسىز؟

- جاقسى جازىلعان، تانىمدىق بەرەرى بار قۇندى ەڭبەك دەر ەدىم.

- يسساۋي تاريحاتى نە سەبەپتءى كەڭىنەن زەرتتەلمەگەن. اسىرەسە باتىس عالىمدارى اراسىندا. مۇنىڭ سەبەبىن م.بۇلتاي ايتپاقشى: "يسساۋي تاريحاتىنىڭ 14 ع. جويىلىپ كەتكەنىنەن" ىزدەۋ كەرەك پە الدە ز.جانداربەك ايتپاقشى: "ناحشپانديا تاريحاتىنىڭ ياسساۋيا مۇرالارىن قاساقانا قۇرتىپ، جويعانىنان" ىزدەگەن دۇرىس پا؟

- سەبەبى، ياسساۋي تاريقاتىنىڭ كەڭىستىگى نەگىزىنەن ورتالىق ازيا بولىپ قالدى. ال، ول جەر كەشەگى كەڭەستىك يدەولوگيا قىسپاعىندا بولدى. ياسساۋيتانۋ زەرتتەۋلەرى بۇگىنگى تاڭدا ەندى عانا قولعا الىنا باستادى.

- شاكارىمدى، ابايدى، ءماشھۇردى سوپى دەپ ءجۇر. سوپى بولسا، ولار قاي تاريحاتتىڭ وكىلى ەكەن؟ الدە سوپى بولۋ ءۇشىن تاريحات، پءىر شارتتى نارسە ەمەس پە؟

- ءماشھۇر مەن شاكارىم بابالار ناقشي تاريقاتىنان سۋسىنداعان. سوپى بولۋ تاريقاتتىڭ «ءتاۋبا» ماقامىنان ءوتىپ، پىرگە قول بەرۋمەن باستالاتىن ۇزىن دا بۇرالاڭى كوپ، قيىن دا اۋىر جول. سابىر ماقامىنا جەتۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلەتىن ءىس ەمەس.

- 2012 جىل تۋرالى ەل ىشىندە اڭگىمەلەر بار. وسى جىلى ماحدي كەلمەي مە؟ جالپى ءوزىڭىز وسى يدەياعا قالاي قارايسىز.

- ماحدي يدەيا رەتىندە سۋننيلەردە دە بار. جالپى بارلىق ءدىن اتاۋلىنىڭ وزىندە بار قۇبىلىس. سوندىقتان وسى فەنومەندى ۋنيۆەرسالدى دەي الامىز. ال، ەگەر بيىل ماحدي كەلسە، كۇتىپ الامىز...

- ەگەر سوپىلاردا اقيقات بولسا، نەمەنەگە بولىنگەن. مىسالى، ناحشبانديا، ياسساۋيا، كاداريا، بەكتاشيا جانە ت.ب.

- حاقيقاتقا بارا جول شەكسىز. سوندىقتان وعان بارار جول، ياعني،  مەتود دا شەكسىز سوندىقتان تاريقاتتار دا ءوزىنىڭ ادىستەرىنە قاراي، كەڭىستىگىنە قاراي ءبولىنىپ كەتە بەرەدى. وندا تۇرعان ەشتەڭە جوق.

- سوپى بولعان جاقسى عوي، بىراق اناۋ باستى ارلى بەرلى شايقاپ، جىندى باقسىلارشا ميىن مايشا شايقاۋ ادامي قالىپقا جاراسادى ما ەكەن، دوساي اعا؟ قالاي ويلايسىز؟ رۋحاني ماڭگۇرتتىكتىڭ بەلگىسى ەمەس پە ەكەن؟

دوساي اعا، سوپىلىق تاريحىمىز دەگەنمەن، وسى باس شايقاۋ ارەكەتىن شىن كوڭىلىڭىزبەن قابىل ەتتىڭىز بە، تۇيسىگىڭىز دۇرىس قابىلدادى ما؟ دوساي اعادان جاۋاپ كۇتەمىن. الدىن الا راحمەت.

استانالىق قارىنداسىڭىز

- ول - زىكىر سالۋدىڭ فورماسى عانا. ونى «چاحار زارب»، ياعني، ءتورت جاقتان ۇرۋ دەگەن ءسوز. جۇرەكتى زىكىرمەن يگەرۋ مەتودى. پسيحوتەحنيكالىق تاريحى تەرەڭ ءادىس. ونى بۇگىنگى سوپىلار ويلاپ تاپقان جوق، ول بۇرىننان بار، جاحري تاريقاتتاردىڭ زىكىر سالۋ فورماسى. ونىڭ تۇرلەرى دە كوپ، زيكري اررا، زيكري حالقا، زيكري زانگي جانە ت.ب. جالپى جاحري زىكىردىڭ وتىزعا جۋىق تۇرلەرى بار.

- دوساي تۇرسىنبايۇلى، قر ءدىن ىستەرى اگەنتتىگىنىڭ سوپىلىققا كوزقاراسى قانداي؟ ول جەردەگى ماماندار، باسى ق.ل.شاريف بولىپ، ياسساۋيا تاريقاتىن تولىقتاي بىلە مە؟

- كوزقاراستارى بەلگىلى. وندا مەن تانيتىن قازاقستاندا تۇڭعىش فيلوسوفيا بويىنشا دوكتورلىق قورعاعان ايدار ءابۋوۆ پارقۇلۇلى، ادەبيەت سالاسى بويىنشا اينۇر ابدىراسىلقىزى تۇلكىباەۆا بار. جالپى ءياسساۋيدى بىلەدى دەپ ەسەپتەيمىن.

- سالەمەتسىز بە، دوساي اعا! قازاقستاندا ۆاححابيتتەر سونشالىقتى تەرەڭ تامىر جايعان با؟ ۆاححابيزم بىزگە نەسىمەن قاۋىپتى؟

- قازىرگى قازاق جاستارى اراسىندا وتە تەرەڭ ىقپالعا يە اعىم بولىپ وتىر. بۇل اعىم قازاق مۇسىلماندىق تۇسىنىگىنە قاراما قارسى باعىتتاعى حانافي مازحابىن «كاپىرلەردىڭ ماحابى» دەپ تانيتىن، يسلامداعى رەۆوليۋتسيالىق سيپاتتاعى، ماتۋريدي اقيداسىنا توزىمدىلىگى جوق، قازىرگى زامان تالابىنا پىسقىرىپ قارامايتىن، قۇراندى جاتتاندى ەرەجەلەر مەن نورمالار رەتىندە قارايتىن، كەز كەلگەن اياتتى سوزدىك ماعىناسىندا تۇسىنۋگە شاقىراتىن، تاۋيل دەگەنگە جانى قاس، اقىلدىڭ تارازىسىن توڭكەرىپ تاستايتىن، وزدەرىنەن باسقانىڭ بارلىعىن مۋشريك دەيتىن، وزدەرىنىڭ شاريعاتىنان باسقانىڭ بارلىعىنا بيدعات رەتىندە قارايتىن، اقىل مەن ناقىلدى ۇشتاسىرا المايتىن، وزدەرىنشە «يسلام ءدىنىنىڭ پوليتسايى» كورىنىپ جۇرگەن، عىلىم مەن بىلىمگە ەمەس، كورسوقىرلىققا باستايتىن، ساقال مەن اۆتوماتتى ولشەمگە اينالدىرعان، بۇگىنگى يسلاموفوبيانىڭ نەگىزگى اسپەكتىسىنە اينالعان، كۇنى وتكەن ەسكىرگەن يدەولوگيا بولعانىمەن، قازاستاندا جاڭا سيپاتتا تانىلىپ جاتقان، ساۋديانىڭ ءوزى قۇتىلا الماي وتىرعان «يزم». بۇل تۋرالى تولىعىراق مەنىڭ «ءدىني تانىم جانە ونىڭ ساتىلارى» دەگەن ەڭبەگىمنەن وقۋلارىڭىزعا بولادى.

- اسسالاۋماعالەيكۋم، دوساي اعا. جوعارىدا ءار الۋان تاماشا سۇراقتار قويىلىپ جاتىر. كوممەنتشىلەردىڭ ءدىني بىلىمدەرىنە ءسۇيسىنىپ وتىرمىن.

ياسساۋي تاريقاتى مەن قاداريا تاريقاتتارىنىڭ ۇقساستىقتارى مەن ايىرماشىلىقتارى تۋرالى ايتىڭىزشى؟

- ەكەۋى دە يسلامداعى نەگىزگى تاريقات رەتىندە سۋنني تاريحىندا ەرەكشە ورىنعا يە. ايىرماشىلىعى مەتودتارىندا عانا، ۇستانىمى مەن يدەياسى ءبىر. زىكىرلەرى نەگىزىنەن جاحري. كەڭىستىكتەرى دە ورتاق، تۇركيادا كەڭىنەن تاراعان.

- بۇرىنعى كەزدەگى ناقىشپانديا وكىلدەرى مەن قازىرگى كەزدەگى ناقىشباندتاردىڭ ايىرماشىلىقتارى بار ما؟

- تاريقات رەتىندە مەتودولوگيالىق ايىرماشىلىق   كورىنبەيدى. ولاردىڭ وكىلدەرىنىڭ مەكتەپتەرىنە قاراي كوپ تارماققا ءبولىنىپ كەتكەن.

- تۇركيا ەلىنەن كەلىپ ميسسيانەرلىك ساياساتىن وپ-وڭاي ىسكە اسىرىپ جۇرگەن "نۇرشىلار" (گۋلەنشىلەر دەپ اتالىپ ءجۇر سوڭعى كەزدەرى) قازاق ەلىنە قاۋىپتى مە؟ بولسا، نەسىمەن؟

ساياساتقا ارالاسپاعانشا قاۋىپ جوق. ولاردىڭ مەتودولوگيالىق، سوتسيولوگيالىق جانە يەرارحيالىق تەرەڭ نەگىزدەرى ۇركىتەدى. اقيداسى مەن ۇستانىمدارى جات ەمەس. ولاردان قورقاتىندار ساياسي سيپاتىنان قاۋىپتەنەدى. مىسالى، رەسەي.

- "مۋزىكا تىڭداۋ حارام" دەۋشىلەرگە جاۋابىڭىز قالاي بولادى؟

- يسلامدا مۋزىكانىڭ ورنى ەرەكشە. پايعامبارىمىز مۋزىكانى جاتسىنباعان. سوندىقتان فارابي اتامىز «»ۇلكەن مۋزىكا كىتابىن» جازىپ قالدىرعان. ونداعى تانىمدىق نەگىز الەممەن رۋحتىڭ ۇندەستىگى مۋزىكا ارقىلى باقىتقا جەتۋمەن تۇسىندىرىلگەن. ال مۋزىكانى حارام دەگەندەر كوكىرەگىندەگى رۋحتىڭ قاي الەمنەن ەكەندىگىن سەزىنبەي جۇرگەندەر... ولار كوبىنەسە سوقىر سەنىم مەن ۇرانداپ جۇرگەن، يسلامنىڭ مانىنەن جىراقتاعاندار بولۋ كەرەك. قازىر وعان تاڭ قالۋعا بولمايدى، باس باسىنا مۋفتيلەردىڭ كوبەيگەن كەزى. مۋفتياتتىڭ ۇنسىزدىگىنىڭ ناتيجەسى.

- ياساۋي اتامىزدىڭ قۇران مەن سۋننادان ەش الشاق كەتپەگەنىن قالاي دالەلدەيمىز؟

- دالەل دەگەن ءسوز ارتىق. ونى دالەلدەۋ ەمەس، قالاي بىلەمىز، قالاي تانيمىز دەگەن دۇرىس. ال، ونىڭ سوزدەرى قۇرانمەن ۇندەسە مە دەسەڭىز وندا حيكمەتتەرىن الىپ، قۇران اياتتارىمەن سالىستىرىپ كورىڭىز. ءوزى «مەنىڭ حيكمەتتەرىمنىڭ بار ماعىناسى قۇراننان»، «مەنىڭ حيكمەتتەرىم ءحاديستىڭ كەنى» دەپ انىقتاعان. ياسساۋي ءىلىمى قۇرانداعى مورالدىق جەلىنى وزىنە نەگىز رەتىندە العان. سوندىقتان ونى شاكارىم ار تۇزەيتىن ءىلىم دەگەن. تولىعىراق «قوجا احمەت ياساۋي دۇنيەتانىمى» دەگەن ەڭبەگىمنەن وقىڭىز.

- ەلىمىزدە قۇرىلعان ءدىني اگەنتتىكتىڭ اتقارىپ جاتقان جۇمىستارىنا قانداي پىكىر ايتاسىز جانە وسى اگەنتتىك ءسىز سياقتى عالىمدارمەن كەڭەسىپ جۇمىس جاساي ما؟

- وسى سۇراق الدىندا دا قويىلدى. بىراق قىسقا جاۋاپ بەرگەنمىن. تاعى قايتا قويىلعانىنا قاراعاندا قاناعاتتانباعان بولۋ كەرەك. سۇراقتىڭ توركىنى تانىس سياقتى... دۇرىس ويدىڭ جەتەگىمەن ساراپتاپ قارايتىن بولساق، كەشەگى ءدىني ىستەر كوميتەتىنىڭ ورنىنا «اگەنتتىك» قۇرىلدى. دەمەك كوميتەت پەن اگەنتتىكتىڭ اراسىندا ايىرماشىلىق بولۋى ءتيىس. كوميتەتتىڭ قۇزىرى جەتپەيتىن ماسەلەگە اگەنتتىك بارا الۋ كەرەك. ياعني، اگەنتتىك قوعامداعى ءدىن فەنومەنىن كومپلەكستى تۇردە قولعا الىپ ءدىني ماسەلەلەردىڭ شەشۋ جولدارى مەن مەحانيزمدەرىن كورسەتۋى كەرەك. كەرەك دەسەڭىز كەشە عانا قابىلدانعان دىنگە قاتىستى زاڭداردىڭ ورىندالۋىنىڭ ۇيلەستىرۋشىسى وسى اگەنتتىك بولۋ كەرەك. ءدىن مەن مەملەكەت اراقاتىناسىنان تۋىندايتىن ساياسي، الەۋمەتتىك، مادەني، سوتسيولوگيالىق جانە پسيحولوگيالىق، سونىمەن قاتار قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىنە دە وسى اگەنتتىك بەلسەندى ورىن الۋ كەرەك. قوعامدىق ينستيتۋتتارمەن بايلانىستى جانە قاداعالاۋدى دا، باسقا دا مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارمەن ورتاقتاسا وتىرىپ شەشۋگە ءتيىستى  - وسى اگەنتتىك. بىراق اشىلعالى بەرى اگەنتتىكتىڭ وسى ايتىلعان سالالار بويىنشا اتقارىپ جاتقان كوزگە كورىنەر، ۇسىنىستارى مەن شەشىمدەرىن ياكي ارەكەتتەرىن بايقامادىم. عىلىمي كەڭەس قۇردى ما ول جاعىن بىلمەدىم. قۇرىلسا دا مەن مۇشە ەمەسپىن. جالپى بيىل قۇرىلعانىنا جىل تولاتىن، اتقارعان جۇمىستارى ءالى كورىنە قويماعان، اتى بار دا زاتى ءۇنسىز اگەنتتىك ءاردايىم زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ نازارىندا بولادى. الداعى ۋاقىتتا اگەنتتىك فەنومەنىنىڭ بار بولۋىنىڭ تاريحي العىشارتتارى تۋرالى ساراپتاما دايىندالىپ جاتىر. سەبەبى، قوعامداعى ءدىن فەنومەنى - زەرتتەۋ نىسانىم. اگەنتتىك مەملەكەتتىك ورگان، ول قوعامدىق ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن قۇرىلعان. ال، بىراق، مۋفتياتتىڭ ورنىن باسقىسى كەلەتىندىگىن «تۇجىرىمداماعا» قاتىستى سىناعانمىن. مەنىڭشە، زايىرلىلىق دەگەن ۇستانىمدى باسشىلىققا الىپ، مەملەكەتتىلىكتە تاريحي ساباقتاستىققا ۇمتىلىپ، تەك ستولدىڭ ۇستىندە اقپار جيناپ ەمەس، قوعاممەن ەتەنە جاقىن جۇمىس ىستەسە، جاقسى ناتيجە شىعارادى دەپ ويلايمىن.

- سوپىلىقتىڭ اداسۋلارى:
سوپىلاردىڭ كەيبىرەۋلەرى ارۋاقتارعا سىيىنسا، بىرەۋلەرى سيقىر جانە ساۋەگويلىك جولىنا ءتۇستى. كەسەنە تۇرعىزۋعا، اۋليەلەردىڭ قابىرلەرىن كوتەرۋگە جانە ولاردى زيارات ەتۋگە، زيارات ەتۋ بارىسىندا سيپاۋ سەكىلدى قۇراندا ەشبىر مالىمەت جوق جايتتاردى ىستەپ، بيدعات جولىنا ءتۇستى.
كەيبىرەۋلەرى اۋليەلەر قۇلشىلىق ەتپەسە دە بولادى، ويتكەنى ولار بەلگىلى ماقامعا جەتكەندە عيباداتقا مۇقتاجدىق قالمايدى دەيدى. سەبەبى ول (اۋليە) شاريعي مىندەتتەرمەن اينالىسسا جۇرەگىندەگى قۇزىردى جوعالتىپ الادى دەپ ايتادى. عازاليدەن: عۋرۋر-كوكىرەكتىگى تاسىپ، مەنمەنسىپ كەتكەن ادامداردى سىناپ، ولاردى مىنا تۇرلەرگە بولگەن: 1.كيىمىمەن، كورىنىسىمەن، سوزىمەن الدانۋشىلار. 2. بىلەمىز، حاقتى كورەمىز، مارتەبەمىز جوعارى دەپ داۋلاۋشىلار. 3. حالال مەن حارامدى اجىراتپايتىن، شاريعاتتى اياق استى ەتۋشىلەر.
ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى امال جاساۋدىڭ ەشبىر سالماعى جوق. نەگىزگى ماسەلە جۇرەكتە، ءبىزدىڭ جۇرەگىمىزدەگى اللاعا دەگەن ماحاببات, اللاعا دەگەن تانىمدىلىققا جەتەلەيدى. قولىمىز دۇنيەگە باتقانىمەن جۇرەگىمىز اللادا، سونداي-اق، ءبىزدىڭ سىرتىمىز شاحۋاتپەن بولعانىمەن جۇرەگىمىزدە ونىڭ اسەرى جوق. سوپىلار پىرلەرىنە «عاۋس جانە عياس» دەگەن، قازاقشاسى «قۇتقارۋشى، كومەكشى»، ءسوزدى قولدانادى.
ءاربىر تاريقاتتىڭ ءوزىنىڭ ايتاتىن زىكىرى بار. مىسالى, ناقشيبانديا تاريقاتىندا «اللا» دەگەن ءسوز، شازيليادا «ءلا يلاحا يللا اللا» ءسوزى، مۇنان باسقا، يستيعفار جانە پايعامبارىمىزعا سالاۋات ايتۋ دا قوسىلعان. كەيبىرەۋلەرى زىكىرگە قاتتى كىرىسىپ كەتكەن كەزدەرىندە تەك «حۋا، حۋا» دەپ تە ايتادى. سونداي-اق، كەيبىر تاريقات «زىكىر جاھريا»-داۋىستاپ ايتىلاتىن زىكىردى قابىلداسا، كەيبىرى «زىكىر ماحفيا» - «ىشتەن ايتاتىن زىكىردى»، كەيبىرى مۇلدەم شاريعاتتا كورسەتىلمەگەن زىكىردىڭ ءتۇرىن قابىلدايدى، ايقىن دءالەل - يسماتۋللاشىلار. سوپىلاردىڭ «حۋلۋل جانە يتتيحاد» - «اللانىڭ كەلۋى مەن پەندەمەن بىرىگۋى» سەنىمىنە بەت الىپ كەتۋى، تاريقات جولى دەنەنى قيناۋدان تۇرادى دەۋى سياقتى يسلامعا جات امالدارى دا كوپ، ال ونداي امالدار سوپىلىققا ۇندىلەردەن، گرەك فيلوسوفياسىنان، حريستياندىقتان ەنگەن.
سوپىلىق - يسلامدا جوق ءدىني-ساياسي قوزعالىس. سوپىلىقتى ۋاعىزدايتىن ءتالىمدى «تاساۋف» دەپ اتايدى.العاشقىدا ءناپسى تاربيەسىنە ۇمتىلعان سوپىلاردىڭ كوبى كەيىندەۋ تاقليد (ياعني، بۇرىنعىلار ۇستانعان قۇران مەن سۋننەت) جولىمەن ەمەس، بىرتە-بىرتە وزدەرىن ءۇندى، پارسى، گرەك سياقتى حريستياندىق اڭىز-ءافسانا ارالاسقان فيلوسوفيا ارقىلى تاربيەلەۋگە، اللانى تانۋعا ۇمتىلىپ، سونىڭ سالدارىنان يسلام شاريعاتىنان اۋىتقىدى...

- سوپىلىقتى تۇسىنبەگەندەر تۇسىنبەدىم دەسە، اللانىڭ قۇلى بولار ەدى. شەتتەرىنەن ءپاتۋ بەرىپ، مۋفتي بولعىسى كەلەدى. ۇكىمدى مۋفتياتقا قالدىرىڭىزدار. مىجىپ قايتەم، يسلامدا سوپىلىق جوق دەگەن ءسوز، قازاقتار يسلامدا جوق، ەندى، عانا مۇسىلماندىقتى قابىلداپ جاتىر دەگەن ءسوز. بۇل قاي تاريحي تانىمعا ساي ەكەندىگىن وزدەرىڭىز باعامداي بەرىڭىزدەر...

- احلۋ سۇننەت جاماعاتتىڭ سەنىم (يمان، اقيدا) ماسەلەسىندە يمام اشاري مەن يمام ماتۋريدي مازحابتارىن ۇستاناتىنى بەلگىلى. بۇكىل ءسۇننيت مۇسىلماندار وسى ەكى مازحابتى قابىلدايدى. بىراق تانىمدىق ماسەلەلەردە ايىرماشىلىقتار بار، مىسالى، اشاريلەردە ادامعا اللانى تانىپ ءبىلۋ شاريعات تۇرعىسىنان مىندەت، ماتۋريديدە ادامعا اللانى تانىپ ءبىلۋ اقىل تۇرعىسىنان مىندەت بولىپ كەلەدى. تاعى ءبىر مىسال، قازاقتار حانافي مازحابىندامىز، باسقادا حالىقتار حانافي مازحابىندا، بىراق مادەنيەتىمىزدە، ياعني، ۇلتتىق بولمىس، تانىم، قۇندىلىق، الەۋمەتتىك ءومىر، تاربيە،  ايەلدەر جانە ت.ب تۋرالى ايىرماشىلىقتار اسپان مەن جەردەي. ءبىزدىڭ اناۋ ءدىني قىزمەتكەرلەر، مولدالار ءحانافيمىز دەپ ايتادى، بىراق جوعارىداعى سۇراقتار جاۋاپسىز قالادى. مەملەكەتتىك مەكەمەلەر مەن عالىمدار شەت جاعاسىن شاتىپ ءبىر نارسە ايتقانمەن، اشىلماي جاتىر. تەولوگيالىق، عىلىمي، تاريحي-مادەني، ياعني، ءار قىرىنان وسى ماسەلەنى زەرتتەپ، نەگىزدەۋ كەرەك سەكىلدى. ەلگە ۋاعىز، ۇگىت ناسيحات جۇرگىزگەندە وسى سۇراقتاردى شاريعي جانە عىلىمي، ۇلتتىق تانىم تۇرعىسىنان اشىپ ايتسا. ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز قانداي.

- ويىڭىز وتە قۇندى. راحمەت! شىندىعىندا حانافي مازحابىندامىز دەگەنمەن، تۇركى حالىقتارىن عانا الايىق، مادەني جانە ءدىني قاباتتارىمىز ءبىر بولعانمەن، سالتىمىزدا، تۇسىنىكتەرىمىزدە ايىرماشىلىق بار. سونىڭ نەگىزى نەدە؟ ول، ارينە، ۇلتتتىق ەرەكشەلىكتى باعامدايتىن ءدىل، ۇلتتىق پسيحولوگيا مەن ءدىني تاجىريبەگە قاتىستى تىرشىلىك ۇستىندارى دەسەك بولادى. وسى تۇستى يمامدارىمىز جەتكىزە تۇسىندىرە الماي كەلەدى. سەبەبى ءدىندى بۇگىنگى عىلىممەن ۇشتاستىرا الماۋىنان دەپ بىلەمىن. ەگەر ءدىندى قۇبىلىس رەتىندە تالداۋدى مەڭگەرسەڭىز قيىن ەمەس. سول كەزدە قاي نورماتيۆتەر دىنگە، قايسىسى داستۇرگە قاتىستى ەكەندىگى وزدىگىنەن ورتاعا شىعادى. ياعني، ءدىندى قوعامداعى الەۋمەتتەنۋ كورىنىسىنەن-اق تانىپ، تالداي ءبىلۋ كەرەك. بۇگىنگى تەولوگ مامانداردى وسى جاعىنان تەرەڭدەپ وقىتىپ جاتىرمىز. قازىر ءدىن دەسە، تەك قانا شاريعات ياعني، قۇقىقتىق تۇرعىدان عانا تۇسىندىرۋدەن ارىگە بارا المايمىز. سەبەبى قوعامدىق باعدار سولاي، ۇسىنىلىپ جاتقان ءدىني تانىم شەڭبەرى سولاي. ال، ول قانشالىقتى نانىمدى بولادى، ادام ساناسىنا، دىلىنە ۇيلەسىمدى مە، مىنە، وسى جاعى ەلەنبەي جاتادى. ۋاقىت وتە كەلە بۇل ۇدەرىس تە ءوز ورنىن الادى. جالپى ءدىن فەنومەنولوگياسى تۇرعىسىنان يسلام بىرەۋ، ونىڭ ەكىنشىسى، قالالىعى نە دالالىعى جوق. تەك قانا يسلامنىڭ ءتۇسىندىرىلۋ، قابىلداۋ ەرەكشەلىگى، مەتودولوگياسى ارقىلى قالىپتاسقان ءدىني تاجىريبەسى بار. سول قۇبىلىس، ياعني، ءدىني سانا،  ءدىني تانىم  مەن سول حالىقتىڭ مۇسىلماندىعىن انىقتايدى.

- ەلىمىزدە از دا بولسا ءدىنتانۋ ماماندارى دايارلانۋدا. سول مامانداردىڭ ءبىلىم دەڭگەيى ويلانتادى، ءسىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتىڭ تۇلەكتەرى بۇگىنگى تالاپقا جاۋاپ بەرە مە؟ دىنگە ادام جۇرەك قالاۋىمەن كەلەدى ەمەسپە، ءسىزدىڭ شاكىرتتەرىڭىز شە؟  جوق ۇبت-دان ءۇيتىپ-ءبۇيتىپ ءوتىپ الىپ،  دىنتانۋ مەن تەولوگيانىڭ بالى از دەپ ءتۇسىپ جاتىر ما؟ وسىعان قاتىستى ءبىر ماقالا وقىعان ەدىم، سول شىندىققا جاناساتىنداي ما، قالاي.

- ماسەلە سۇراق رەتىندە جاقسى قويىلعان دەپ ەسەپتەيمىن. شىندىعىندا بۇگىنگى ءدىن ماماندارىن تاڭداۋدا ۇلتتىق بىرىڭعاي تەست ولشەم بولا المايتىندىعىن ۋاقىت كورسەتىپ وتىر. بۇگىنگى قوعامنىڭ قاجەتتىلىگى مەن ءدىن احۋالىن ەسكەرە وتىرىپ، ءدىني ءبىلىم تالاپكەرلەرىن جەكە سويلەسۋ ارقىلى قابىلداعان دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىن. ال، ەگەر تەست جالعاسا بەرەتىن بولسا، وندا ماماندىقتى ارنايى تاڭداعاندار قاتارىندا، ايتەۋىر ستۋدەنت بولعىسى كەلەتىندەر دە ساناتقا ەنىپ، بوسقا ۋاقىت وتكىزەتىن بولادى. نە ءدىني مامان بولىپ جارىتپايدى نە وزىنە پايداسى بولمايدى. مەملەكەتتىڭ قارجىسى بوسقا شاشىلادى. سوندىقتان ءوزى از عانا بولىنگەن گرانتقا ماقساتى مەن نيەتى ساي، دىنگە بەت بۇرعان جاس تالانتتاردى تاڭداۋدا وسىنداي جولدى ىزدەگەن ءجون.

- ءدىنتانۋ وقۋلىعى تۋرالى بىلسەك، جالپى ءدىنتانۋدى وقىتۋدى مەكتەپكە كىرگىزۋدى دۇرىس دەپ ەسەپتەيسىز بە؟ قۇرمەتتى دوساي مىرزا، بىرەر جىل بۇرىن ورتا مەكتەپتەرگە ارنالعان ء"دىنتانۋ" ءپانى وقۋلىعىنىڭ رەداكتسياسىن باسقارىپ، جازىپ شىققان ەدىڭىزدەر. ءدىني سەنىم ماسەلەسىن ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا، قازاقى دۇنيەتانىمعا بايلانىستىرا تەرەڭ تۇسىندىرەتىن جۇيەلى ەڭبەك سەكىلدى ەدى. بىراق، بۇگىندە مەكتەپتەرگە جوعارىدان: "دوساي كەنجەتايدىڭ ء"دىنتانۋىن" جولاتپاڭدار!" دەگەن قاتاڭ بۇيرىق ءتۇسىپتى. مۇنىڭ سەبەبى تۋرالى ايتا الاسىز با؟ ورالدان رافيلبەك

- ءدىندى تانۋ مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ قۇقى ءارى زامان تالابى. بۇگىنگى قوعامداعى جات پيعىلدى دىندەردىڭ ديۆەرسياسىنان اراشالاۋ ءۇشىن دە شارت. سوندىقتان وقۋلىق وسى تالاپتى كوتەرەتىندەي قاجەتتىلىكپەن جازىلۋى ءتيىس. ءبىزدىڭ اۆتورلىق توپ وسى ۇستانىمدى نەگىزگە الدىق. مينيسترلىكتىڭ وقۋلىققا دەگەن مونوپولياسىن، ەسكى ءبىلىم بەرۋدەن قالعان ستاندارتتاردان ارىلىپ، ايماقتىق مەكتەپتەرگە وقۋلىق تاڭداۋ قۇقىن بەرگەن ءجون. التەرناتيۆتى بىرنەشە وقۋلىق ءجۇرۋ كەرەك. سوندا دامۋ بولادى. ايتپەسە، ءبىر مينيستر وزىنە جاققان اۆتوردىڭ كىتابىن وتكىزۋگە تىرىسادى، كەلەسى مينيستر اۋىسقاندا باسقا اۆتوردىڭ وقۋلىعى الدىڭعىنىڭ ورنىن باسادى. بۇل جاستاردىڭ تاعدىرىنا اسەر ەتەتىندىگىن ويلاناتىن كەز جەتتى. ال، قازىر وقۋلىق مازمۇنى ەمەس، اۆتورى كىم سوعان قاراي مەكتەپكە جولداما بەرىلىپ جاتىر. ءاربىر وقۋلىقتىڭ وزىندىك ورنى مەن تاريحى بار، ونىڭ باعاسىن بولاشاق بەرەدى. بۇل ۇزدىكسىز پروتسەسس.

- سوپىلىق، سوپىلىق دەيسىز، وسى سوپىلىق مادەنيەتتىڭ قازاق توپىراعىندا قانداي ىزدەرى مەن ەسكەرتكىشتەرى بار سونى تالداپ بەرىڭىزشى؟

- سوپىلىق تۋرالى زەرتتەۋلەرىم بار. دەگەنمەن قىسقاشا ايتسام، سوپىلىقتىڭ ەڭ باستى ەسكەرتكىشى - قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ كەسەنەسى. وسى كەسەنە كەشەگى اتەيستىك قۇدايسىزداندىرۋ كەزىندە بۇل جەر «ديار ۋل يسلام» دەپ جار سالدى. جالپى مۇسىلمانداردى ءدىنىن ەسىنە سالىپ تۇردى. سول سياقتى سايرامداعى سانسىز باپ، تۇركىستانداعى تۇمەن باپ، سىر مەن ۇستىرتتەگى ءۇش ءجۇز الپىس اۋليە، قازاق دالاسىنىڭ يسلام توپىراعى ەكەندىگىنىڭ ايعاعى ەدى. سوناۋ جەر اتاۋلارى سايرام رابات، ياسسى، لەنگەر، تەككە، بۇگىنگى استانا بارلىعى سول سوپىلىق تانىمنىڭ ۇعىمدارى بولاتىن. بۇل جەردە رابات سوپىلاردىڭ رۋحاني ورتالىعى، لەنگەر رۋحتى ارىلتاتىن دۇكەن، تەككە زىكىر سالاتىن جەر، استانا ادامدى اللاعا قاۋىشتىراتىن قاقپا دەگەن ماعىناعا كەلەدى، سوپىلىق تەرمينولوگيادا. ال، ەندى ساناداعى ىزدەرىنە قىسقاشا توقتالساق، «ءمادينادا مۇحاممەد، تۇركىستاندا قۇل قوجا احمەت، ماڭقىستاۋدا ءپىر بەكەت» تىركەسى قازاق مۇسىلماندىق تۇسىنىگى مەن ساناسىنىڭ كەلبەتىندەي سايراپ جاتىر. سوناۋ حز. اليدەن باستاپ مۇحامماد ال حانافيا سوسىن حاللاج ال مانسۇر، بابا تۇكتى شاشتى ءازيز  ىسحاق باپ پەن ارىستان باپ، قارا بۋرا مەن قاۋعاني، سىعناقي مەن باقىرعاني، يۇگنەكي مەن حازيني ياعني، اسان قايعى، موڭكەلەر، بۇحار مەن ءۇش ارىس بي، بەكەت اتا، ءماشھۇر مەن شاكارىم، اباي مەن مايلىقوجالار، عۇمارلار بولىپ كەتە بەرەدى. ونىڭ اراسىندا جىراۋلار مەن زار زامان اقىندارىن قوسىڭىز، سوپىلىق بولىپ جىرلاپ، زارلاپ جاتىر، قۇلاق تۇرەر ۇرپاقتارى بولسا. تاعى ما، وندا « اتيبات ۋل حاقايق»، «قۇت ادعۋ بىلىگ»، «ديۋاني حيكمەت»، «ميرات ۋل قۋلۋب»، «اح نيحايا»، «قارا سوزدەر مەن انىقتار»، «جاۋاحيرلەر» بولىپ شىركەۋىشتە حات بولىپ، مادەني مۇرا رەتىندە قورلاردا شاڭ باسىپ جاتىر، وقيتىن ۇرپاقتارى بولسا، «قازاقتى الاشتان تاراعان» دەيدى سول اتاڭىز حاللاج بولاتىن ول دا سوپىلىقتىڭ قۇربانى ەدى. بۇل دا جەتپەسە ەلباسىنىڭ باستاماسىمەن جاھاندانۋعا جۇتىلىپ كەتپەيىك دەگەن نيەتپەن اتقارىلعان «مادەني مۇرا باعدارلاماسى» ىشىندەگى اۋدارمالاردى قاراپ، يەلىك جاساپ كورىڭىز. ال ەندى بۇل دا بولماسا، ءسىزدى تىڭداۋعا دايىنمىن قازاقتىڭ جادىگەر ۇرپاعى!

- دوساي اعا, ەلباسىعا وسى سوپىلىق تۋرالى ايتتىڭىز با؟ ايتساڭىز قانداي پىكىردە بولدى ول كىسى؟

- ەڭ نەگىزگى تۇسىن ايتىپ شەكتەلەيىن: ەلباسىعا ءياسساۋيدىڭ ءتورت ۇستانىمىن ايتىپ بەردىم. زامان، مەكان، يحۋان جانە رابتي سۇلتان. وسى ءتورت ۇستانىم قازاق مۇسىلماندىق تۇسىنىگىنىڭ ايناسى. ياسساۋي اللا، الەم جانە ادام اراسىنداعى ۇيلەسىمدىلىكتى قۇران نەگىزىندە ءتۇسىندىرىپ كەتكەن. سوندا ادامنىڭ وتانى، ياعني، كەڭىستىگى، كەمەلدىككە جەتۋى ءۇشىن زامان تىنىشتىق، سوسىن قازاقتار اراسىندا باۋىرلاستىق، جانە مەملەكەت ۇستانىمىنا ادالدىق بولعاندا قازاق ەلى باياندىلىعىن ساقتايدى دەدىم. وندا «ياسساۋي ءبىزدىڭ كونفۋتسيىمىز» دەدى. «ونى ءاربىر قازاق جاستارى ءبىلىپ، تانىپ، ءسۇيۋى كەرەك» دەدى.

- قازاققا يسلام ءدىنىنىڭ تارالۋىن 12 عاسىردان باستاۋعا تىرىسۋشىلىقتا بار. ال, نەگىزىندە قازاققا ءدىن يسلام پايعامبار عالايسسالام تۇسىندا جەتكەنى تۋرالى دەرەكتەر دە بار. ال حانافي مازحابى تاريحىدا تىم ارىدا. ال قاراحانيلەر زامانىندا 8-9 عاسىرلاردا مەملەكەتتىك ءدىن بولىپ بەكىگەن. تءىپتى اراب جازۋى قولدانىلا باستاعان. ال ءال-فارابي زامانىندا مۇسىلمان تۇركى مادەنيەتىنىڭ ءبىر شىرقاۋ بيىگى دەۋگە بولادى. ول - 9- عاسىر. سوندا 12-ءنشى عاسىردان كەيىنگى سوپىلىقتى يسلام باستاۋى ەتۋ قانشالىق ورىندى؟ 12-ءنشى عاسىردان بۇرىن قازاقتار قانداي يسلام جولىن ۇستانعان وسىعان دالەلدى جاۋاپ بەرە الاسىز با ؟

- شىراعىم، عىلىمدا «تىرىسۋشىلىق» ەمەس، دالەل مەن دايەك نەگىزىندە ءتۇسىندىرۋ بار. ەگەر مەن تىرىسسام، قازاقتاردى «ال ميساق»، ياعني، ادام اتا جاراتىلماي تۇرعاندا-اق، مۇسىلمان بولعا ەتىپ كورسەتەر ەدىم. بىراق تاريح بار، سەبەپ-سالدار قاتىناسى بار. تىرىسقانىڭمەن بولمايدى. ال، حانافي مازحابىنىڭ قالىپتاسۋ عاسىرى  8-9-نشى عاسىر, ال قاراحان مەملەكەتى - 10 عاسىر، يسلام بۇل عاسىرلاردا بەلگىلى بولعانمەن، سوپىلىق تانىمنىڭ ايگىلى باسىمدىق ءداۋىرى  «تاريقات» داۋىرىنەن كەيىن تۇركىلەر يسلامعا جىلىنا باستاعان. يسلام ءدىنىنىڭ جايىلۋى پروتسەسى حز. مۇحاممەد پايعامباردىڭ كەزىنەن باستاپ، كەيىننەن حز. ابۋباكر (632-634), حز.ومار (634-644), حز.وسمان (644-656) حاليفاتىنىڭ العاشقى التى جىلىندا قارقىندى ءجۇردى. ناتيجەدە اراب تۇبەگى تولىق، ۆيزانتيا يمپەرياسىنىڭ قول استىنداعى سيريا، پالەستينا، مىسىر جانە سول كەزەڭنىڭ قۋاتتى يمپەرياسى ساسانيلەر دە مۇسىلمانداردىڭ قول استىنا ءوتتى. مىنە، وسى ساساني يمپەرياسىنىڭ ىدىراۋى تۇرىكتەردىڭ يسلاممەن تانىسۋىنا جول اشتى. 642 ج. نيحاۆەنت سوعىسىنان كەيىن يسلام اسكەرى اھناف بين قايس باسشىلىعىندا جەيحۋندى ء(امۋداريا) كەشىپ وتكەن بولاتىن. مىنە، ماۆاراۋنناھر دەپ اتالاتىن ايماققا ارابتار العاش اياق باسقاننان ءۇش ءجۇز جىل وتكەن سوڭ تۇرىكتەردىڭ مۇسىلماندىققا بوي ۇرۋ پروتسەسى ناتيجە بەرە باستادى.

قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ ءومىر سۇرگەن كەڭىستىگى مەن ۋاقىتى تۇرىكتەردىڭ ءتورت عاسىر بويى يسلاممەن تانىسىپ، كەي تۇستاردا قاۋىم-قاۋىم بولىپ يسلام دىنىنە كىرە باستاعان كەزەڭ ەكەندىگى تاريحتان ءمالىم. ياسساۋيگە دەيىنگى ءتورت عاسىردىڭ ناتيجەسى رەتىندە العاشقىدا ابباسي حاليفاتى بيلىگىنە قاراستى تۇلىن (868-905), ساج (890-929), يحشيديلەر (935-969) سياقتى جارتىلاي تاۋەلسىز تۇرىك ساياسي بيلىكتەرىنىڭ ارتىنان ەدىل-بۇلعار حاندىعى (922ج. يسلام دىنىنە كىرگەن), قاراحان (يسلامدى 944/945 ج. قابىلداعان) (840-1212) بيلىگى، عازناۋي (963-1186), سەلجۇقتار (1038-1194) جانە حورەزمشاح (1092-1221) مەملەكەتتەرى العاشقى جانە وتە ماڭىزدى تۇرىك-يسلام مەملەكەتتەرىنىڭ پايدا بولۋلارىمەن بىرگە تامىرى تاريحتىڭ تەرەڭىنەن كەلە جاتقان ءداستۇرلى تۇركىلىك دۇنيەتانىمدىق مادەنيەت قۇندىلىقتارىنىڭ يسلامدىق مادەنيەت جانە وركەنيەت قاباتتارىمەن تانىسۋى ناتيجەسىندە جاڭا تۇرىك-يسلام مادەنيەتى مەن وركەنيەتى قالىپتاسا باستاعان بولاتىن.

تۇرىكتەردىڭ مۇسىلماندىقتى حالىق بولىپ قابىلداۋىندا سامانيلەر بيلىگى كەزەڭى وتە ماڭىزدى. سامانيلەر كەزىندە پايدا بولعان "تۇرىكمەن" ءسوزى-مۇسىلمان تۇرىكتەردى كوشپەندى كافير (مۇسىلمان ەمەس) تۇركىلەردەن ايىرۋ ءۇشىن قولدانىلعان. تۇرىكتەر مۇسىلمان بولعان سوڭ تاريحىن، اڭىزدارىن، ءداستۇر-سالتتارىن، قىسقاسى مادەنيەتتەرىن يسلامدىق رۋحپەن قايتادان قالىپتاستىردى. وسىلايشا، تۇرىكتەر شىعۋ تەگىن سەميدتەردىڭ دۇنيەتانىمىنا نەگىزدەپ، وزدەرىن نۇح پايعامباردىڭ ۇلى يافەستىڭ (جاپپاس) تۇقىمىنا تىرەيدى. كوپتەگەن تۇرىك وتباسى، حز. الي، كەيدە پايعامباردىڭ ساحابالارى (سەرىكتەرى) ارقىلى وزدەرىن حز.پايعامبارعا "گەنەتيكالىق" تۇرعىدان بايلانادى. بۇل تۇسىنىكتەن دە ەسكى تۇركىلىك دۇنيەتانىمداعى ۇستىنداردى، كاتەگوريالاردى كورۋگە بولادى. ايتپەسە، مۇسىلمان بولۋ، قان، تەك، گەنگە ەمەس، رۋحقا بايلانىستى ەكەندىگىن و باستا قۇران مالىمدەگەن بولاتىن. كوك-ءتاڭىردىڭ ومىردەگى كورىنىسى بولىپ تابىلاتىن "قۇت" اللانىڭ سىيى بولدى. ءتاڭىردىڭ بۇيرىعى - جارلىق بولسا، اللانىڭ شاپاعاتپەن كەشىرىمدىلىگىنە اينالدى. يسلامدى قابىلداۋدا، اقىرەت سەنىمىنىڭ، اسىرەسە تامۇقتىڭ (توزاق) قورقىنىش پسيحولوگياسىنىڭ وتە ۇلكەن ىقپالى بولعاندىعىن ايتا كەتكەن ءجون. دارۋىشتەر كوشپەلىلەر اراسىندا يسلامدى جايۋدا، جيھادتىڭ ساۋابى، جۇماقتىڭ سىيىنان كورى، ادامنىڭ كۇناسى مەن ونىڭ ناتيجەسىندە توزاقتا كورەتىن ازابى ماسەلەسىن باسا كورسەتكەن.

يسلامنىڭ العاشقى تارالۋ داۋىرىندە ريباتتار شەكارالىق قالقان ياعني، "كىشى جيحاد (سوعىس)" قىزمەتىن اتقارسا، كەيىننەن شەكارادان ىشكى ايماققا اينالعاندا "ۇلى جيحاد" ياعني، ادام ءناپسىسىن  تاربيەلەنۋمەن اينالىسقان سۋفيلەردىڭ تەككەسى رەتىندە ءدىني سوپىلىق ءتالىم-تاربيە ورتالىعىنا اينالعان. ءXى-شى عاسىرلاردا ريبات ەسكى ماعىناسىن جوعالتىپ، مەدرەسە، مەكتەپ، تەككەنى بىلدىرەتىن سۋفيلىك ءدىني ۇعىمدا قولدانىلا باستادى. ويتكەنى، وسى عاسىرلاردا ءدىندى "كىشى جيحاد" ارقىلى ەمەس، "ۇلى جيحاد" ياعني، ادامنىڭ كوڭىلىن، رۋحاني الەمىن جاۋلاۋدى ماقسات ەتكەن سوپىلىق دۇنيەتانىمدىق اعىمنىڭ تاريقاتتار كەزەڭى باستالعان بولاتىن. وسى عاسىردا ماۆەرانناحردا ون مىڭنان استام ريباتتار مەن زاۋيالاردىڭ بولعاندىعىن يبن حالليقاننىڭ ريسالاسى دا قۋاتتايدى. تۇرىكتەر اراسىندا سوپىلىق دۇنيەتانىمنىڭ تاريقاتتار ءداۋىرىنىڭ "العاش ەسىگىن اشۋ" قۇبىلىسى تاريحىمىزدا قوجا احمەت ياسساۋي اتىمەن تاڭبالانعاندىعى ءمالىم. ياسساۋي تاريقاتى ونىڭ ءىلىمىنىڭ قالىپتاسۋ پروتسەسىن ايقىندايتىن نەگىزگى كورسەتكىش بولىپ تابىلادى.

يسفيدجاب قالاسى ياسساۋي دۇنيەگە كەلمەي تۇرىپ، 100-150 جىل بۇرىن يسلامدى قابىلداعان بولاتىن. بۇل توپىراقتار حاليفا مۋعتاسيم (833-842) داۋىرىندە يسلاممەن تانىس بولىپ، سامانيلەر (819-1005) كەزىندە مۇسىلمان بولدى. 960 جىلدارى شاش پەن فاراب (وتىرار) اراسىنداعى 200-گە جۋىق اۋىل يسلامدى قابىلداسا، ح- عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنا قاراي قاشعار مەن بالاساعۇن ايماعى يسلام ءدىنىن قابىلداعان بولاتىن. يسفيدجاب پەن ياسى (قازاقتار اسا، جاسا دا دەگەن) قالالارى دا وسى كەزەڭدەردە يسلام حاليفاتى قۇرامىنا كىردى.

ياسساۋي دۇنيەگە كەلگەن كەزەڭ، ابباسي حاليفاتىنىڭ ساياسي بيلىگى ىدىراعانىمەن، رۋحاني ىقپالىنان اجىراماعان ءداۋىرى بولاتىن. يسلام حاليفاتىنىڭ بيلىگى ناتيجەسىندە سيريا، مىسىر، سولتۇستىك افريكا، يسپانيا، ەدىل بويى، شىعىس تۇركىستان، شىعىس ازيا، ءۇندىستان، يران-ساساني توپىراقتارىنا يسلام ءدىنى كەڭىنەن تانىلعان بولاتىن. يسلام ءدىنىنىڭ وسى ايماقتارداعى جەرگىلىكتى ءارتۇرلى رۋحاني-زاتتىق قۇندىلىقتارعا يە حالىقتاردىڭ دۇنيەتانىمدىق- مادەني قاباتتارىمەن  بىتە قايناسىپ تارالعانىن ايتۋىمىز كەرەك. قۇران مەن حاديس نەگىزىندە قالىپتاسقان يسلام مادەنيەتى ءوزىنىڭ جايىلۋى كەزىندە ءارتۇرلى دۇنيەتانىمدىق مادەني قاباتتارداعى حالىقتاردىڭ قۇندىلىقتارى ارقىلى ءبىرتۇتاس يسلام وركەنيەتى رەتىندە قۋاتتى دامۋ، جاڭعىرۋ ساتىسىنا جەتتى. وسىلايشا، يسلام تەك  ءبىر ۇلتتىڭ عانا ەمەس، يسلامدى قابىلداعان ۇلتتاردىڭ مادەني-دۇنيەتانىمدىق ۇلەسىمەن ورتاق ءدىن حالىنە كەلسە، يسلام وركەنيەتى دە ۋنيۆەرسالدىق وركەنيەت ساتىسىنا كوتەرىلدى. مىنە، ءداستۇرلى تۇركىلىك دۇنيەتانىمنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى دە ۋنيۆەرسالدىق يسلام وركەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋىنداعى جابدىق رەتىندە قالىپ قويماي، جاڭا يسلام ءدىنى نەگىزىندە سومدالىپ، رۋحاني بىرلىك دەڭگەيىندە وزىندىك تۇرىك-يسلام مادەنيەتى مەن وركەنيەت كوكجيەگىن اشا ءبىلدى.

ءXى-ءXىى عاسىرلارداعى تۇركىستان، سىر بويى ءياساۋيدىڭ ءبىلىم الۋى اياسى،  وسكەن ورتاسىنىڭ سول كەزدەگى تاريحي-الەۋمەتتىك جاعدايىنا كەلەر بولساق، بۇل ماسەلەدە دە ناقتى دەرەكتەرگە قاراعاندا، جارىم جارتىلاي ايتىلعان جورامالدار مەن بولجامدار ۇيىندىسىنە تاپ بولاسىز. ارينە، سول كەزدەگى تۇرىكتەر ورنالاسقان جەرلەردە ياعني، وتىرار، يسفيدجاب، بالاساعۇن، ياسى، سابران (ساۋران), سىعاناق، شاش، سۇتكەنت، جەند، ۆەسيج، كۋدۋر، شيلجي، وتلۋك، وزكەنت ت.ب. ماۆەرانناھر قالالارىنداعى اراب  جاۋلاۋشىلارى مەن ميسسيونەرلەرىنىڭ (دايندەرىنىڭ) ارەكەتتەرى ءىح عاسىرلاردا ساياسي سيپات العان بولسا، ح عاسىردان باستاپ تۇبەگەيلى يسلامدىق ىلىمدەردىڭ دامۋى باعىتىندا ءتالىم-تاربيەلىك وردالاردىڭ-مەدرەسە، تەككەلەردىڭ ورنىعۋىمەن بىرگە قوعامدىق، يسلامدىق، رۋحانياتتىق، احلاقي پرينتسيپتەرى مەن بىرگە ەكونوميكا مەن ساۋدانىڭ دامۋىنا نەگىزدەلگەن جاڭا مەملەكەتتىك سيپاتتاعى جۇيەلەر قالىپتاسا باستادى. ءاربىر مەملەكەتتەردە، قالا، قورعانداردا، ەلدى مەكەندەردە مەشىتتەر، مەدرەسەلەر مەن تەككەلەر بوي كوتەردى. قوعام يسلامدىق شاريعات (زاڭدىق قاعيدالار جۇيەسى) نەگىزىندە رەتتەلىپ، الەۋمەتتىك، ەتيكو-پسيحولوگيالىق، ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناس ورنىعا باستادى. قاراحان اۋلەتىنىڭ بيلىگىنە قاراعان سول كەزدەگى ماۆەرانناھر قالالارى-مۇسىلماندار جانە مۇسىلمان ەمەستەرگە (عايري مۋسليمين) ءبولىندى. مۇسىلمان ەمەستەر جيزيا (مۇسىلمان ەمەستەردىڭ سالىعى)  تولەيتىن بولسا، مۇسىلماندار زەكەت بەرۋ ارقىلى قوعامداعى ادامداردىڭ الەۋمەتتىك ءال-اۋقاتى جاعىنان تەپە-تەڭدىك پەن ءوزارا دەمەۋدى، بەيبىت ءومىر مەن ءدىني باۋىرلاستىقتى قالىپتاستىردى. جەر، ەگىن سالىعى-ۆاكۋفتىق (فوند-قورلار) جۇيەلەرمەن رەتتەلىپ وتىردى.

قاراحان مەملەكەتى تۇسىندا مادەنيەت پەن وي-سانانىڭ تولقىندانىپ، ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ يسلامدىق رۋحتا ورلەپ تۇرعان رەنەسسەانس ءداۋىرى. قاشعار، بالاساعۋن، وزكەنت قالالارىنداعى مەدرەسەلەر يسلامدىق عىلىمداردى تۇرىكتەردىڭ اراسىنا جايىپ، مۋفاسسيرلەر ء(دىندى تۇسىندىرۋشىلەر), مۋحادديستەر (حاديسشىلەر), فاكيحتەر (يسلامدىق پراۆوتانۋشىلار), مۋارريحتەر (تاريحشىلار), مانتيق(ين)شىلار (تىلشىلەر) مەن اديبتەردىڭ (ادەبيەتشىلەردىڭ) ءوسىپ جەتىلۋىنە ىقپال ەتتى. قاراحان مەملەكەتى تۇسىندا العاش قۇران (اۋدارمالارى) تارجىمەلەرى مەن تۇسىندىرمەلەرى جاسالىپ، اسىرەسە فيقح (قۇقىقتانۋ) سالاسىندا حانافي فيقحىنىڭ ساراحسي، بازداۋي، دابۋسي مەن مارگيناني سياقتى وكىلدەرى ارقاسىندا تۇرىكتەردىڭ حانافي مازحابىنان ورىن الۋىنا اسەر ەتتى. ح عاسىر ورتاسىندا قۇران تۇرىكشەگە اۋدارىلعان. العاش قۇران اۋدارمالارى ءداستۇرلى تۇركىلىك ءدىنى مەن نانىمى تۇرعىسىنان وتە ماڭىزدى. ويتكەنى، قۇرانداعى ءدىني ارابشا ۇعىمدار تۇرىكشە بەرىلگەن. مىسالى: اللا-ءتاڭىرى، ساجدە-جۇگىنۋ، عيبادات-تابىنۋ، اقىرەتتە ەسەپ بەرۋ كۇنىنە-كونە كۇن، شايتان-جەك (ياك)-"جەك-سۇرىن", جالمۋ-جالباعاي-سيقىر، كۇنا-جازىق، وكىنۋ-تاۋبە رۋح-ءتوز، ءتىن، پايعامبار-يالۆاش، جەننەت-ۇجماق-(جۇماق), ءجاھاننام-تامۋق، قۇت-باقىت، ىرىس، باقىت بەرۋشى رۋح جانە ت.س.س. .

ءبىز بۇگىنگە دەيىن جوعارىدا اتى اتالعان تۇرىك دانالارىن عانا ءبىلىپ، زەرتتەۋ وبەكتىسى رەتىندە قاناعات قىلىپ ءجۇرمىز. ال، "قاراحان بيلىگى كەزىندەگى يسلام عىلىمى" بويىنشا زەرتتەۋ جۇرگىزگەن يۋسۋف زيا كاباكچى قاراحان كەزىڭىندە تەك قانا يسلام فيقحى(قۇقى) بويىنشا ءۇش جۇزگە جۋىق تۇرىك عۇلامالارىنىڭ بولعاندىعىن جانە ولاردىڭ ءۇش ءجۇز ەلۋدەن استام ەڭبەك قالدىرعانىن، اتى جوندەرىن، كىتاپتارىنىڭ ءتىزىمىن جۇيەلەپ جازىپ، وعان قوسا ءتۇرلى ەلدەردەگى ارحيۆتەردەن ءوزىنىڭ تەك قانا يسلام فيقحىنا قاتىستى قولجازبالاردى عانا تەرىپ العاندىعىن ايتادى. بۇدان تۇركىلىك دۇنيەتانىمنىڭ العاشقى يسلامدىق كەزەڭى ءوزىنىڭ زەرتتەۋشىلەرىن كۇتىپ وتىر دەگەن قورىتىندى شىعارۋعا بولادى.

ال باۋىرلار! مەن ءوز تاراپىمنان كەلىپ تۇسكەن ساۋالدارعا، زەرتتەپ، قولىمداعى دەرەكتەر نەگىزىندە جاۋاپتارىمدى ايتتىم. كەزەك سىزدەردىكى، قازاق قالاي مۇسىلمان بولدى دەگەن تاقىرىپتا ىزدەنىپ كورىڭىزدەر. الدارىڭنان جارىلقاسىن! جالپى سۇراقتاردىڭ دەنى، ديالەكتيكالىق تارتىستان كورى، تانىمدىق،  جاماعاتتىق پسيحولوگياعا بوي الدىرعان جاستارىمىزدىڭ ءدىني ساناسى مەن تانىمىنان حابار بەرەدى. بۇل تۋرالى كەيىن ساراپتاما جاساپ وزدەرىڭىزبەن بولىسەرمىن، قۇداي قالاسا. عىلىم شەكسىز، جاڭا دەرەكتەر تابىلعان سايىن ونىڭ قاباتتارى مەن تۇجىرىمدارى دا سوعان ساي وزگەرىپ وتىرادى. ءدىني تاريحىمىزدى، ءدىني تاجىريبەمىزدى ءدىني دوگمامەن شاتاستىرۋعا بولمايدى. سەبەبى، ءدىن مەن ءداستۇر ەكەۋى اجىراعىسىز بىتە قايناسىپ، ۇلتتىق بولمىسقا اينالعان. ال، ءداستۇردى دىنمەن شاتاستىرىپ، ءبىرىنشىسىن جوققا شىعارىپ، ءدىني تانىمنان اجىراپ قالماڭىزدار. وندا قازاقى بولمىستان اجىراپ قالعان، جاھاندىق ۇدەرىستە تامىرسىز قاڭباق سياقتى بولۋىمىز مۇمكىن، وسىدان ساقتانايىق، اعايىن!

ۋاقىت بولىپ جاتسا، الداعى ۋاقىتتا، ءبىلىمىم جەتكەنشە، ءاربىر سۇراقتارىڭىزعا ەرىنبەي جاۋاپ بەرۋگە تىرىسامىن. dosaykz&mail.ru

(سوڭى)

«اباي-اقپارات»