Соңғы жылдары  посткеңестік елдер, соның ішінде түркі тілдес республикалар Алтын орда тақырыбына  ерекше назар аударылып отыр. Тақырыпты зерттеу төңірегінде үнемі тың өзгерістер болып жатыр.  Сондықтан Қазақстан сияқты тәуелсіздігін алып, өзіндік мемлекеттік, ұлттық бірегейлігін  қалыптастыру сияқты  процестердің жүріп жатыр. Өз мемлекетінің қайнар көздерін іздеу барысында ортағасырлық кезеңдегі Еуразия кеңістігіндегі осы бір алып мемлекет тақырыбына  қайта-қайта оралуға әкелді.  Алтын Орда дәуірінің маңыздылығы, орын алып отырған теріс таптаурындар мен қарама-қайшылықтар, сондай-ақ халық арасында және кәсіби ортада осы тарихи дәуірге деген көзқарас қалай өзгеруде.

Алтын Орданың өте бай тарихы бар, бірақ біз Ресейде түзілген  ресми тарихқа сүйенген кезде, біз бәлендей тұщымды нәтижелер ала алмадық. Оның себебі тақырыптың  идеологияланған тақырыптар қатарында  жатуында болса керек. Тек  «моңғол-татар қамытының мифі» төңірегінде сөз болатын. Ал «Алтын Орда қалалары, мәдениеті және ішкі өмірі, «Алтын Орда мемлекеттері», Алтын Орданың халықаралық байланыстары деген тақырыптар қалыс қалып келді.  Шын мәнінде зерттеушілер Алтын Орда көрші мемлекеттермен бейбіт саудаға негізделген деп санайды. Бату хан, Берке хан билігі кезінде олардың ұлыстарына Джованни Плано Карпини, Гильом де Рубрук сияқты саяхатшылар мен елшілер келді, олар сауданы қорғауға арналған Алтын Орданың инфрақұрылымын сипаттады. Қалалар өмір сүрген "жабайы көшпелі орда" паразиттік мемлекет бола алмады. Ибн Батутаның сипаттамасында 1320-30 жылдары Сарай космополиттік популяция өмір сүрген сол кездегі әлемдегі ең ірі қалалардың бірі болған. Венецияның экономикасы Алтын Орданың қалаларымен тығыз байланысты болды, XIII ғасырдың аяғынан бастап Қара теңіздегі итальяндық отарлар арқылы Еуропаға астық пен басқа да тауарлардың үлкен көлемі келді.

Дегенмен, қазіргі әлемді жалмап отырған ковид ауруы сияқты пандемиялар тарихта оқтын-оқтын болып отырған.

Айта кету керек, обаның алғашқы пандемиясы («Юстиниан обасы») VI ғасырдың ортасында Батыс Еуразияны шарлады. Бірінші пандемия сияқты екінші оба пандемиясы да дәуірлер арасындағы Рубикон болды. Алайда, тарихшылардың шығу тегі, клиникасы және пандемияның салдары туралы түсінігінде әлі де біркелкі көзқарас жоқ.

«Қара өлім» көлемі мен таралу жылдамдығы бойынша Мысырдағы Библиялық оба, «Филистимлян обасы», «Фукид обасы» (б.з. д. 430-425 ж. ж.), «Антониан немесе Гален» обасы (б. з. д. 165-168 ж. ж.), «Киприан обасы» (б. з. д. 251-266 ж. ж.) сияқты тарихта белгілі барлық аурулардан асып түсу дерегі осы  мәселеге байланысты бұрыннан қалыптасқан  көзқарастарды қайта қарауды қажет етеді. Бұл мәселе салыстырмалы түрде жеткілікті зерттелгендіктен XIV– XV ғасырлардағы «Қара өлім» туралы мәліметтер баршылық.  Алайда, олар тек шектеулі аймақты – Батыс Еуропаны қамтиды.

Дегенмен, Еуропада феодализм дағдарысы деген атқа ие болған жүйелі дағдарыс басталады. Кез-келген жүйелік дағдарыстың айрықша белгісі - ескі экономикалық, саяси және идеологиялық ұстанымдардың іс жүзінде сарқылуы болып табылады. Бұл дағдарысты қоғамдық қабылдау ауа-райының күрт өзгеруімен, орташа жылдық температураның трансгрессиясымен, жауын-шашын мөлшерінің артуымен және Еуразия құрлығындағы сейсмикалық белсенділіктің күшеюімен күрделене түсті [1, 364 б.].

Сонымен қатар, көптеген тарихшылар дағдарысты ушықтырған маңызды факторлардың бірі екінші оба пандемиясы болғанын мойындайды.

Тарихтың ірі ақтаңдақтарының бірі Алтын Орда аумағындағы «Қара өлімнің» өтуі деп санауға болады. Американдық зерттеуші Юлай Шамильоглу тарихи деректердің негізінде Жошы ұлысының аумағындағы обаның бірнеше толқыны болғанын атап көрсетеді: біріншісі – 1345-46 жж., екіншісі – 1364 жж., үшіншісі – 1374 жж. және төртіншісі – 1396 жж. [2, 687 б.]. Бұл көзқарас жалпы тарих ғылымында обаның екінші пандемиясының барысы туралы қалыптасқан түсініктерге сәйкес келеді. Көптеген тарихшылар сияқты Юлай Шамильоглу да бірінші кезекте аурудың бубондық түрін атап өрсетеді.

Алайда, В. Г. Тизенгаузеннің жинағында аурудың өкпедегі түрі туралы көбірек айтылады [3, 530 б.].

XIV ғасырдың 40-жылдарындағы обаның бірден өршіп кетуінің бірден бір себебі Орта Азиядағы кеміргіштердің көші-қон жолдарының өзгеруі болды. Бұл өзгеріс бір жағынан климаттың өзгеруіне байланысты, ал екінші жағынан Жошы Ұлысы тұрғындарының қызу өмірінің нәтижесінде туындады. Бұл әсіресе Өзбек хан мен оның ұлдарының (1312– 1357 жж.) билігі кезінде ерекше байқалады.

Егер Алтын Орданың аумағы өте қатал континенталды климаты бар, температураның айтарлықтай өзгеруі және ылғалдың жетіспеушілігі бар қауіпті егіншілік аймағында орналасқандығын ескерсек, Жошы Ұлысындағы ауыл шаруашылығының қаншалықты ауытқуға ұшырағаны түсінікті болады.

Осының салдарынан оның аумағында өмір сүрген адамдар мен тірі организмдер үшін қолайлы климат, даланың қуаңшылыққа ұшырауы (аридизациясы), жауын-шашынның молшылығы және қарашірік қабатының қалыңдығы арасындағы тепе-теңдік маңызды болды. Бұл ішінара адамның іс-әрекетінен туындаған тепе-теңдіктің бұзылуы еді. Обаның бубондық түрі Еуразия аумағында әрқашанда болған.

Алайда, екінші оба пандемиясына («Қара өлім») алып келген індет, американдық зерттеуші В.Макниллдің айтуынша, шамамен 1331 жылы Қытайдың оңтүстігіндегі Хубей провинциясындағы Кичин қаласының маңында орын алған. 1333 жылы індет Солтүстік Қытайды, Жоңғарияны, Моңғолияны және Манчжурияны қамтиды. Бірнеше жылдан кейін ол Ыстықкөл көлге жақын жерде (1338-1339) тіркеледі.

Өзбек жерінде оба 1341-1342 жылдары пайда болды. Алайда Алтын Ордада обаның өкпе түрінің пайда болуы тек 1346 жылы ғана тіркелген. Жошы ұлысындағы аурудың бұл түрі туралы алғашқы мәліметтер Патриархалды жылнаманың мәтінінде жазылған. Орыс шежірешісінің айтуынша, індет Орданың барлық жерлерін: Еділден Кавказға дейін және Солхаттан (ескі Қырым) Хорезмге дейін [4, 217 б.] қамтыды. Зардап шеккендердің саны және обаның одан әрі таралуы туралы толығырақ ақпаратты Араб шежірешісі Ибн әл-Варди мейлінше нақты ақпарат береді. Оның дереккөзінен алынған мәліметтерге сәйкес, оба шамамен 747 жылы (1346/47) Қырымға таралады, онда күн сайын 1000-ға дейін адамды алып кетіп жатты. Осыдан кейін 85 мыңнан астам адамды жалмай отырып, Рум (Константинополь), Кипр және Халеб қалаларына тарала бастады [3, 498-530 б.].

Обаның бубонды түрі ұзақ инкубациялық әсер ету кезеңіне ие болса да, науқастардың тірі қалу мүмкіндігі аз болса пайда болады, оның салдары Алтын Орданың халқы мен мемлекеттік құрылымдары үшін әлдеқайда қауіпті болды. Обаның алғашқы толқыны (1346-1347ж.), халық үшін жай ғана апатты салдарларға ие болды, Жошы Ұлысының мемлекеттік құрылымдарына ауыр соққы болып тиген жоқ. Дәл осы кезеңде астананы Сарай әл-Махрус қаласынан солтүстікке қарай орналасқан Сарай әл-Джадидке көшіру кездейсоқ емес. Жошылықтар сарайының күшті орталықтандырылған билігін сақтамастан, жаңа астанаға көшу сияқты үлкен аумақтық әкімшілік реформаны жүргізу ғана емес, сонымен қатар Каффаға байланысты генуялармен қақтығыста жеңіске жету мүмкін емес еді [2, 687 б.].

Жошы Ұлысындағы алғашқы толқыннан кейін тамыр жайған ислам дәстүрлерінің әсерінен биліктің дәстүрлі мифологемаларының мұсылмандық діни және саяси нышандар ұғымдарының жаңа жүйесіне өзіндік қайта өзгеруі орын алады. Шыңғыс хан мен оның ұлы Жошының жеке басына табыну исламдық құндылықтарға бейімделді, бұл ислам әлемінде қалыптасқан жоғарғы билікті сакрализациялау және заңдастыру жүйесіне сәйкес келді. Тарихи дәстүрде көрініс тапқан бұл үдерістің мәнін «Ислам парадигмасындағы түркі-моңғол дәстүрі» формуласымен сипаттауға болады.

Алайда, Жошы Ұлысы үшін алғашқы толқынның ең маңызды салдары Еділ татарларының біртұтас этноконфессиялық қауымдастығын құру процесін жеделдету болды [5, 359 б.].

Екінші (1360 жылдардың ортасы) және үшінші толқындардың (XIV ғасырдың соңы) салдары бұдан да көбірек болды [6, 123 б.]. Обаның екінші толқыны Жошы ұлысының аумағында шамамен 1363/64 жылдары пайда болды. Көптеген зерттеушілер мұны 1360 жылы Ресейдің солтүстік-батысында пайда болған жаппай өлімнің жалғасуымен байланыстырады. Алайда, орыс шежірелерінің мәтіндеріне жасалған  талдаулар көрсеткендей, бұл 1346 жылдан бастап 1349 жылға дейінгі кезеңде Еділ маңы табиғи ошағы оба індетінің таралу ошағына айналды.

Обаның екінші толқынының барынша маңызды салдары Алтын Орда қалаларының дамуына айтарлықтай әсер етті. Археологтар жазғандай, Пруто-Днестр өзендері аралығында орналасқан қалалар картадан жойылып кетеді. Сондай-ақ, Еділ қалаларының дамуындағы тежелу туралы айтуға болады, ал Ақсақ Темірдің 1390 жылдардағы шабуылы тек осы үдерісті аяқтайды. Осы кезеңдегі археологиялық деректер Италияның Генуя және Венеция қалаларымен тікелей байланысты Алтын Орда қалаларының күрт дамығанын көрсетеді.

Жалпы, бұл көзқарас отандық автор Г. А. Федоров-Давыдовтың ең өтімді тауарлармен транзиттік сауданың Жошы ұлысының жұмыс істеуі үшін үлкен маңызы туралы айтқан сөздерімен расталады [7, 81 б.]. 1360 жылдары  итальяндық сауда үшін осындай өтімді тауарлар құлдар немесе нан болуы мүмкін. Алтын Ордадағы құл саудасының өсу себептерін араб шежірешісі әл-Омаридің жазбаларында: «Аштық пен құрғақшылық кезінде олар ұлдарын сатады. Артық болған кезде олар қыздарын сатады, бірақ ұлдарын сатпайды, ер балаларын қиналған жағдайларда ғана сатады» деп атап көрсеткен [3, 213, 219, 235, 241 бб.].

Итальяндық көпестер Каффаның, Тананың және Италияның басқа қалаларының сауда жазбаларынан көрініп тұрғандай, Қара теңіз аймағында «татардан шыққан тірі тауарлардың» шығарылуы соншалықты көп болғандықтан, Венеция үкіметі «экипаждың бір мүшесіне үш құлдан артық емес» деген шектеу шараларын енгізуге мәжбүр болды. Шындығында, отандық зерттеуші М. Г. Крамаровскийдің айтуынша бұл тыйым жиі бұзылып отырған. Тарихта Венецияға 200 және одан да көп құлдар тиелген кемелердің келу жағдайларын тіркелген [8, 134 б.].

Итальяндық Қара теңіз отарларындағы құл саудасының көлемі мен ерекшелігі туралы мәліметтерді неміс зерттеушісі Ш.Вердлинден келтірген. Өз зерттеулерінде ол татар тектес құлдарға қатысты Тананың актілерінен бастау алады. Сонымен, Флоренциядан келген бір ғана құл саудагері Доменикос 1360 жылы Танада жалпы сомасы 20 000 аспрға 30 татар құлын (27 әйел және 3 ұл) сатты. Құлдардың құны 600 – ден 700 – ге дейін аспр (14-16 жас аралығындағы қыздар ең көп сұранысқа ие); ұлдардың құны 4,5-тен 5,5 соммоға дейін (10,10-12 б.).

Алып кетілген құлдардың саны туралы мәселеде белгілі бір дәлдікті Каффа массарийлерінің мәліметтері көрсетеді. Ай сайын нарықта сатылған құлдардың саны айына шамамен 47-67 адамды құрады [9, 141 бет]. Баға деңгейі құлдың ұлтына және жеке қасиеттеріне, нарық конъюнктурасына байланысты өзгеріп отырды (1395 жылы Ақсақ Темір Тананы талқандаған соң құлдардың санының азаюына байланысты бағалар күрт өседі) [10, 167 б].

Жошы Ұлысы үшін обаның екінші толқыны ауыр зардаптарға ие болды. Оның мемлекет аумағына келуі қазірдің өзіндегі онсыз да шиеленіскен ішкі саяси жағдайды қиындатты. 1359 жылы Бердібек хан қайтыс болғаннан кейін Ақ Орда мен Көк Орданың түрлі топтары арасындағы Алтын Орда тағы үшін күрес күшейеді. Бұл күресті тудырған маңызды жағдай, соңғысының билігі кезінде репрессия толқыны өтіп, билеушінің өзінің тікелей мұрагерлерін қалдырмағаны болды. Мұның бәрі Жошы руымен қандай да бір туыстық дәрежеде болған түрлі Орда сұлтандарының өкілдері арасында орталықтан тепкіш күштердің өсуіне түрткі болды. Бұл жекелеген топтарға билікке үміткерлерді ұсынуға және кейбір аумақтарды бөлу процесін бастауға себеп болды [3, 699 б.].

Егер қарама-қарсы жақтардың географиялық байланысына тоқталатын болсақ, онда «қара өлімнің» алғашқы екі толқынынан азырақ зардап шеккен аймақтарды анықтай аласыз. Мұндай аймақтарға Көк Орда, Қырым, Мәскеу княздігі және ішінара Болгар ұлысы кірді деп болжауға болады. Дәл осы аумақтар Ордадағы орталықтан тепкіш күштердің нүктелеріне айналды. 1363 жылы Алтын Ордадағы ішкі саяси жағдай шиеленіскені соншалықты, барлық осы орталықтар туралы жартылай тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуы туралы айтуға болады.

Мұндай жағдайда қақтығыстың кейбір қатысушылары арасында әскери-саяси одақтың пайда болуы уақыт мәселесіне айналады. Мәскеудің ұлы князі Дмитрий Иванович Московский мен Ордалық әскербасы Мамай тез арада ортақ тіл табысады. Алайда, 1364 жылы басталған оба індеті осы одақтың одан әрі нығаюына жол бермейді. Сонымен қатар, бұл одақтың екі мүшесінде де өздерінің саяси қарсыластарын түпкілікті жеңу үшін өз күштерінің жетіспеуінен ғана емес, сонымен бірге айналасындағы жақындарымен арадағы қарсыласудың күшеюінен де байқалады.

Алтын Ордадағы жағдай оба індетінің тағы бір толқынынан кейін күрт өзгере бастады. 1374 жылы орыс шежірешілері барлық орыс жерлері мен Ордада орын алған қырғынды тіркеді. Сонымен қатар, малдың күрт өлімі, қыстық өте суық және жаздың өте құрғақ болғанын тіркеген [6, 129 б].

Қалыптасқан қолайсыз климаттық және эпидемиялық жағдайларда «Мамай ордасы» өзінің саяси қарсыластарын уақытында жеңе алмады, оны Хаджи Тархан билеушісі Әмір Хаджи Черкес басқарады, ол орыс шежірелерінде Салчей деген атпен танымал болды. Алайда, ол 1375 жылы Төменгі Еділ аймағын біріктіре алса да бірақ 1374 және 1375 жылдары Новгород қарақшылары жасаған шапқыншылықтар оған түбегейлі жеңісті тойлауға мүмкіндік бермеді [3,  389, 391 б.]. Соңғы Жеңісінің орнына Хаджи-Черкес өзінің саяси қарсыластары Мамай мен Көкорда сұлтандарының алдында үнемі қарсыласуға мәжбүр болады [10,  704 б.].

1375 жылы наурызда Нижний Новгородта Мамайдың елшісі Сарай-ака өлтірілген кезде Жошы ұлысындағы ішкі саяси жағдай одан әрі күрделене түседі. Бұл оқиғаның салдары Мәскеу князі Дмитрий Иванович Московский мен Мамайдың арасындағы әскери және саяси бәсекелестіктің пайда болуы болды, нәтижесінде Куликово даласындағы шайқасқа және Алтын Орда аймақтарының одан әрі орталықсыздандырылуына алып келді. Алайда, Алтын Орда үшін екінші оба пандемиясының салдары тек мемлекеттің саяси әлсіреуімен және мәдени және технологиялық регрессия, сондай-ақ халық санының жаппай азаюы аясында болған аймақтарды орталықсыздандыру үдерісімен шектелмеді.

Алтын Орда қоғамы үшін пандемияның басты салдарының бірі Исламның ұстанымын нығайту болды. Бұл мұсылмандық Шығыста обаны тұнбалар және жемістермен емделуі керек ауру ретінде қабылданғандығымен түсіндірілді. Абу Али ибн Синаның (Авиценна) пікірінше, бұл аурудың негізгі себебі Құдайдың жазасы емес, қоршаған орта мен аспан денелерінің әсері болды. Ал католик шіркеуі обаны «Құдайдың қаһары» деп есептеді [11,  125–129 б.]. Батыс Еуропадағы мұндай жағдай нәтижесінде қалыптасқан нормаларды қайта қарауға және Католик шіркеуінің идеологиялық көшбасшылығының аяқталуына әкеледі.

Алтын Орда аумағында ислам дәстүрлер мен мәдениетті сақтау жүйесіне айналады. Жошы Ұлысы үшін обаның екінші, үшінші және кейінгі толқындарының басты теріс нәтижесі этникалық құрамның толық өзгеруі және болгар тілінің күнделікті тұрмыстан ығыстырылуы болды. Бұл XIV ғасырдың соңында Тоқтамыспен бірге келген Шырын, Арғын, Барын және Қыпшақ руларының, ал XV ғасырдың басында үлкен Ордадан келген төрт рулардың: Кыйат, Мангыт, Салжігіт және Коңыраттың көтерілу дерегімен расталады. Кейіннен олардың көтерілуі тек қана Қырым, Қазан, ішінара Қасым хандықтарының этноәлеуметтік негізіне ғана емес, сонымен қатар Қазан, Қасым және Қырым татарларының, сондай-ақ ноғайлардың этногенезіне қатты әсерін тигізді [2, 690 б.].

Жоғарыда айтылғандардың бәрін қорытындылай келе, Еуропада екінші оба пандемиясының пайда болуы мен барысы туралы тарих ғылымында қалыптасқан көзқарас көбінесе бір идеяға негізделген: оба - бұл Шығыстан қара егеуқұйрықтардан жұқтырған бүргенің адамды шағуының салдары деп айтуға болады. Мұндай көзқарас XIX ғасырдың аяғы – ХХ ғасырдың басына тән болды. Тарихи дереккөздердің деректерін, тарихшылар мен биологтардың тұжырымдарын біріктіре отырып, Алтын Орда аумағында екінші оба пандемиясының пайда болуы мен даму процесін қайта құруға болады.

Жошы ұлысының аумағында ежелгі табиғи ошақ – «Еуразиялық жарылыс» орналасқан, ол кеміргіштердің көші-қон жолдарының өзгеру дәуірінде адамдар үшін қауіпті өкпе ауруының пайда болу аймағына айналды. Аурудың таралу жылдамдығы және одан кейінгі қайталанулармен науқастар арасында көптеген өлім-жітім осы аурудың жаңа түрінің пайда болуын тікелей көрсетеді және халықтық иммунитеттің болмауын білдіреді. Еуразия тұрғындары үшін екінші пандемия Орта ғасырларды «Қайта өрлеу дәуірінен» бөліп тұрған Рубиконның бір түрі болды. Рас, Егер Батыс Еуропа үшін бұл індеттің нәтижесі ұлттық еуропалық мемлекеттердің қалыптасуы, гуманизмнің жаңа философиясымен капиталистік қатынастардың қалыптасуы және католик шіркеуінің басшылығынан бас тарту болса, онда Жошы Ұлысы үшін мемлекетті орталықсыздандырудың басты себептерінің бірі ретінде екінші оба пандемиясы туралы айтуға болады. Бұдан да басқа нәтижелердің: яғни, исламның халық арасында діни көзқарастардың негізі, қоғамдық және рухани өмірдің негізі ретінде шоғырлануы, халықтың этникалық құрамының өзгеруі және татарлардың этногенез үдерісінің жеделдетілуі болғанын ұмытпау қажет.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1. Даймонд Дж. Колапс: почему одни общества выживают, а другие умирают. М.: АСТ, 2009. 720 с
2. Шамильоглу Ю. Черная смерть и ее последствия // История татар с древнейших времен: в семи томах. Т. III. Улус Джучи (Золотая Орда) XIII – cередина XV в. Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2009. С. 686–690.
3. Тизенгаузен В.Г. Сборник материалов, относящихся к истории Золотой орды, т. I, извлечения из сочинений арабских. СПб., 1884. 579 с.
4. Полное собрание русских летописей. Т. 1–42. СПб., Л., М., 1841. – 2005.
5. Измайлов И.Л. Становление средневекового татарского этноса // История татар с древнейших времен: в семи томах. Т. III. Улус Джучи (Золотая Орда) XIII – cередина XV в. Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2009. С. 349–365.
6. Бараш С.И. История неурожаев и погоды в Европе (по XVI в. н.э.). Л.: Гидрометеоиздат, 1989. 238 с.
7. Федоров-Давыдов Г.А. Некоторые проблемы археологии Поволжья железного века // Материалы конференции «Археология и социальный прогресс». М., 1991. Вып. 2. C. 72–83.
8. Крамаровский М.Г. Петрарка о бедствиях Скифии//История и современность. 2007. Вып. 2. С. 123–144.
9. Карпов С.П. Работорговля в Южном Причерноморье в первой половине XV в. // Византийский временник. 1986. Т. 46. С. 139–150.
10. Измайлов И.Л. «Великая замятня» // История татар с древнейших времен: в семи томах. Т. III. Улус Джучи (Золотая Орда) XIII – cередина XV в. Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2009. С. 695– 706.
11. Хайдаров Т.Ф «Вторая пандемия чумы Золотой Орде и её последствие»//Золотордынское обозрение, 2014. № 4 (6).

Елеухан Қалиева,

Абай атындағы ҚазҰПУ Әлем тарихы кафедрасының қауымдастырылған проф., т.ғ.к., Қазақстан Республикасы, Алматы қ.

Abai.kz