سوڭعى جىلدارى  پوستكەڭەستىك ەلدەر، سونىڭ ىشىندە تۇركى تىلدەس رەسپۋبليكالار التىن وردا تاقىرىبىنا  ەرەكشە نازار اۋدارىلىپ وتىر. تاقىرىپتى زەرتتەۋ توڭىرەگىندە ۇنەمى تىڭ وزگەرىستەر بولىپ جاتىر.  سوندىقتان قازاقستان سياقتى تاۋەلسىزدىگىن الىپ، وزىندىك مەملەكەتتىك، ۇلتتىق بىرەگەيلىگىن  قالىپتاستىرۋ سياقتى  پروتسەستەردىڭ ءجۇرىپ جاتىر. ءوز مەملەكەتىنىڭ قاينار كوزدەرىن ىزدەۋ بارىسىندا ورتاعاسىرلىق كەزەڭدەگى ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى وسى ءبىر الىپ مەملەكەت تاقىرىبىنا  قايتا-قايتا ورالۋعا اكەلدى.  التىن وردا ءداۋىرىنىڭ ماڭىزدىلىعى، ورىن الىپ وتىرعان تەرىس تاپتاۋرىندار مەن قاراما-قايشىلىقتار، سونداي-اق حالىق اراسىندا جانە كاسىبي ورتادا وسى تاريحي داۋىرگە دەگەن كوزقاراس قالاي وزگەرۋدە.

التىن وردانىڭ وتە باي تاريحى بار، بىراق ءبىز رەسەيدە تۇزىلگەن  رەسمي تاريحقا سۇيەنگەن كەزدە، ءبىز بالەندەي تۇششىمدى ناتيجەلەر الا المادىق. ونىڭ سەبەبى تاقىرىپتىڭ  يدەولوگيالانعان تاقىرىپتار قاتارىندا  جاتۋىندا بولسا كەرەك. تەك  «موڭعول-تاتار قامىتىنىڭ ءميفى» توڭىرەگىندە ءسوز بولاتىن. ال «التىن وردا قالالارى، مادەنيەتى جانە ىشكى ءومىرى، «التىن وردا مەملەكەتتەرى»، التىن وردانىڭ حالىقارالىق بايلانىستارى دەگەن تاقىرىپتار قالىس قالىپ كەلدى.  شىن مانىندە زەرتتەۋشىلەر التىن وردا كورشى مەملەكەتتەرمەن بەيبىت ساۋداعا نەگىزدەلگەن دەپ سانايدى. باتۋ حان، بەركە حان بيلىگى كەزىندە ولاردىڭ ۇلىستارىنا دجوۆانني پلانو كارپيني، گيلوم دە رۋبرۋك سياقتى ساياحاتشىلار مەن ەلشىلەر كەلدى، ولار ساۋدانى قورعاۋعا ارنالعان التىن وردانىڭ ينفراقۇرىلىمىن سيپاتتادى. قالالار ءومىر سۇرگەن "جابايى كوشپەلى وردا" پارازيتتىك مەملەكەت بولا المادى. يبن باتۋتانىڭ سيپاتتاماسىندا 1320-30 جىلدارى ساراي كوسموپوليتتىك پوپۋلياتسيا ءومىر سۇرگەن سول كەزدەگى الەمدەگى ەڭ ءىرى قالالاردىڭ ءبىرى بولعان. ۆەنەتسيانىڭ ەكونوميكاسى التىن وردانىڭ قالالارىمەن تىعىز بايلانىستى بولدى، XIII عاسىردىڭ اياعىنان باستاپ قارا تەڭىزدەگى يتالياندىق وتارلار ارقىلى ەۋروپاعا استىق پەن باسقا دا تاۋارلاردىڭ ۇلكەن كولەمى كەلدى.

دەگەنمەن، قازىرگى الەمدى جالماپ وتىرعان كوۆيد اۋرۋى سياقتى پاندەميالار تاريحتا وقتىن-وقتىن بولىپ وتىرعان.

ايتا كەتۋ كەرەك، وبانىڭ العاشقى پاندەمياسى («يۋستينيان وباسى») VI عاسىردىڭ ورتاسىندا باتىس ەۋرازيانى شارلادى. ءبىرىنشى پاندەميا سياقتى ەكىنشى وبا پاندەمياسى دا داۋىرلەر اراسىنداعى رۋبيكون بولدى. الايدا، تاريحشىلاردىڭ شىعۋ تەگى، كلينيكاسى جانە پاندەميانىڭ سالدارى تۋرالى تۇسىنىگىندە ءالى دە بىركەلكى كوزقاراس جوق.

«قارا ءولىم» كولەمى مەن تارالۋ جىلدامدىعى بويىنشا مىسىرداعى بيبليالىق وبا، «فيليستيمليان وباسى»، «فۋكيد وباسى» (ب.ز. د. 430-425 ج. ج.), «انتونيان نەمەسە گالەن» وباسى (ب. ز. د. 165-168 ج. ج.), «كيپريان وباسى» (ب. ز. د. 251-266 ج. ج.) سياقتى تاريحتا بەلگىلى بارلىق اۋرۋلاردان اسىپ ءتۇسۋ دەرەگى وسى  ماسەلەگە بايلانىستى بۇرىننان قالىپتاسقان  كوزقاراستاردى قايتا قاراۋدى قاجەت ەتەدى. بۇل ماسەلە سالىستىرمالى تۇردە جەتكىلىكتى زەرتتەلگەندىكتەن XIV– XV عاسىرلارداعى «قارا ءولىم» تۋرالى مالىمەتتەر بارشىلىق.  الايدا، ولار تەك شەكتەۋلى ايماقتى – باتىس ەۋروپانى قامتيدى.

دەگەنمەن، ەۋروپادا فەوداليزم داعدارىسى دەگەن اتقا يە بولعان جۇيەلى داعدارىس باستالادى. كەز-كەلگەن جۇيەلىك داعدارىستىڭ ايرىقشا بەلگىسى - ەسكى ەكونوميكالىق، ساياسي جانە يدەولوگيالىق ۇستانىمداردىڭ ءىس جۇزىندە سارقىلۋى بولىپ تابىلادى. بۇل داعدارىستى قوعامدىق قابىلداۋ اۋا-رايىنىڭ كۇرت وزگەرۋىمەن، ورتاشا جىلدىق تەمپەراتۋرانىڭ ترانسگرەسسياسىمەن، جاۋىن-شاشىن مولشەرىنىڭ ارتۋىمەن جانە ەۋرازيا قۇرلىعىنداعى سەيسميكالىق بەلسەندىلىكتىڭ كۇشەيۋىمەن كۇردەلەنە ءتۇستى [1, 364 ب.].

سونىمەن قاتار، كوپتەگەن تاريحشىلار داعدارىستى ۋشىقتىرعان ماڭىزدى فاكتورلاردىڭ ءبىرى ەكىنشى وبا پاندەمياسى بولعانىن مويىندايدى.

تاريحتىڭ ءىرى اقتاڭداقتارىنىڭ ءبىرى التىن وردا اۋماعىنداعى «قارا ءولىمنىڭ» ءوتۋى دەپ ساناۋعا بولادى. امەريكاندىق زەرتتەۋشى يۋلاي شاميلوگلۋ تاريحي دەرەكتەردىڭ نەگىزىندە جوشى ۇلىسىنىڭ اۋماعىنداعى وبانىڭ بىرنەشە تولقىنى بولعانىن اتاپ كورسەتەدى: ءبىرىنشىسى – 1345-46 جج.، ەكىنشىسى – 1364 جج.، ءۇشىنشىسى – 1374 جج. جانە ءتورتىنشىسى – 1396 جج. [2, 687 ب.]. بۇل كوزقاراس جالپى تاريح عىلىمىندا وبانىڭ ەكىنشى پاندەمياسىنىڭ بارىسى تۋرالى قالىپتاسقان تۇسىنىكتەرگە سايكەس كەلەدى. كوپتەگەن تاريحشىلار سياقتى يۋلاي شاميلوگلۋ دا ءبىرىنشى كەزەكتە اۋرۋدىڭ بۋبوندىق ءتۇرىن اتاپ ورسەتەدى.

الايدا، ۆ. گ. تيزەنگاۋزەننىڭ جيناعىندا اۋرۋدىڭ وكپەدەگى ءتۇرى تۋرالى كوبىرەك ايتىلادى [3, 530 ب.].

XIV عاسىردىڭ 40-جىلدارىنداعى وبانىڭ بىردەن ءورشىپ كەتۋىنىڭ بىردەن ءبىر سەبەبى ورتا ازياداعى كەمىرگىشتەردىڭ كوشى-قون جولدارىنىڭ وزگەرۋى بولدى. بۇل وزگەرىس ءبىر جاعىنان كليماتتىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى، ال ەكىنشى جاعىنان جوشى ۇلىسى تۇرعىندارىنىڭ قىزۋ ءومىرىنىڭ ناتيجەسىندە تۋىندادى. بۇل اسىرەسە وزبەك حان مەن ونىڭ ۇلدارىنىڭ (1312– 1357 جج.) بيلىگى كەزىندە ەرەكشە بايقالادى.

ەگەر التىن وردانىڭ اۋماعى وتە قاتال كونتينەنتالدى كليماتى بار، تەمپەراتۋرانىڭ ايتارلىقتاي وزگەرۋى جانە ىلعالدىڭ جەتىسپەۋشىلىگى بار قاۋىپتى ەگىنشىلىك ايماعىندا ورنالاسقاندىعىن ەسكەرسەك، جوشى ۇلىسىنداعى اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ قانشالىقتى اۋىتقۋعا ۇشىراعانى تۇسىنىكتى بولادى.

وسىنىڭ سالدارىنان ونىڭ اۋماعىندا ءومىر سۇرگەن ادامدار مەن ءتىرى ورگانيزمدەر ءۇشىن قولايلى كليمات، دالانىڭ قۋاڭشىلىققا ۇشىراۋى (اريديزاتسياسى), جاۋىن-شاشىننىڭ مولشىلىعى جانە قاراشىرىك قاباتىنىڭ قالىڭدىعى اراسىنداعى تەپە-تەڭدىك ماڭىزدى بولدى. بۇل ءىشىنارا ادامنىڭ ءىس-ارەكەتىنەن تۋىنداعان تەپە-تەڭدىكتىڭ بۇزىلۋى ەدى. وبانىڭ بۋبوندىق ءتۇرى ەۋرازيا اۋماعىندا ارقاشاندا بولعان.

الايدا، ەكىنشى وبا پاندەمياسىنا («قارا ءولىم») الىپ كەلگەن ىندەت، امەريكاندىق زەرتتەۋشى ۆ.ماكنيللدىڭ ايتۋىنشا، شامامەن 1331 جىلى قىتايدىڭ وڭتۇستىگىندەگى حۋبەي پروۆينتسياسىنداعى كيچين قالاسىنىڭ ماڭىندا ورىن العان. 1333 جىلى ىندەت سولتۇستىك قىتايدى، جوڭعاريانى، موڭعوليانى جانە مانچجۋريانى قامتيدى. بىرنەشە جىلدان كەيىن ول ىستىقكول كولگە جاقىن جەردە (1338-1339) تىركەلەدى.

وزبەك جەرىندە وبا 1341-1342 جىلدارى پايدا بولدى. الايدا التىن وردادا وبانىڭ وكپە ءتۇرىنىڭ پايدا بولۋى تەك 1346 جىلى عانا تىركەلگەن. جوشى ۇلىسىنداعى اۋرۋدىڭ بۇل ءتۇرى تۋرالى العاشقى مالىمەتتەر پاتريارحالدى جىلنامانىڭ ماتىنىندە جازىلعان. ورىس شەجىرەشىسىنىڭ ايتۋىنشا، ىندەت وردانىڭ بارلىق جەرلەرىن: ەدىلدەن كاۆكازعا دەيىن جانە سولحاتتان (ەسكى قىرىم) حورەزمگە دەيىن [4, 217 ب.] قامتىدى. زارداپ شەككەندەردىڭ سانى جانە وبانىڭ ودان ءارى تارالۋى تۋرالى تولىعىراق اقپاراتتى اراب شەجىرەشىسى يبن ءال-ۆاردي مەيلىنشە ناقتى اقپارات بەرەدى. ونىڭ دەرەككوزىنەن الىنعان مالىمەتتەرگە سايكەس، وبا شامامەن 747 جىلى (1346/47) قىرىمعا تارالادى، وندا كۇن سايىن 1000-عا دەيىن ادامدى الىپ كەتىپ جاتتى. وسىدان كەيىن 85 مىڭنان استام ادامدى جالماي وتىرىپ، رۋم (كونستانتينوپول), كيپر جانە حالەب قالالارىنا تارالا باستادى [3, 498-530 ب.].

وبانىڭ بۋبوندى ءتۇرى ۇزاق ينكۋباتسيالىق اسەر ەتۋ كەزەڭىنە يە بولسا دا، ناۋقاستاردىڭ ءتىرى قالۋ مۇمكىندىگى از بولسا پايدا بولادى، ونىڭ سالدارى التىن وردانىڭ حالقى مەن مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارى ءۇشىن الدەقايدا قاۋىپتى بولدى. وبانىڭ العاشقى تولقىنى (1346-1347ج.), حالىق ءۇشىن جاي عانا اپاتتى سالدارلارعا يە بولدى، جوشى ۇلىسىنىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارىنا اۋىر سوققى بولىپ تيگەن جوق. ءدال وسى كەزەڭدە استانانى ساراي ءال-ماحرۋس قالاسىنان سولتۇستىككە قاراي ورنالاسقان ساراي ءال-دجاديدكە كوشىرۋ كەزدەيسوق ەمەس. جوشىلىقتار سارايىنىڭ كۇشتى ورتالىقتاندىرىلعان بيلىگىن ساقتاماستان، جاڭا استاناعا كوشۋ سياقتى ۇلكەن اۋماقتىق اكىمشىلىك رەفورمانى جۇرگىزۋ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار كاففاعا بايلانىستى گەنۋيالارمەن قاقتىعىستا جەڭىسكە جەتۋ مۇمكىن ەمەس ەدى [2, 687 ب.].

جوشى ۇلىسىنداعى العاشقى تولقىننان كەيىن تامىر جايعان يسلام داستۇرلەرىنىڭ اسەرىنەن بيلىكتىڭ ءداستۇرلى ميفولوگەمالارىنىڭ مۇسىلماندىق ءدىني جانە ساياسي نىشاندار ۇعىمدارىنىڭ جاڭا جۇيەسىنە وزىندىك قايتا وزگەرۋى ورىن الادى. شىڭعىس حان مەن ونىڭ ۇلى جوشىنىڭ جەكە باسىنا تابىنۋ يسلامدىق قۇندىلىقتارعا بەيىمدەلدى، بۇل يسلام الەمىندە قالىپتاسقان جوعارعى بيلىكتى ساكراليزاتسيالاۋ جانە زاڭداستىرۋ جۇيەسىنە سايكەس كەلدى. تاريحي داستۇردە كورىنىس تاپقان بۇل ۇدەرىستىڭ ءمانىن «يسلام پاراديگماسىنداعى تۇركى-موڭعول ءداستۇرى» فورمۋلاسىمەن سيپاتتاۋعا بولادى.

الايدا، جوشى ۇلىسى ءۇشىن العاشقى تولقىننىڭ ەڭ ماڭىزدى سالدارى ەدىل تاتارلارىنىڭ ءبىرتۇتاس ەتنوكونفەسسيالىق قاۋىمداستىعىن قۇرۋ پروتسەسىن جەدەلدەتۋ بولدى [5, 359 ب.].

ەكىنشى (1360 جىلداردىڭ ورتاسى) جانە ءۇشىنشى تولقىنداردىڭ (XIV عاسىردىڭ سوڭى) سالدارى بۇدان دا كوبىرەك بولدى [6, 123 ب.]. وبانىڭ ەكىنشى تولقىنى جوشى ۇلىسىنىڭ اۋماعىندا شامامەن 1363/64 جىلدارى پايدا بولدى. كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر مۇنى 1360 جىلى رەسەيدىڭ سولتۇستىك-باتىسىندا پايدا بولعان جاپپاي ءولىمنىڭ جالعاسۋىمەن بايلانىستىرادى. الايدا، ورىس شەجىرەلەرىنىڭ ماتىندەرىنە جاسالعان  تالداۋلار كورسەتكەندەي، بۇل 1346 جىلدان باستاپ 1349 جىلعا دەيىنگى كەزەڭدە ەدىل ماڭى تابيعي وشاعى وبا ىندەتىنىڭ تارالۋ وشاعىنا اينالدى.

وبانىڭ ەكىنشى تولقىنىنىڭ بارىنشا ماڭىزدى سالدارى التىن وردا قالالارىنىڭ دامۋىنا ايتارلىقتاي اسەر ەتتى. ارحەولوگتار جازعانداي، پرۋتو-دنەستر وزەندەرى ارالىعىندا ورنالاسقان قالالار كارتادان جويىلىپ كەتەدى. سونداي-اق، ەدىل قالالارىنىڭ دامۋىنداعى تەجەلۋ تۋرالى ايتۋعا بولادى، ال اقساق تەمىردىڭ 1390 جىلدارداعى شابۋىلى تەك وسى ۇدەرىستى اياقتايدى. وسى كەزەڭدەگى ارحەولوگيالىق دەرەكتەر يتاليانىڭ گەنۋيا جانە ۆەنەتسيا قالالارىمەن تىكەلەي بايلانىستى التىن وردا قالالارىنىڭ كۇرت دامىعانىن كورسەتەدى.

جالپى، بۇل كوزقاراس وتاندىق اۆتور گ. ا. فەدوروۆ-داۆىدوۆتىڭ ەڭ ءوتىمدى تاۋارلارمەن ترانزيتتىك ساۋدانىڭ جوشى ۇلىسىنىڭ جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن ۇلكەن ماڭىزى تۋرالى ايتقان سوزدەرىمەن راستالادى [7, 81 ب.]. 1360 جىلدارى  يتالياندىق ساۋدا ءۇشىن وسىنداي ءوتىمدى تاۋارلار قۇلدار نەمەسە نان بولۋى مۇمكىن. التىن ورداداعى قۇل ساۋداسىنىڭ ءوسۋ سەبەپتەرىن اراب شەجىرەشىسى ءال-ءوماريدىڭ جازبالارىندا: «اشتىق پەن قۇرعاقشىلىق كەزىندە ولار ۇلدارىن ساتادى. ارتىق بولعان كەزدە ولار قىزدارىن ساتادى، بىراق ۇلدارىن ساتپايدى، ەر بالالارىن قينالعان جاعدايلاردا عانا ساتادى» دەپ اتاپ كورسەتكەن [3, 213, 219, 235, 241 بب.].

يتالياندىق كوپەستەر كاففانىڭ، تانانىڭ جانە يتاليانىڭ باسقا قالالارىنىڭ ساۋدا جازبالارىنان كورىنىپ تۇرعانداي، قارا تەڭىز ايماعىندا «تاتاردان شىققان ءتىرى تاۋارلاردىڭ» شىعارىلۋى سونشالىقتى كوپ بولعاندىقتان، ۆەنەتسيا ۇكىمەتى «ەكيپاجدىڭ ءبىر مۇشەسىنە ءۇش قۇلدان ارتىق ەمەس» دەگەن شەكتەۋ شارالارىن ەنگىزۋگە ءماجبۇر بولدى. شىندىعىندا، وتاندىق زەرتتەۋشى م. گ. كراماروۆسكيدىڭ ايتۋىنشا بۇل تىيىم ءجيى بۇزىلىپ وتىرعان. تاريحتا ۆەنەتسياعا 200 جانە ودان دا كوپ قۇلدار تيەلگەن كەمەلەردىڭ كەلۋ جاعدايلارىن تىركەلگەن [8, 134 ب.].

يتالياندىق قارا تەڭىز وتارلارىنداعى قۇل ساۋداسىنىڭ كولەمى مەن ەرەكشەلىگى تۋرالى مالىمەتتەردى نەمىس زەرتتەۋشىسى ش.ۆەردليندەن كەلتىرگەن. ءوز زەرتتەۋلەرىندە ول تاتار تەكتەس قۇلدارعا قاتىستى تانانىڭ اكتىلەرىنەن باستاۋ الادى. سونىمەن، فلورەنتسيادان كەلگەن ءبىر عانا قۇل ساۋداگەرى دومەنيكوس 1360 جىلى تانادا جالپى سوماسى 20 000 اسپرعا 30 تاتار قۇلىن (27 ايەل جانە 3 ۇل) ساتتى. قۇلداردىڭ قۇنى 600 – دەن 700 – گە دەيىن اسپر (14-16 جاس ارالىعىنداعى قىزدار ەڭ كوپ سۇرانىسقا يە); ۇلداردىڭ قۇنى 4,5-تەن 5,5 سومموعا دەيىن (10,10-12 ب.).

الىپ كەتىلگەن قۇلداردىڭ سانى تۋرالى ماسەلەدە بەلگىلى ءبىر دالدىكتى كاففا ماسساريلەرىنىڭ مالىمەتتەرى كورسەتەدى. اي سايىن نارىقتا ساتىلعان قۇلداردىڭ سانى ايىنا شامامەن 47-67 ادامدى قۇرادى [9, 141 بەت]. باعا دەڭگەيى قۇلدىڭ ۇلتىنا جانە جەكە قاسيەتتەرىنە، نارىق كونيۋنكتۋراسىنا بايلانىستى وزگەرىپ وتىردى (1395 جىلى اقساق تەمىر تانانى تالقانداعان سوڭ قۇلداردىڭ سانىنىڭ ازايۋىنا بايلانىستى باعالار كۇرت وسەدى) [10, 167 ب].

جوشى ۇلىسى ءۇشىن وبانىڭ ەكىنشى تولقىنى اۋىر زارداپتارعا يە بولدى. ونىڭ مەملەكەت اۋماعىنا كەلۋى قازىردىڭ وزىندەگى ونسىز دا شيەلەنىسكەن ىشكى ساياسي جاعدايدى قيىنداتتى. 1359 جىلى بەردىبەك حان قايتىس بولعاننان كەيىن اق وردا مەن كوك وردانىڭ ءتۇرلى توپتارى اراسىنداعى التىن وردا تاعى ءۇشىن كۇرەس كۇشەيەدى. بۇل كۇرەستى تۋدىرعان ماڭىزدى جاعداي، سوڭعىسىنىڭ بيلىگى كەزىندە رەپرەسسيا تولقىنى ءوتىپ، بيلەۋشىنىڭ ءوزىنىڭ تىكەلەي مۇراگەرلەرىن قالدىرماعانى بولدى. مۇنىڭ ءبارى جوشى رۋىمەن قانداي دا ءبىر تۋىستىق دارەجەدە بولعان ءتۇرلى وردا سۇلتاندارىنىڭ وكىلدەرى اراسىندا ورتالىقتان تەپكىش كۇشتەردىڭ وسۋىنە تۇرتكى بولدى. بۇل جەكەلەگەن توپتارعا بيلىككە ۇمىتكەرلەردى ۇسىنۋعا جانە كەيبىر اۋماقتاردى ءبولۋ پروتسەسىن باستاۋعا سەبەپ بولدى [3, 699 ب.].

ەگەر قاراما-قارسى جاقتاردىڭ گەوگرافيالىق بايلانىسىنا توقتالاتىن بولساق، وندا «قارا ءولىمنىڭ» العاشقى ەكى تولقىنىنان ازىراق زارداپ شەككەن ايماقتاردى انىقتاي الاسىز. مۇنداي ايماقتارعا كوك وردا، قىرىم، ماسكەۋ كنيازدىگى جانە ءىشىنارا بولگار ۇلىسى كىردى دەپ بولجاۋعا بولادى. ءدال وسى اۋماقتار ورداداعى ورتالىقتان تەپكىش كۇشتەردىڭ نۇكتەلەرىنە اينالدى. 1363 جىلى التىن ورداداعى ىشكى ساياسي جاعداي شيەلەنىسكەنى سونشالىقتى، بارلىق وسى ورتالىقتار تۋرالى جارتىلاي تاۋەلسىز مەملەكەتتەردىڭ پايدا بولۋى تۋرالى ايتۋعا بولادى.

مۇنداي جاعدايدا قاقتىعىستىڭ كەيبىر قاتىسۋشىلارى اراسىندا اسكەري-ساياسي وداقتىڭ پايدا بولۋى ۋاقىت ماسەلەسىنە اينالادى. ماسكەۋدىڭ ۇلى كنيازى دميتري يۆانوۆيچ موسكوۆسكي مەن وردالىق اسكەرباسى ماماي تەز ارادا ورتاق ءتىل تابىسادى. الايدا، 1364 جىلى باستالعان وبا ىندەتى وسى وداقتىڭ ودان ءارى نىعايۋىنا جول بەرمەيدى. سونىمەن قاتار، بۇل وداقتىڭ ەكى مۇشەسىندە دە وزدەرىنىڭ ساياسي قارسىلاستارىن تۇپكىلىكتى جەڭۋ ءۇشىن ءوز كۇشتەرىنىڭ جەتىسپەۋىنەن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە اينالاسىنداعى جاقىندارىمەن اراداعى قارسىلاسۋدىڭ كۇشەيۋىنەن دە بايقالادى.

التىن ورداداعى جاعداي وبا ىندەتىنىڭ تاعى ءبىر تولقىنىنان كەيىن كۇرت وزگەرە باستادى. 1374 جىلى ورىس شەجىرەشىلەرى بارلىق ورىس جەرلەرى مەن وردادا ورىن العان قىرعىندى تىركەدى. سونىمەن قاتار، مالدىڭ كۇرت ءولىمى، قىستىق وتە سۋىق جانە جازدىڭ وتە قۇرعاق بولعانىن تىركەگەن [6, 129 ب].

قالىپتاسقان قولايسىز كليماتتىق جانە ەپيدەميالىق جاعدايلاردا «ماماي ورداسى» ءوزىنىڭ ساياسي قارسىلاستارىن ۋاقىتىندا جەڭە المادى، ونى حادجي تارحان بيلەۋشىسى ءامىر حادجي چەركەس باسقارادى، ول ورىس شەجىرەلەرىندە سالچەي دەگەن اتپەن تانىمال بولدى. الايدا، ول 1375 جىلى تومەنگى ەدىل ايماعىن بىرىكتىرە السا دا بىراق 1374 جانە 1375 جىلدارى نوۆگورود قاراقشىلارى جاساعان شاپقىنشىلىقتار وعان تۇبەگەيلى جەڭىستى تويلاۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى [3,  389, 391 ب.]. سوڭعى جەڭىسىنىڭ ورنىنا حادجي-چەركەس ءوزىنىڭ ساياسي قارسىلاستارى ماماي مەن كوكوردا سۇلتاندارىنىڭ الدىندا ۇنەمى قارسىلاسۋعا ءماجبۇر بولادى [10,  704 ب.].

1375 جىلى ناۋرىزدا نيجني نوۆگورودتا مامايدىڭ ەلشىسى ساراي-اكا ولتىرىلگەن كەزدە جوشى ۇلىسىنداعى ىشكى ساياسي جاعداي ودان ءارى كۇردەلەنە تۇسەدى. بۇل وقيعانىڭ سالدارى ماسكەۋ كنيازى دميتري يۆانوۆيچ موسكوۆسكي مەن مامايدىڭ اراسىنداعى اسكەري جانە ساياسي باسەكەلەستىكتىڭ پايدا بولۋى بولدى، ناتيجەسىندە كۋليكوۆو دالاسىنداعى شايقاسقا جانە التىن وردا ايماقتارىنىڭ ودان ءارى ورتالىقسىزداندىرىلۋىنا الىپ كەلدى. الايدا، التىن وردا ءۇشىن ەكىنشى وبا پاندەمياسىنىڭ سالدارى تەك مەملەكەتتىڭ ساياسي السىرەۋىمەن جانە مادەني جانە تەحنولوگيالىق رەگرەسسيا، سونداي-اق حالىق سانىنىڭ جاپپاي ازايۋى اياسىندا بولعان ايماقتاردى ورتالىقسىزداندىرۋ ۇدەرىسىمەن شەكتەلمەدى.

التىن وردا قوعامى ءۇشىن پاندەميانىڭ باستى سالدارىنىڭ ءبىرى يسلامنىڭ ۇستانىمىن نىعايتۋ بولدى. بۇل مۇسىلماندىق شىعىستا وبانى تۇنبالار جانە جەمىستەرمەن ەمدەلۋى كەرەك اۋرۋ رەتىندە قابىلدانعاندىعىمەن ءتۇسىندىرىلدى. ابۋ الي يبن سينانىڭ (اۆيتسەننا) پىكىرىنشە، بۇل اۋرۋدىڭ نەگىزگى سەبەبى قۇدايدىڭ جازاسى ەمەس، قورشاعان ورتا مەن اسپان دەنەلەرىنىڭ اسەرى بولدى. ال كاتوليك شىركەۋى وبانى «قۇدايدىڭ قاھارى» دەپ ەسەپتەدى [11,  125–129 ب.]. باتىس ەۋروپاداعى مۇنداي جاعداي ناتيجەسىندە قالىپتاسقان نورمالاردى قايتا قاراۋعا جانە كاتوليك شىركەۋىنىڭ يدەولوگيالىق كوشباسشىلىعىنىڭ اياقتالۋىنا اكەلەدى.

التىن وردا اۋماعىندا يسلام داستۇرلەر مەن مادەنيەتتى ساقتاۋ جۇيەسىنە اينالادى. جوشى ۇلىسى ءۇشىن وبانىڭ ەكىنشى، ءۇشىنشى جانە كەيىنگى تولقىندارىنىڭ باستى تەرىس ناتيجەسى ەتنيكالىق قۇرامنىڭ تولىق وزگەرۋى جانە بولگار ءتىلىنىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىستان ىعىستىرىلۋى بولدى. بۇل XIV عاسىردىڭ سوڭىندا توقتامىسپەن بىرگە كەلگەن شىرىن، ارعىن، بارىن جانە قىپشاق رۋلارىنىڭ، ال XV عاسىردىڭ باسىندا ۇلكەن وردادان كەلگەن ءتورت رۋلاردىڭ: كىيات، مانگىت، سالجىگىت جانە كوڭىراتتىڭ كوتەرىلۋ دەرەگىمەن راستالادى. كەيىننەن ولاردىڭ كوتەرىلۋى تەك قانا قىرىم، قازان، ءىشىنارا قاسىم حاندىقتارىنىڭ ەتنوالەۋمەتتىك نەگىزىنە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قازان، قاسىم جانە قىرىم تاتارلارىنىڭ، سونداي-اق نوعايلاردىڭ ەتنوگەنەزىنە قاتتى اسەرىن تيگىزدى [2, 690 ب.].

جوعارىدا ايتىلعانداردىڭ ءبارىن قورىتىندىلاي كەلە، ەۋروپادا ەكىنشى وبا پاندەمياسىنىڭ پايدا بولۋى مەن بارىسى تۋرالى تاريح عىلىمىندا قالىپتاسقان كوزقاراس كوبىنەسە ءبىر يدەياعا نەگىزدەلگەن: وبا - بۇل شىعىستان قارا ەگەۋقۇيرىقتاردان جۇقتىرعان بۇرگەنىڭ ادامدى شاعۋىنىڭ سالدارى دەپ ايتۋعا بولادى. مۇنداي كوزقاراس XIX عاسىردىڭ اياعى – حح عاسىردىڭ باسىنا ءتان بولدى. تاريحي دەرەككوزدەردىڭ دەرەكتەرىن، تاريحشىلار مەن بيولوگتاردىڭ تۇجىرىمدارىن بىرىكتىرە وتىرىپ، التىن وردا اۋماعىندا ەكىنشى وبا پاندەمياسىنىڭ پايدا بولۋى مەن دامۋ پروتسەسىن قايتا قۇرۋعا بولادى.

جوشى ۇلىسىنىڭ اۋماعىندا ەجەلگى تابيعي وشاق – «ەۋرازيالىق جارىلىس» ورنالاسقان، ول كەمىرگىشتەردىڭ كوشى-قون جولدارىنىڭ وزگەرۋ داۋىرىندە ادامدار ءۇشىن قاۋىپتى وكپە اۋرۋىنىڭ پايدا بولۋ ايماعىنا اينالدى. اۋرۋدىڭ تارالۋ جىلدامدىعى جانە ودان كەيىنگى قايتالانۋلارمەن ناۋقاستار اراسىندا كوپتەگەن ءولىم-ءجىتىم وسى اۋرۋدىڭ جاڭا ءتۇرىنىڭ پايدا بولۋىن تىكەلەي كورسەتەدى جانە حالىقتىق يممۋنيتەتتىڭ بولماۋىن بىلدىرەدى. ەۋرازيا تۇرعىندارى ءۇشىن ەكىنشى پاندەميا ورتا عاسىرلاردى «قايتا ورلەۋ داۋىرىنەن» ءبولىپ تۇرعان رۋبيكوننىڭ ءبىر ءتۇرى بولدى. راس، ەگەر باتىس ەۋروپا ءۇشىن بۇل ىندەتتىڭ ناتيجەسى ۇلتتىق ەۋروپالىق مەملەكەتتەردىڭ قالىپتاسۋى، گۋمانيزمنىڭ جاڭا فيلوسوفياسىمەن كاپيتاليستىك قاتىناستاردىڭ قالىپتاسۋى جانە كاتوليك شىركەۋىنىڭ باسشىلىعىنان باس تارتۋ بولسا، وندا جوشى ۇلىسى ءۇشىن مەملەكەتتى ورتالىقسىزداندىرۋدىڭ باستى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە ەكىنشى وبا پاندەمياسى تۋرالى ايتۋعا بولادى. بۇدان دا باسقا ناتيجەلەردىڭ: ياعني، يسلامنىڭ حالىق اراسىندا ءدىني كوزقاراستاردىڭ نەگىزى، قوعامدىق جانە رۋحاني ءومىردىڭ نەگىزى رەتىندە شوعىرلانۋى، حالىقتىڭ ەتنيكالىق قۇرامىنىڭ وزگەرۋى جانە تاتارلاردىڭ ەتنوگەنەز ۇدەرىسىنىڭ جەدەلدەتىلۋى بولعانىن ۇمىتپاۋ قاجەت.

پايدالانعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. دايموند دج. كولاپس: پوچەمۋ ودني وبششەستۆا ۆىجيۆايۋت، ا درۋگيە ۋميرايۋت. م.: است، 2009. 720 س
2. شاميلوگلۋ يۋ. چەرنايا سمەرت ي ەە پوسلەدستۆيا // يستوريا تاتار س درەۆنەيشيح ۆرەمەن: ۆ سەمي توماح. ت. III. ۋلۋس دجۋچي (زولوتايا وردا) XIII – cەرەدينا XV ۆ. كازان: ينستيتۋت يستوري يم. ش. ماردجاني ان رت، 2009. س. 686–690.
3. تيزەنگاۋزەن ۆ.گ. سبورنيك ماتەريالوۆ، وتنوسياششيحسيا ك يستوري زولوتوي وردى، ت. I, يزۆلەچەنيا يز سوچينەني ارابسكيح. سپب.، 1884. 579 س.
4. پولنوە سوبرانيە رۋسسكيح لەتوپيسەي. ت. 1–42. سپب.، ل.، م.، 1841. – 2005.
5. يزمايلوۆ ي.ل. ستانوۆلەنيە سرەدنەۆەكوۆوگو تاتارسكوگو ەتنوسا // يستوريا تاتار س درەۆنەيشيح ۆرەمەن: ۆ سەمي توماح. ت. III. ۋلۋس دجۋچي (زولوتايا وردا) XIII – cەرەدينا XV ۆ. كازان: ينستيتۋت يستوري يم. ش. ماردجاني ان رت، 2009. س. 349–365.
6. باراش س.ي. يستوريا نەۋروجاەۆ ي پوگودى ۆ ەۆروپە (پو XVI ۆ. ن.ە.). ل.: گيدرومەتەويزدات، 1989. 238 س.
7. فەدوروۆ-داۆىدوۆ گ.ا. نەكوتورىە پروبلەمى ارحەولوگي پوۆولجيا جەلەزنوگو ۆەكا // ماتەريالى كونفەرەنتسي «ارحەولوگيا ي سوتسيالنىي پروگرەسس». م.، 1991. ۆىپ. 2. C. 72–83.
8. كراماروۆسكي م.گ. پەتراركا و بەدستۆياح سكيفي//يستوريا ي سوۆرەمەننوست. 2007. ۆىپ. 2. س. 123–144.
9. كارپوۆ س.پ. رابوتورگوۆليا ۆ يۋجنوم پريچەرنومورە ۆ پەرۆوي پولوۆينە XV ۆ. // ۆيزانتيسكي ۆرەمەننيك. 1986. ت. 46. س. 139–150.
10. يزمايلوۆ ي.ل. «ۆەليكايا زامياتنيا» // يستوريا تاتار س درەۆنەيشيح ۆرەمەن: ۆ سەمي توماح. ت. III. ۋلۋس دجۋچي (زولوتايا وردا) XIII – cەرەدينا XV ۆ. كازان: ينستيتۋت يستوري يم. ش. ماردجاني ان رت، 2009. س. 695– 706.
11. حايداروۆ ت.ف «ۆتورايا پاندەميا چۋمى زولوتوي وردە ي ەيو پوسلەدستۆيە»//زولوتوردىنسكوە وبوزرەنيە، 2014. № 4 (6).

ەلەۋحان قاليەۆا،

اباي اتىنداعى قازۇپۋ الەم تاريحى كافەدراسىنىڭ قاۋىمداستىرىلعان پروف.، ت.ع.ك.، قازاقستان رەسپۋبليكاسى، الماتى ق.

Abai.kz