- Дәуке, «Абай» порталының ең үздік авторы ретінде кімді ерекше атап айтуға болады? Атын атап, түсін түстеп беруге бола ма?

- Жапырақтай қағазға жазған шындығын жарық дүниеге жеткізуге жанұшырған Қажығұмар Шабданұлынан бастап «Абайда»  маңдайы жарқырап көрінген авторлардың бәрін құрметтейміз. Жасы ұлғайған кісілерге сөзім жүрмейді, сондықтан оларға ғаламтор дегеннің не екендігін түсіндіру қиын, әйтсе де, бірақ, Ғабас аға (Қабышов) сияқты данагөй, әділ, «бетің бар, жүзің бар» демей турасын айтатын қарттардың өзі қазақ сайттарына ат салысып жатқанда жайбырақат жүре беретін құрдастарымды көріп қынжыламын. «Қоғамнан хайуан ғана тыс тұрады» (Дж. Неру).

- Дәуке, «Абай» порталының ең үздік авторы ретінде кімді ерекше атап айтуға болады? Атын атап, түсін түстеп беруге бола ма?

- Жапырақтай қағазға жазған шындығын жарық дүниеге жеткізуге жанұшырған Қажығұмар Шабданұлынан бастап «Абайда»  маңдайы жарқырап көрінген авторлардың бәрін құрметтейміз. Жасы ұлғайған кісілерге сөзім жүрмейді, сондықтан оларға ғаламтор дегеннің не екендігін түсіндіру қиын, әйтсе де, бірақ, Ғабас аға (Қабышов) сияқты данагөй, әділ, «бетің бар, жүзің бар» демей турасын айтатын қарттардың өзі қазақ сайттарына ат салысып жатқанда жайбырақат жүре беретін құрдастарымды көріп қынжыламын. «Қоғамнан хайуан ғана тыс тұрады» (Дж. Неру).

Жалпы, жазу-сызуға қатысы бар адамның үнсіз жүруі мүмкін емес. Үнсіз жүрсе, не ол адам ештеңеге жан ауыртпайды, немесе жалтақтығымен жан бағып жүрген біреу. Мен солай ойлаймын. «Абайдың» ашық пікір, еркін кеңістік екендігін қапысыз ұққан қазақ ойшылдары бізбен бірге. Рас, әуелде сайтқа автор тарту қиын болған, алайда біз оларға  ғаламтордың  ұлттық, қоғамдық пікірге қызмет ететін мүмкіндігін дәлелдей алдық. Содан кейін «Абай» «ауылына» жұрт жинала бастады. Шығармашылық қуаты кемел публицистер, журналистер, жазушылар, саясаттанушылар, т.б. қазір тұтасымен «Абайдың» тұрақты авторлары. Яғни, Abai.kz ақпараттық порталына материал жазып тұратын тұлғалар. Мен оларды бөліп-жармаймын. Солай десемде жазған дүниесін көп жариялай бермейтін Төлен Әбдік, Тұрсын Жұртбай бастаған аға буынға, дін мәселесі, қазақ көші сияқты тақырыптарды талдап жазатын Мұқан Исахан, Ауыт Мұқибекұлы, т.б. бауырларыма ризамын.

- Дәурен мырза, 4 жылдарың 40-қа жетсін, арғы жағын көре жатарсыңдар! Қай сайт болсын, оқырманын мәдениеттілікке тәрбиелеуге тиіс. Кім қандай тақырыпта әңгіме қозғаса, жалпы пікір соның аясында өзара сыйластықпен айтылуы керек, ұсыныс нақты жасалуы тиіс, бөгде сөз мейлінше аз, дөрекі сөз мүлде болмауы қажет. Солайша бірте-бірте бүркеншік ат пайдаланудан шығып қалуы қажет. Ел, халық, қоғам үшін әңгіме жасау - бірінші парыздарың екен, онда сол парыздың таза атқарылуына міндеттісіңдер. Олай болмаса, сайттың қажеті қанша? Өсек-аяң, біреуді біреудің тілдеуі, ит-шошқалауы үшін бе? Жалпы кімге болсын тіл тигізу сияқты надандыққа жол бермеу жөн болады. Ешқайсысымыз пікір жазғанымыз үшін сендерге ақша төлемейміз ғой. Ендеше: "Мен ақшамды төледім, айтқанымды сайтқа шығармай қойды!" деп дау көтеруге құқымыз жоқ, сондықтан "Бейәдеп сөз жазбаңыздар!" дей салмай (оны дөрекілер бәрібір тыңдап жүрген жоқ) оның лас сөздерін сайтқа жолатпау дұрыс болады. Ортақ мүддеге орай оң пікірлер сонда ғана тоғысып, әсіресе жас оқырмандарыңа сайт сонда ғана мәдениет мектебі болады. Дұрыс па? Ескеруге тұратын ой ма, әлде көп сөздің бірі ме?

- Әбден ескеретін сөз. Дұрыс айтып отырсыз. Пікір жазатындардың артық-ауыс сөзіне редакцияда отырып менің бетім қызарады. Сосын модераторға звондап «алып таста мынаны» деп айқайды саламын. Дейтұрғанмен айтайын, алғашқы жылдарға қарағанда мақалаға орай пікір жазып қалдыратын жұрттың беті түзеліп келеді. Сауатты жазатын бола бастады. Айдалаға лағып, мақала авторының жеке басына соғытығатындарды тезге салып отыратын болды. Бірақ, бұл үрдіс ортамызда әлі қалып алмай тұр. Алайда, үміттімін,  бірте-бірте біз бәріміз пікір айтудың мәдениетіне жететін боламыз. Оған дейінгі өкпе-реніштеріңізді мен көтере тұрайын, айыпқа бұйыра көрме, ағайын.

- Абай КЗ-тің дизайнында тұрған түк те жоқ, сайт ешкімнен кем емес, әсіре қызыл әлем-жәлемге құмар, басқаның қаңсығына кенезесі кепкен кепиеттен арылуымыз керек. Рахмет жігіттерге, ой алаңы, өре деңгейі, пікір додасы, ит жығыстың қызығы - тек осы сайтта ғана кезігеді. Тарихи-танымдық, діни-танымдық (уағыз емес) материалдарды молынан берсеңіздер. Адамзатқа аян барлық нанымның (діннің) бар жақсысының басында тұрған және түрік тегіміз сол наным арқылы ғажайып империалар құрған, Тәңірлік наным туралы неге аз жазасыздар?

Ұзақтың ұрпағы.

- Қазір Тәңірлік наным туралы жазу, я болмаса, айту - Жаратқанға серік қосу болып табылады. Өйткені бұл заманда бізде  (зайырлы мемлекет болсақта) діннің цензурасы бар. Тәңірге (Жаратқан хаққа) қарсы шығатындардың сөзіне бақсақ, бізде кітап жоқ екен. Кітап дегеніміз не ол? Жаратқанның жазуы ма? Кешіріңіз, Алла адам баласына кітап жазып берген жоқ. Құранды да, Библияны да адам жазды. Адам өзінің санасындағы Құдайдың сөзін кітапқа түсірді. Қазақ, арғы қазақ, баба қазақ Бір Жаратқанды таныды, Соның құдіретіне бағынды. Кәпір болған жоқ. Тәңір баба қазақты қолдады. Енді бүгін бәрін жоққа шағырып Тәңірімізге  қарсы шабудамыз. Сөйтіп қазақы ырымдар мен тыйымдарды, салт-жоралғыларды, дәстүрді, мәдениетті, ділді тәрк етіп сапсиған сақал қойып не мұсылман емес, не басқа емес, таза мәңгүрт болып жүрміз.

Тәңірлік наным туралы жазып жатырмыз. Ақеділ Тойшанұлының «Тәңір» атты дүниесі жарық көрген. Әмірхан Балқыбектің «Қасқыр Құдай болған кез» кітабынан үзінділер берген болатынбыз. Енді Серікбол Қондыбайдың әфсаналар әлемін кезген ғажап эсселерін жариялауды ойлап отырмыз.

- Ассалаумағаликом, Дәке!
Ұлы Абайдың атымен елге еңбек еткелі төрт жыл болыпты. Жұмыстарыңзға жеміс, ниеттеріңізге алғыс болсын!
сұрақ: 1) 4 жылда не істегендеріңіз туралы қысқаша статистикалық мәлімет бере аласыздар ма?

2) «Ауғанстан кендірмен күн көреді, қазақстанда тендірмен күнкөреді»  ғой. Осы тендірден құтылып, біреудің қабағына қарамайтын мүмкіндіктерге жете алдыңыздар ма?

- 1. неге өздеріңіздің тұрақты мақалаларыңыз жарық көрмейді?
2. неге ел жіберген мақалаларды өңдемей қатесімен баса саласыздар?
3. сайыттарыңыздағы материялдармен билік қаншалықты санасады?

- Дәурен, таптаурын болған тақырыптардан қашып, жөні түзу мәселе көтерсеңші, әлде қаламы ұшқыр, тақырыпты тауып қоятын адам жоқ па? Іш пыстырады бәрі...

- Ауғанстандағы кендірмен біздегі тендрді ұйқастырып айтқаныңызға күліп отырмын. Екеуі де елді еселаң қылып улайды дейсіз ғой. Бірақ, тендрді пайдалы іске жаратып, жап-жақсы тірлік жасауға болады. Мемлекеттен ақша алып жан бағатын тек қазақ баспасөзі емес, Ресейде де осы, АҚШ-та да осы. Мысалы, «Азат Еуропа», «Азаттық» радиосын кім қаржыландырып отыр? Сіздің ойыңызша аталған радио таза жарнамадан түскен қаражатқа күн көріп келеді ме? Жоқ, олай емес. Оның аржағында үлкен қаржылық,  АҚШ-тық, батыстық мүдде бар. Осыны бек түсініп алуымыз керек. Осыны және біздің билікте жақсы түсінуі керек. Қазір қазақ билігі кез-келген уақытта өзіне қарсы шығатын орыстілді баспасөзді, айналып келгенде Ресейдің баспасөзін бағып, семіртіп отыр. Бөтен елдің баспасөзін бағу - бөтен елдің әскерін бағу деген сөз.

-  4 жылда не істегендеріңіз туралы қысқаша статистикалық мәлімет бере аласыздар ма?

- Қажығұмар Шабданұлының «Қылмыс» романын толық жарияладық. Тұрсын Жұртбайдың «Ұраным - Алашын» да бізден таба аласыздар. Өзім бек қадір тұтатын Төлен ағамның (Әбдік) ғажап әңгімелері «Абайда» жарық көрді.  Қысқасын айтқанда, авторларымыздың өзі саусақпен санайтын қазақы статистикаға сыймайды. Оның сыртында Елордамызда қоқысқа тасталған Жәнібек пен Керей ескерткішінен бастап көтерген мәселеміз қаншама?.. Қытай дихандарына жерді жалға беруіге қарсы дауыс көтерген қазақтың ащы айқайын айтайын ба, «Ел бірлігі» деген аты «әп-әдемі» доктринаны тауып алып бірінші болып қоғамдық пікірге қозғау салғанымызды сөз етейін бе, әлде авторларымыз көтерген мәселелерді тізіп шығайын ба,. көп қой, соның бәрі жинала келіп «Абай» деген сайтты әйгілі етті. Жалпы тұтынушыларымыздың саны 10 миллионнан асып кетіпті. Қазақтың баласы, қазақ тілін тұтынушы (осындай сөз бар қазір) жүрген дүниенің түкпір-түкпірін тегіс алып болдық. Қанағат етсеңіз, әзірге статистикамыз - осы. Енді келесі сұраққа көшейік.

- 1. неге өздеріңіздің тұрақты мақалаларыңыз жарық көрмейді?

- Жарық көріп жатыр. Алайда, біздің ойымыздағы тақырыпты қаламдас әріптестеріміз жазып редакциямызға күн құрғатпай жолдап тұрады, сол себептен де кейде өзіміз «қалам суытып» қаламыз. Сөзімізді біреу сөйлесе, аузымызды қышытып не қыламыз, оның үстіне, айтары бар, жазары бар адамдаррға мүмкіндік беруідің өзі біздің жарық көрмей қалатын мақалаларымыздың орнын толтырады емес пе? Демек, біз текке қарап жүрген жоқпыз. Елдің ойын қозғап, сөйлетудің өзі үлкен өнер.

- 2. неге ел жіберген мақалаларды өңдемей қатесімен баса саласыздар?

- Бұл сұраққа интернет-конференция барысында жауап бергенмін.

- 3. сайыттарыңыздағы материялдармен билік қаншалықты санасады?

- Қаншалықты санасатынын білмеймін, бірақ, санасады. Өйткені біз қоғамдық, ұлттық көзқарастарды жария ету арқылы билікке ықпалдымыз. Егер шатты-бұтты бірдеңелерді айтып отырсақ, бізді билік не қылады?

Баспасөздегі, жаңамедия әлеміндегі өз орнымызды білеміз, сондықтан да  алған бетіміздің тура екендігіне кәміл сенімдіміз.

- Дәурен, таптаурын болған тақырыптардан қашып, жөні түзу мәселе көтерсеңші, әлде қаламы ұшқыр, тақырыпты тауып қоятын адам жоқ па? Іш пыстырады бәрі...

- Баспасөз - қоғам мінезі мен болмысының айнасы. Ұлттық ойдың, ұлттың интеллектаулық ойлау мүмкіндігінің жария нұсқасы. Біз де халқымыздан асып кете алмаймыз. Ел намысын  сілкіндіретін қаншама мақала «Абайда» жария көріп жатыр, соның бәрі ішіңізді пыстырыса, онда қоя қойыңыз. Менің анам айтып еді «сендер жазуын жазып жатырсыңдар ғой, соны оқитын жұрт жоқ  осы күні» деп. Рас екен...

- Ассалаумағалайкүм! Дәурен мырза, Қазақ үшін тер төгіп жүргеніңізге алғыстан басқа айтарымыз жоқ. Еңбектеріңізге Алла разы болсын. Қоятын бір сұрағым бар еді. Сайыттарыңызда Ата мекеніне орала алмай жүрген қандастарыңыз туралы көп мәселе көтердіңіздер. Ол ғой дұрыс. Өзіңіздің де ата жұртына орала алмай жүрген туыстарыңыз бар сияқты. Қазақтың маңдай алды азаматтарының бірі бола тұра сол кісілердің көшіп келуіне көмектесе алдыңыз ба? Алда не істеу ойыңыз бар? Жеке басыңыздан көмек бола ма? Алда оралман мәселесін және жалғасты көтересіздер ме? Рахмет!

Алматыдан, Мадияр.

- Қазір қытайша қалай аталса да өз басым қазақ жерінің бір ұлан өлкесі деп білетін байырғы қонысымызда менің туған нағашыларым тұрады. 1847 жылы орыс пен қытай ерігіп отырып бөліске сала салған қазақтың жерінде анам дүниеге келіпті. Әкем -  «арғы беттегі» қазақтың тілімен айтқанда -  «сәбеттің қазағы». Қуат бабама  мың жылқы біткен дәулетті кісі  болыпты. Ондай адамның баласы, баласының баласы сарқыла қоймайды ғой, кедей-кепшік құтырып, «байсың, «құлақсың» деп  балтырдан қапқанда амал жоқ атам Құсайын Шығыс Түркістанға ауады. Сол жақта Қанабек, Әнісбек, Шәріпбек деген өзімен деңгейлес адамдармен дос болып, қызын (менің анамды) ұлына (менің әкеме) айттырып, жол-жоралғысымен құда түсіп алады. Иә, шешемнің туған бауырлары Құсайын сайының аузында отыр. Арада байланысымыз үзіліп қалған жылдардан соң шарқ ұрып жүріп іздеп таптым. Менің жазған хаттарымды жеткізіп, нағашыларымды тауып берген әйгілі жазушы Жанат Ахмади мен қаламгер Серік Нұғманға мың алғыс.

Нағашыларым елге келуге талаптанып жүр. Қытай дегеніңізде өзі қағазбасты ел екен ғой, жеріне адам сыймай жатса да, қазақты Қазақстанға жібермей, жолын байлап жатыр. Әйтсе де ол жақтағы қазақтың дені көшіп келетініне күмәнсізбін.

Ал енді сұраққа берілетін жауабыма тікелей көшсек, менің жекебасымнан не көмек бола қойсын, қолыманан келетіні - қоғамдық пікір туғызу, қазақ көшінің тоқтамауына ықпал ететін мақалаларды топтастырып, ұлтшыл азаматтардың басын қосу. Күллі дүниедегі бар қазақтың баба жұртынан қоныс табуына тілектестігімді білдіру. Өзін «қазақпын, сұмдықпын, халқым үшін жаным пида» деп жүргендердің көбі сырттағы қазақ туралы әңгіме бола қалса, сәбеттің (кәпір комунистер билеген совет өкіметінің), сәбетке құл болған заманның сөзін сөйлеп, сойылын суырып шыға келеді. Олармен салыстырғанда менің азды-көпті тірлігім мен алыстағы бауырларыма деген алғаусыз тілегім Алхам шүкір шығар.

- Өзіңізді Құдай алдында қаншалықты пәкпін деп ойлайсыз? Адамдарды бір-біріне айдап салған, арандатқан,ел ішіне іріткі салған, одан бөлек жасаған сансыз күналарыңыз үшін Құдайға жалбарынасыз ба?

- Ғайбат сөз айтып қалып, немесе ағат іс жасап қойып артынан Алласына жалбарынып, адамынан кешірім өтініп отыратын пенде Ар алдында таза, пәк танылса, мен соның бірімін. Біреудің жолын кескен емеспін. Ғашығын тартып алған емеспін. Байлығын талан-таржыға түсірген емеспін. Ондай оспадарлығым болса, саған сөз берейін, соның бәрін дәлелдеп «Абайға» жаз. Бірақ, ол үшін сенің өзің де таза, пәк болуға тиіссің. Есіңде болсын, өтірігің - өз дертің. Менің Талағат досым (Ешенұлы) «Дарынды адам тектен текке жүріп кемдарындар мен кемталанттардың ызасын тудырады, қорлайды» деп еді бір әңгімелесіп отырғанымызда. Біздің Төлен (Талғаттың біз - достары қойған аты) айтпақшы, сенің көңіліңе қаяу салып жүрген болсам, сол үшін  Құдайға жалбарынуым керек пе?!. Іші тар, күндестік пен нәкөстіктен жаны қарайып кеткен адам жалбарынсын Құдайға.

Сен айтып отырған іріткі-мірткі мәселесіне осының алдындағы сұхбатымда жауап бергенмін. Оны қайталап отырмаймын. Ақпарат дегеніміз - әлемдік майдан. Мен сол майданның ішінде жүрмін. Сондықтан қалғып-мүлгіп қарап отыра алмаймын. Бұл жағдайды менімен қатар тыныс алып, маған дос болсаң сенде түсінесің.

- Дәурен, сенің аталарың кіші жүзден екендігі рас па? Ылғи сен солардың жанында жүресің? Кезінде рушыл Ақдаулет дегеннің газетінде Батыс аймақтарда қызмет етіпсің. Бүгінде қасыңа кілең рушыл кіші жүздің журналистерін жинап алыпсың. «Серке» сайтының жігіттері сені үш әріптің жансызы дейді. Ол қаншалықты ақиқат? Асхат Мәлімбай

- Асхат, сен осы сауалыңның соңында тағы бірдеңелерді айтқан болыпсың, оны біздің модератор алып тастапты, қап әттеген-ай, оқып жауап беруім керек еді. Жә, сұрағыңа көшейік.

Ақдәулет деп отырғаның Мейірхан аға шығар. 2000 жылы   Ақтөбе қаласында «Алтын Орда» газетін шығаруға жәрдемімді тигіздім. Мейірхан ағам өзі шақырған болатын. Мен басында ағамның қолқасын қиынсынып: «Мынандай-мынандай жігіттер бар ғой, мені қайтесіз» деп көріп едім, Мәкең «олардың ішінде стержн жоқ» деп бір-ақ қайырды. Сосын Ақтөбеге, сенше айтқанда, «рушыл Ақдәулеттің» ауылына тарттық. Одан ары Ақдәулеттен де «рушыл» Атырауға аттандық. Сірә, бекер барып жүрмесем керек, өйткені мені еліміздің батыс өлкесі өзіне тартады да тұрады.

Бірінші сұрағың мені қызықтырмайды. Себебі мен аталарымды кіші жүзден, орта жүзден, ұлы жүзден іздеп жүрген жоқпын, арғы қазақтан, Серікбол Қондыбайдың терминіне салсақ, дейтүркілер дәуірінен  іздеп жүрмін. Бұл мәселеде менің арда досым Әмірхан Балқыбек.

Қасымдағы жігіттердің қай рудан, қай жүзден, қай аймақтан екендігіне мән беріп көрмеппін. Оларда менің облысымды, ауданымды, ауылымды есепке алып дос болған жандар емес. Осындай сыңар езу сауалға жауап беріп отырғаныма сені қайдам, мен ұялып отырмын. Әйтсе де «жаныңа пәлен жүздің жігіттерін жинап алыпсың» деген сөз қыр соңымнан қалмай жүрген соң мына бір жайтты айтайын. 2008-2009 жылдары «Жас қазақ» газетін басқардым. Сол кезде біреулер күңкілдеп «қасына наймандарды үйіп-төгіп алыпты ғой» деп қыртыпты. Содан бір күні редакциядағы қызмет жасайтын қыз-жігіттердің қайдан, қай ауылдан келгенін анықтауыма тура келді. Қарасам қазір АҚШ-та оқып жүрген  Асхат Еркімбайдан басқа найман жоқ екен. Өркен Кенжебектің жазуына қызығып Тараздан шақырып алғанмын. Өркенге бір ағасы «Мә-ә, Талдықорғанның жігіті Тараздың баласын қызметке шақырады ма?» деп таң қалыпты. Таң қала берсін. Көке, менің інім, бауырларым шығармашылық жолына түскен жоқ, егер соның бірі талантты журналист болса бар ғой, ішіңіздегі қызыл итіңізді қыңсылатып қасыма ертіп алып жүрер едім, орынбасарым етіп тағайындар едім, тіпті соның қызметшісі болар едім. Кәсіби маман мәселесі туыстыққа, жүзге, руға қарамайды. Өзімнің туған бауырларым жазу-сызудан алыс болғанымен Құдай маған талантты достарды, іні-қарындастарды жолықтырды. Солармен біргемін, солармен бірге келе жатрмын.

«Серке» сайтының жігіттері деген кімдер олар?  Аттарын атап, түстерін түстеп бере аласыз ба? Бере алсаңыз, мен осы «үш әріптің» әңгімесін өздерінен дұрыстап сұрап алайын. Алтынбек Сәрсенбаев марқұм куәлік етіп, Ермұрат Бапи сұхбатында ашық айтқан бір жігіттер бар, осыдан біраз жыл ілгері әлгілер  қарап жүрмей қағынып «үш әріптің» қақпанына түсіп қалыпты. Солардың  лас, бытқыма сөздерін сөз деп жүрген сіз де қызық екенсіз. Қазір «үш әріпке» қызмет жасайтын журналистер аз емес. Олар, әсіресе, қоғамның шындығын батыл айтып, турасын жазатын газеттерде өте көп. Сыналап еніп алған. Салпаңқұлақтар ғой кәдімгі. Бірақ, «үш әріп» дегеннен үрейлене берудің қажеті жоқ. Бұл құрылым болмаса, елдің ішкі және сыртқы қауіпсізідгіне кім жауапты болады? Әрине, құқық қорғау органы бар, армия бар, алайда қауіпсіздік қызметінің қызметі оларданда зор.  Біз баяғы Сталин заманындағы «үш әріптен» (ол кезде төрт әріп болған) қатты қорқып қалғанбыз. Сол фобиядан арыла алмай келеміз. Оның үстіне, біздің «үш әріптің» де мемлекетке, ұлтқа қызметі бұрынғы  қалыбынан көп өзгере қойған жоқ. Қазір Қазақстанның қауіпсіздік комитеті бір ғана адамға, одан артылса, қаржылық топтарға, солардың мүддесіне қызмет етіп келеді. Әрине, «үш әріптің» ішінде де ұлтшыл, мемлекетшіл азаматтар бар. Бірақ олар аз. Негізі ел қауіпсіздігін ойлайтын «үш әріптің» ішіндегі «жансыздар» солар шығар.  Қысқасы, өз басындағы боқты көрмей, біреудің басындағы шоқты сөз қылатын,  күштік құрылымдарға өсек тасып, тыныш жүрген жанды сыртынан көрсетіп, Беймбет Майлиндей қазақтың аяулысын оққа байлап жібергендердің тұқымы сыпсың сөз таратпай тыныш жүрсін.

(Жалғасы бар)

Abai.kz