Егер ұжымдастыру жаппай ашаршылықтың себебі болса, КСРО-ның барлық ауылшаруашылық аудандары одан зардап шегеді. Шындығында мүлде басқа көрініс байқалады. Голодомор Украинада, Кубанда, Батыс Сібірде, Еділ бойында, Оралда, Донда және Қазақстанда болды. Бірақ қандай да бір себептермен бұл Ресей мен Орталық Азияның Қазақстаннан басқа аймақтарына әсер етпеді.

Демек бұл ашаршылықтың сталиндік геноцид жүйесін түсінудің кілті. Украина, Кубань, Дон, Поволжье және Батыс Сібір – украиндар халықтың айтарлықтай бөлігін құрайтын жерлер. Бұл аймақтар коммунистік диктатураға қатты қарсылық ошағына айналды. Коммунистік әдебиеттің классигі Максим Горький: «Егер жау берілмесе, ол жойылады» деген. Осы себепті Кеңес өкіметіне жаулық танытқан «ұсақ буржуазиялық», яғни шаруалар, Украина халқы және Ресейдегі украиндар мен казактар ​​қоныстанған жерлер ашаршылыққа ұшырады.

Қазақстандағы Ашаршылықтың – Голодомордың себептері біршама басқаша. 1917 жылы қазандағы большевиктердің төңкерісіне қазақтар немқұрайлы қарады. Қазақстанның байырғы халқы үшін шалғайдағы Петроградта билік үшін күрескен орыс шовинистерінің күресі мүлдем бейжай болды. 1917 жылы орыс империалисттерінің осы күресінде дүниежүзілік үстемдік құруды армандаған («әлемдік революция») ең алдымен бастаған большевиктер коммунистік партиясының жобасы «орыс рухына» ең сәйкес келетін жоба ретінде жеңіске келді.

Коммунизм туралы доктринаға сәйкес большевиктер шаруаларды «пролетариат диктатурасына», яғни билікті ұятсыз тартып алған кәсіби коммунистік революционерлерге барлық жасалған өнімдерді беруге міндеттелді. Әрине, бірде-бір қарапайым шаруа тынымсыз еңбекпен жасалған игіліктерді бергісі келмеді. Шын көңілмен тамақтанып, биліктен ләззат алу үшін коммунистік диктатура «продразверстка» саясатын енгізді – большевиктердің жаңа тілінде РСФСР, содан кейін КСРО деп аталатын бүкіл Ресей империясының шаруаларын тонау.

Коммунистік тонау нәтижесінде Ашаршылық 1919-1923 жылдарға дейін мұндай үлкен апатқа ұшырамаған облыстардың – Украина, Кубань, Поволжье және Қазақстанда халықты жойды. Большевиктер Голодомор құрбандарының есебін жүргізген жоқ, бірақ апаттың ауқымын түсіну үшін Қазақстандағы халық санының өзгеруі туралы деректерге жүгіну жеткілікті. 1920 жылы ел халқының саны 4 млн. 781 мың адам болса, 1922 жылдың өзінде оның саны 3 млн. 796 мыңға дейін азайды. Бір миллион шығын, яғни халықтың 20 %-дан астамы! Ал бұл орыс-большевик оккупациясына айтарлықтай әскери қарсылық көрсетпеген қазақтар арасында!

Украинаның немесе Кубаньдағы шығын туралы не айта аламыз? КСРО коммунистік режимі қазақ ұлтының шығыны Кеңес үкіметінің мақсат-міндеттеріне сәйкес келмейді деп есептеді. Сондықтан 1925 жылы еңбек сіңірген коммунист жазалаушы Филипп Исаевич Голощекин Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бас сатрапы және бірінші хатшысы болып тағайындалды.

Большевиктік жазалаушы еңбекке нағыз лениншіл қайратпен, ауқыммен кірісті. 1928 жылы ұжымдастырудың «Үлкен бетбұрысы» басталғанда қазақты әбден тонамақ болды. Бірақ Мәскеу орталығы халықты тонау қарқынын (коммунистік жаңаша айтқанда - «экспроприаторларды экспроприациялау») екі есе азайту арқылы «отты революционердің» ынтасын тежеді. Сталиннің нұсқауы бойынша қазақтардан бір көшпелі шаруашылықтан 400 бас, жартылай көшпелі шаруашылықтан 300 бас, отырықшы шаруашылықтан 150 бас ірі қара ғана алынды. Дәстүрлі экономикалық өмір салтына өлімші соққы берілді.

Егер 1928 жылы Қазақстанда мал басы 6,5 миллионнан астам болса, 1932 жылы 965 мың басты ғана құрады. 1928 жылғы 18,5 миллионнан астам қойдың 1932 жылға қарай 1,38 миллионнан азы қалды. Жылқы саны 3,516 миллионнан (1928 ж.) 885 мыңға (1941 ж.) азайды. Көшпелі мал шаруашылығы колхоздық құрылыс енгізілгенге дейін Қазақстанның шаруашылық өмірінің негізін құрады. Қазақтардан тәркіленген малдың көп бөлігі өлді: коммунистер малдың ең төменгі тұрмыстық жағдайын ұйымдастыра алмады. Жыртқыш ұжымдастыру ұлттық апаттың себебі болды. Түрлі мәліметтер бойынша 1 миллионнан 1,75 миллионға дейін қазақ аштықтан өлген. Қытайға тағы миллион адам қоныс аударса, оның 616 мыңы атамекеніне оралмаған. Ең төменгі есеп бойынша қазақ ұлты 40 пайызға азайып кетті!

Ашаршылық террорымен қатар мемлекеттік қызыл саяси террор да қосылды. Ол КОКП – КСРО партия туының түсіне байланысты «Қызыл» деп аталды. Ұжымдастырудың қызыл терроры нәтижесінде 34 мыңнан астам қазақ сотталып, оның 3386-сы атылды, 13 мыңнан астамы концлагерьлерге жіберілді. Дегенмен, Қазақстан халқының саны іс жүзінде азайған жоқ. Екінші дүниежүзілік соғыс басталғанға дейін сталиндік билік КСРО-ның еуропалық бөлігінен бұл аймаққа 1,3 миллион отаршылдарды қоныстандыруды ұйымдастырды. Бұған кемінде төрттен бір миллион жер аударылған қоныстанушыларды қосу керек. Сталиннің саясатын оның мұрагері Хрущев жалғастырып, «тың игерушілерді» Қазақстанға жаппай көшіруді ұйымдастырды.

Коммунистік саясат қазақ малшыларына қарсы қуғын-сүргінмен ғана шектелген жоқ. Қазақтың бүкіл мәдени элитасы: жазушылар, ғалымдар, дін қайраткерлері, мұғалімдер мен дәрігерлер террорға ұшырады. 1937–1938 жылдары Қазақстанда ұлттық элитаның 25 мыңнан астам өкілі өлтірілді. «Пролетарлық интернационализм» саясатына сәйкес араб тіліндегі дәстүрлі қазақ жазуы латынға, кейінірек кириллицаға ауыстырылды. Осылайша ғасырлар бойы қалыптасқан мәдени дәстүр жойылды.

Қорыта айтқанда, Қазақстандағы ұжымдастыру мақсатты геноцидтің барлық белгілеріне ие болды. Орыс коммунистері қазақ қоғамының дәстүрлі шаруашылық негізі – мал шаруашылығын жойды. Үй жануарларының саны айтарлықтай азайды, ал отаршылдық режим тонаудан айтарлықтай экономикалық пайда алмады. Малды басып алу мен қыру салдарынан болған ашаршылық салдарынан қазақ ұлтының орны толмас шығыны кемінде 40 пайызды құрады. Орыс империясының халқы өз орындарына ұйымдасқан түрде көшті.

Малшыларды – қазақ ұлтының көпшілігін жою мәдени элитаның құртумен алмастырылды. Қазақтардың мәдениетіне одан әрі шабуыл жасауға мүмкіндік туғызған нәрсе – дәстүрлі жазу жүйесін ауыстыру, соның салдарынан – ғасырлар бойы қалыптасқан мәдени дәстүрдің үзілуі. Коммунистік террор Қазақстанның этникалық, экономикалық және мәдени жағдайын толығымен өзгертті. Оның салдары бүгінде республика өмірінің барлық салаларына әсер етіп отыр.

Керімсал Жұбатқанов, 

тарих ғылымдарының кандидаты, Қазақ-Орыс халықаралық университетінің доценті

Abai.kz