ەگەر ۇجىمداستىرۋ جاپپاي اشارشىلىقتىڭ سەبەبى بولسا، كسرو-نىڭ بارلىق اۋىلشارۋاشىلىق اۋداندارى ودان زارداپ شەگەدى. شىندىعىندا مۇلدە باسقا كورىنىس بايقالادى. گولودومور ۋكراينادا، كۋباندا، باتىس سىبىردە، ەدىل بويىندا، ورالدا، دوندا جانە قازاقستاندا بولدى. بىراق قانداي دا ءبىر سەبەپتەرمەن بۇل رەسەي مەن ورتالىق ازيانىڭ قازاقستاننان باسقا ايماقتارىنا اسەر ەتپەدى.

دەمەك بۇل اشارشىلىقتىڭ ستاليندىك گەنوتسيد جۇيەسىن ءتۇسىنۋدىڭ كىلتى. ۋكراينا، كۋبان، دون، پوۆولجە جانە باتىس ءسىبىر – ۋكرايندار حالىقتىڭ ايتارلىقتاي بولىگىن قۇرايتىن جەرلەر. بۇل ايماقتار كوممۋنيستىك ديكتاتۋراعا قاتتى قارسىلىق وشاعىنا اينالدى. كوممۋنيستىك ادەبيەتتىڭ كلاسسيگى ماكسيم گوركي: «ەگەر جاۋ بەرىلمەسە، ول جويىلادى» دەگەن. وسى سەبەپتى كەڭەس وكىمەتىنە جاۋلىق تانىتقان «ۇساق بۋرجۋازيالىق»، ياعني شارۋالار، ۋكراينا حالقى جانە رەسەيدەگى ۋكرايندار مەن كازاكتار ​​قونىستانعان جەرلەر اشارشىلىققا ۇشىرادى.

قازاقستانداعى اشارشىلىقتىڭ – گولودوموردىڭ سەبەپتەرى ءبىرشاما باسقاشا. 1917 جىلى قازانداعى بولشەۆيكتەردىڭ توڭكەرىسىنە قازاقتار نەمقۇرايلى قارادى. قازاقستاننىڭ بايىرعى حالقى ءۇشىن شالعايداعى پەتروگرادتا بيلىك ءۇشىن كۇرەسكەن ورىس شوۆينيستەرىنىڭ كۇرەسى مۇلدەم بەيجاي بولدى. 1917 جىلى ورىس يمپەرياليستتەرىنىڭ وسى كۇرەسىندە دۇنيەجۇزىلىك ۇستەمدىك قۇرۋدى ارمانداعان («الەمدىك رەۆوليۋتسيا») ەڭ الدىمەن باستاعان بولشەۆيكتەر كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ جوباسى «ورىس رۋحىنا» ەڭ سايكەس كەلەتىن جوبا رەتىندە جەڭىسكە كەلدى.

كوممۋنيزم تۋرالى دوكتريناعا سايكەس بولشەۆيكتەر شارۋالاردى «پرولەتاريات ديكتاتۋراسىنا»، ياعني بيلىكتى ۇياتسىز تارتىپ العان كاسىبي كوممۋنيستىك رەۆوليۋتسيونەرلەرگە بارلىق جاسالعان ونىمدەردى بەرۋگە مىندەتتەلءدى. ارينە، بىردە-ءبىر قاراپايىم شارۋا تىنىمسىز ەڭبەكپەن جاسالعان يگىلىكتەردى بەرگىسى كەلمەدى. شىن كوڭىلمەن تاماقتانىپ، بيلىكتەن ءلاززات الۋ ءۇشىن كوممۋنيستىك ديكتاتۋرا «پرودرازۆەرستكا» ساياساتىن ەنگىزدى – بولشەۆيكتەردىڭ جاڭا تىلىندە رسفسر، سودان كەيىن كسرو دەپ اتالاتىن بۇكىل رەسەي يمپەرياسىنىڭ شارۋالارىن توناۋ.

كوممۋنيستىك توناۋ ناتيجەسىندە اشارشىلىق 1919-1923 جىلدارعا دەيىن مۇنداي ۇلكەن اپاتقا ۇشىراماعان وبلىستاردىڭ – ۋكراينا، كۋبان، پوۆولجە جانە قازاقستاندا حالىقتى جويدى. بولشەۆيكتەر گولودومور قۇرباندارىنىڭ ەسەبىن جۇرگىزگەن جوق، بىراق اپاتتىڭ اۋقىمىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن قازاقستانداعى حالىق سانىنىڭ وزگەرۋى تۋرالى دەرەكتەرگە جۇگىنۋ جەتكىلىكتى. 1920 جىلى ەل حالقىنىڭ سانى 4 ملن. 781 مىڭ ادام بولسا، 1922 جىلدىڭ وزىندە ونىڭ سانى 3 ملن. 796 مىڭعا دەيىن ازايدى. ءبىر ميلليون شىعىن، ياعني حالىقتىڭ 20 %-دان استامى! ال بۇل ورىس-بولشەۆيك وككۋپاتسياسىنا ايتارلىقتاي اسكەري قارسىلىق كورسەتپەگەن قازاقتار اراسىندا!

ۋكراينانىڭ نەمەسە كۋبانداعى شىعىن تۋرالى نە ايتا الامىز؟ كسرو كوممۋنيستىك رەجيمى قازاق ۇلتىنىڭ شىعىنى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ماقسات-مىندەتتەرىنە سايكەس كەلمەيدى دەپ ەسەپتەدى. سوندىقتان 1925 جىلى ەڭبەك سىڭىرگەن كوممۋنيست جازالاۋشى فيليپپ يساەۆيچ گولوششەكين قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس ساتراپى جانە ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ تاعايىندالدى.

بولشەۆيكتىك جازالاۋشى ەڭبەككە ناعىز لەنينشىل قايراتپەن، اۋقىممەن كىرىستى. 1928 جىلى ۇجىمداستىرۋدىڭ «ۇلكەن بەتبۇرىسى» باستالعاندا قازاقتى ابدەن توناماق بولدى. بىراق ماسكەۋ ورتالىعى حالىقتى توناۋ قارقىنىن (كوممۋنيستىك جاڭاشا ايتقاندا - «ەكسپروپرياتورلاردى ەكسپروپرياتسيالاۋ») ەكى ەسە ازايتۋ ارقىلى «وتتى رەۆوليۋتسيونەردىڭ» ىنتاسىن تەجەدى. ءستاليننىڭ نۇسقاۋى بويىنشا قازاقتاردان ءبىر كوشپەلى شارۋاشىلىقتان 400 باس، جارتىلاي كوشپەلى شارۋاشىلىقتان 300 باس، وتىرىقشى شارۋاشىلىقتان 150 باس ءىرى قارا عانا الىندى. ءداستۇرلى ەكونوميكالىق ءومىر سالتىنا ءولىمشى سوققى بەرىلدى.

ەگەر 1928 جىلى قازاقستاندا مال باسى 6,5 ميلليوننان استام بولسا، 1932 جىلى 965 مىڭ باستى عانا قۇرادى. 1928 جىلعى 18,5 ميلليوننان استام قويدىڭ 1932 جىلعا قاراي 1,38 ميلليوننان ازى قالدى. جىلقى سانى 3,516 ميلليوننان (1928 ج.) 885 مىڭعا (1941 ج.) ازايدى. كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى كولحوزدىق قۇرىلىس ەنگىزىلگەنگە دەيىن قازاقستاننىڭ شارۋاشىلىق ءومىرىنىڭ نەگىزىن قۇرادى. قازاقتاردان تاركىلەنگەن مالدىڭ كوپ بولىگى ءولدى: كوممۋنيستەر مالدىڭ ەڭ تومەنگى تۇرمىستىق جاعدايىن ۇيىمداستىرا المادى. جىرتقىش ۇجىمداستىرۋ ۇلتتىق اپاتتىڭ سەبەبى بولدى. ءتۇرلى مالىمەتتەر بويىنشا 1 ميلليوننان 1,75 ميلليونعا دەيىن قازاق اشتىقتان ولگەن. قىتايعا تاعى ميلليون ادام قونىس اۋدارسا، ونىڭ 616 مىڭى اتامەكەنىنە ورالماعان. ەڭ تومەنگى ەسەپ بويىنشا قازاق ۇلتى 40 پايىزعا ازايىپ كەتتى!

اشارشىلىق تەررورىمەن قاتار مەملەكەتتىك قىزىل ساياسي تەررور دا قوسىلدى. ول كوكپ – كسرو پارتيا تۋىنىڭ تۇسىنە بايلانىستى «قىزىل» دەپ اتالدى. ۇجىمداستىرۋدىڭ قىزىل تەررورى ناتيجەسىندە 34 مىڭنان استام قازاق سوتتالىپ، ونىڭ 3386-سى اتىلدى، 13 مىڭنان استامى كونتسلاگەرلەرگە جىبەرىلدى. دەگەنمەن، قازاقستان حالقىنىڭ سانى ءىس جۇزىندە ازايعان جوق. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالعانعا دەيىن ستاليندىك بيلىك كسرو-نىڭ ەۋروپالىق بولىگىنەن بۇل ايماققا 1,3 ميلليون وتارشىلداردى قونىستاندىرۋدى ۇيىمداستىردى. بۇعان كەمىندە تورتتەن ءبىر ميلليون جەر اۋدارىلعان قونىستانۋشىلاردى قوسۋ كەرەك. ءستاليننىڭ ساياساتىن ونىڭ مۇراگەرى حرۋششەۆ جالعاستىرىپ، «تىڭ يگەرۋشىلەردى» قازاقستانعا جاپپاي كوشىرۋدى ۇيىمداستىردى.

كوممۋنيستىك ساياسات قازاق مالشىلارىنا قارسى قۋعىن-سۇرگىنمەن عانا شەكتەلگەن جوق. قازاقتىڭ بۇكىل مادەني ەليتاسى: جازۋشىلار، عالىمدار، ءدىن قايراتكەرلەرى، مۇعالىمدەر مەن دارىگەرلەر تەررورعا ۇشىرادى. 1937–1938 جىلدارى قازاقستاندا ۇلتتىق ەليتانىڭ 25 مىڭنان استام وكىلى ءولتىرىلدى. «پرولەتارلىق ينتەرناتسيوناليزم» ساياساتىنا سايكەس اراب تىلىندەگى ءداستۇرلى قازاق جازۋى لاتىنعا، كەيىنىرەك كيريلليتساعا اۋىستىرىلدى. وسىلايشا عاسىرلار بويى قالىپتاسقان مادەني ءداستۇر جويىلدى.

قورىتا ايتقاندا، قازاقستانداعى ۇجىمداستىرۋ ماقساتتى گەنوتسيدتىڭ بارلىق بەلگىلەرىنە يە بولدى. ورىس كوممۋنيستەرى قازاق قوعامىنىڭ ءداستۇرلى شارۋاشىلىق نەگىزى – مال شارۋاشىلىعىن جويدى. ءۇي جانۋارلارىنىڭ سانى ايتارلىقتاي ازايدى، ال وتارشىلدىق رەجيم توناۋدان ايتارلىقتاي ەكونوميكالىق پايدا المادى. مالدى باسىپ الۋ مەن قىرۋ سالدارىنان بولعان اشارشىلىق سالدارىنان قازاق ۇلتىنىڭ ورنى تولماس شىعىنى كەمىندە 40 پايىزدى قۇرادى. ورىس يمپەرياسىنىڭ حالقى ءوز ورىندارىنا ۇيىمداسقان تۇردە كوشتى.

مالشىلاردى – قازاق ۇلتىنىڭ كوپشىلىگىن جويۋ مادەني ەليتانىڭ قۇرتۋمەن الماستىرىلدى. قازاقتاردىڭ مادەنيەتىنە ودان ءارى شابۋىل جاساۋعا مۇمكىندىك تۋعىزعان نارسە – ءداستۇرلى جازۋ جۇيەسىن اۋىستىرۋ، سونىڭ سالدارىنان – عاسىرلار بويى قالىپتاسقان مادەني ءداستۇردىڭ ءۇزىلۋى. كوممۋنيستىك تەررور قازاقستاننىڭ ەتنيكالىق، ەكونوميكالىق جانە مادەني جاعدايىن تولىعىمەن وزگەرتتى. ونىڭ سالدارى بۇگىندە رەسپۋبليكا ءومىرىنىڭ بارلىق سالالارىنا اسەر ەتىپ وتىر.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ، 

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، قازاق-ورىس حالىقارالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى

Abai.kz