1801 жылы орыс патшасы Павел I-ші жарлығы бойынша Жайық пен Еділ сағасының төменгі ағысында Ішкі немесе Бөкей хандығы құрылды. Патша үкіметі Ресейдің отарлау саясатына қарсы күресі күннен-күнге табанды сипатқа ие болған Кіші жүздегі жағдайды сейілту мақсатында осындай қадамға барды.

Қазақтарды Кіші жүздің дәстүрлі көшпелі тұрақтарына қоныстандыруды Нұралы ханның ұлы - Бөкей сұлтан басқарды. Ол 1812 жылы 7 шілдеде ресми түрде хан болып жарияланды. Міне, осылайша бұл хандықтың құрылуы заңды түрде рәсімделді.

Жаңа хандықтың құрылуы

1771 жылы қалмақтар Жоңғарияға қашқаннан кейін бос жатқан жерді беру арқылы үкімет отаршылдыққа қарсы сипатқа ие болған Кіші жүздегі әлеуметтік күрес шиеленісін сейілтуге үміттенді. Мұндай қоныс аудару патшалықтың отаршылдық мүдделеріне сай келді: ол Кіші жүз әскерлерін бытыраңқы етті, қазақтардың бір бөлігін қалмақтар мен башқұрттар сияқты империяның қол астына айналдырды, қазақтардан өндіріп алуды күшейтуге уәде берді.

Саяси жағынан бұл Орда 1812 жылы ғана арнайы иелік ретінде ресімделді. Сол жылы Кіші жүзде Шерғазы сұлтан, Ішкі Ордада Бөкей сұлтан хан болып тағайындалды. Көп ұзамай иелік шекарасы белгіленіп, хан Бөкей қайтыс болды (1815). Үлкен ұлы Жәңгір кәмелетке толғанша Орданы Шығай сұлтан басқарды. Жәңгір Астраханьда, губернатордың үйінде тәрбиеленген.

1824 жылы 24 шілдеде Оралда Орынбор шекара бөлімінің жоғары лауазымды адамдарының қатысуымен Жәңгір хан болып жарияланды. Оның хандық кезеңі қоғам өміріндегі өзгерістерді жүзеге асыру тұрғысынан салыстырмалы түрде ұзақ және сындарлы және сонымен бірге әртүрлі оқиғаларға толы болды.

Ол қазақ хандықтарының тарихында алғаш рет көшпелілердің отырықшы өмір салтына көшкен жерлерін жеке меншігіне беруді жүзеге асырды. Оның тұсында тархандық институты қайта жанданды. Бұл шаралар көшпелі қазақ қауымының ыдырауына ықпал етті.

Билігі күшейген сайын Жәңгір ескі салық жүйесін реформалады. Әуелі зякет, сосын соғым, ең соңында жасауыл ақын – қызметшілерді асырау үшін алынатын салық. Хан өзімен бірге бірқатар қызметтік бөлімдерден: кеңседен, орынбасарлар тобынан, 12 билер кеңесінен, есауылдар институтынан, базар сұлтандар тобынан, 14 адамнан тұратын хан хабаршыларынан тұратын басқару аппаратын құрады. Бөкей Ордасында хандықтың бас дін қызметкері – ахун лауазымы бекітілді. Әуелде патша әкімшілігі Орданың ішкі істеріне араласқан жоқ десе де болады.

Хан Жәңгір орыс дворяндарының егіншілік жүйесін енгізіп, сұлтандар мен старшындарға қоғамдық жерлерді озбырлықпен бөліп беріп, қарапайым қазақтарға тархандық беріп, оларды төре дәрежесіне көтерді. Осының бәріне қоса хан мемлекеттік жерлерді жеке тұлғаларға сатты. Бірте-бірте ерекше артықшылықты бай табы құрылып, ханның күшті әлеуметтік тірегіне айналды.

1830 жылдары хандық территориясында маңызды әкімшілік орталықтар пайда болды. Солардың бірі ханның ордасы болды. Онда 1832 жылы өткезілген жәрмеңкеде миллион рубльден астам тауар айналымы болды. Ресейге жүздеген мың мал жөнелтіліп, жәрмеңкеге әр жерден көпестер келді. Хан ордасының сауда-саттық сипатын мына дерек анық дәлелдейді: 89 үйдің 46-сы дүкен, 19-ының - сауда қоймасы болған.

Ханның тәрбиелік тұжырымдамасы 1841 жылы Бөкей Ордасында ғана емес, бүкіл Қазақстанда ашылған алғашқы зайырлы мектепте өз көрінісін тапты. Мектепке алғашқы қабылдау 30-40 бос орынға бар болғаны 12 оқушыны қабылдады. Бұл орындарды толтыру үшін тағы екі жыл қажет болды. Мектепте татар, араб, орыс тілдері, арифметика мен грамматиканың негізгі ережелері, қысқаша география мен тарих, шешек ауруына қарсы егу ережелері оқытылды. Үздік түлектер Орынбор Неплюев корпусына оқуға түсті.

Бөкей хандығының мәдени өміріндегі тамаша құбылыстардың ішінде қару-жарақ бөлмесі ерекше орын алды. Замандастарының айтуынша, онда қазақ қолөнершілерінің жоғары шеберлігін айғақтайтын көптеген бірегей экспонаттар болған. Қазақстандағы бұл алғашқы мұражайда шығыстан шыққан көптеген заттар болды: шынжырлы пошта, дулығалар, шынтақ төсемдер және басқа да әскери сауыт-саймандар. Қылыштардың ішінде орыс императорларының Жәңгір әулетіне берген қару-жарақтары болды.

Кезінде хан Жәңгір Қазан университетінің ғылыми-тарихи қоғамының құрметті мүшесі болып сайланды. Ол қазақтың бірқатар эпостық жырлары мен шежірелерін жазып алған еді. Сонымен Бөкей Ордасы Ресей мемлекетінің құрамында орналасқан хандық болды. Мемлекет құрамындағы мемлекет болғандықтан Бөкей Ордасы өз алдына бөлек өмір сүрді, өз басқаруымен, әдет-ғұрпымен, дәстүрімен өмір сүрді. Ол тек Ресей мемлекетінің азаматты- ғында формальды түрде болып саналды, бірақ оған салық төлемеген және ешқандай міндеттеме атқармаған екен.

Исатай Тайманұлы пен Махамбет Өтемісұлы көтерілісі

Бөкей Ордасындағы хан билігін шамадан тыс күшейту патша үкіметінің саяси мақсаттарына кірген жоқ. Бірақ хан Жәңгірдің асқан адалдығын, сондай-ақ қазақ бұқарасындағы толқуларды ескерген үкімет ұзақ уақыт бойы Орданы әкімшілік жағынан қайта құрудың тиянақты шараларын жүргізбеді. 19 ғасырдың басында патшалық қазақ қоғамының саяси құрылымын өзгерткен реформаларды бастады.

Жергілікті патша әкімшілігі хандарға, сұлтандарға, билерге арқа сүйеп, қазақ жерін отаршылдықпен басып алуды, қазақтардың құқығын таптауды, жаңа салықтар енгізуді жалғастырды. Қазақтардың көтеріліске шығуына жер дағдарысы, салық езгілері, патша шенеуніктерінің озбырлығы себеп болды. Ол 1836 жылы ақпанда басталды.

Оны Беріш руының старшыны Исатай Тайманұлы батыр басқарды. Оның қарулас досы тағы бір батыр, бір рудан шыққан ақын Махамбет Өтемісұлы еді. Көтеріліс болған аймақтарда хан билігі мен отаршылдық басқару жүйесі жұмыс істемеді. 1837 жылы ірі оқиғалар орын алып, көтерілісшілер Жәңгір ханның ордасын қоршауға алды. Көтерілісшілердің саны 2000-нан астам адамға жетті.

Олар бірнеше патша бекіністерді қоршап алды. Мұндай жағдайды көрген Жәңгір хан мен жергілікті әкімшілік үрейленіп, көтерілісті жеңу үшін орыс патшадан көмек сұрайды. Оны басу үшін мыңнан астам адамнан тұратын патшалық әскери ірі күштер жіберілді. Бекіністер мен заставалардан шыққан жазалаушы отрядтардың құрамына екі зеңберегі бар хан отряды, Астрахань және Орал казактары кірді. Жазалаушы экспедицияны патшаның подполковнигі Геке басқарды.

Көтерілісшілер мен жазалаушы жасақтар арасындағы ірі шайқас 1837 жылы 15 қарашада таң ата Тас-Төбе шатқалында болды. Бұл қысқа және қанды шайқас болды. Көтерілісшілер үлкен шығынға ұшырады. Көтеріліс басшылары қашып үлгерді. Желтоқсанның 13-іне қараған түні Исатай жасағы Жаманқала заставасының маңында Жайықтан өтіп, Орал даласына аттанды.

Мұнда Исатай мен Махамбет бытырап кеткен көтеріліс топтарын біріктіре бастады және 1838 жылдың көктеміне қарай айтарлықтай күш жинады. Оларды басу үшін Геке басқаратын жазалаушылар қайтадан жіберілді. 1838 жылы 12 шілдеде Қиыл өзені бойындағы Ақбұлақ деген жерде шайқас болды.

Көтерілісшілер ерлік көрсетті, бірақ жеңіліс тапты: негізгі топ, 500-дей адам жеңілді. Исатай Тайманұлы қайтыс болды. Көтерілісшілердің күресі төмендей бастады. Көтерілістің зардаптары қазақтар үшін өте ауыр болды. Жазалаушылар оның қатысушыларын жаппай қырды. Олар таяқпен жазаланды, мүлкі тәркіленді, тұрақты қонысқа жер аударылды, ауыр жұмыстарға жіберілді, жүздегені өлім жазасына кесілді. Осылайша бұл үлкен көтеріліс аяқталды.

Көтерілістен кейінгі Бөкей Ордасы

Сөйтіп жүргенде уақыт өтті. Бөкей Ордасы отырықшылыққа үлкен қадам жасады. Қазақтар өздеріне үй салып, далада қоныстар пайда болды. Хандық кезең өз жұмысын атқарды. Оның қажеттілігі өтіп кетті. Биліктің қазақтармен тікелей, хан мен сұлтандардың көмегінсіз, бюрократия арқылы байланыс орнатуы тиімді болды.

1845 жылы тамызда хан Жәңгір кенеттен қайтыс болды. І Николай патша қайтыс болғаны туралы хабарламада: «Өкінішті, ол өте адал адам еді», - деп жазды. Хан Жәңгір өлерінен көп бұрын өзінің үлкен ұлы Сахиб-Гирейге хан атағын өсиет етіп қалдырды, ол әкесі өлгеннен кейін хан тағына отыруы тиіс еді. Жәңгірдің бұл өсиеті кезінде патша үкіметі рұқсат берген. Сахиб-Гирей Петербургтегі паж корпусында білім алған. Ол хандық дәрежеге көтеріліп, Шыңғыс деген атқа ие болды.

Бірақ Сахиб-Гирей 1847 жылы қайтыс болды. Осыдан кейін Бөкей Ордасындағы хандық атақ біржола жойылды. Бұрын ханға тиесілі билік жаңадан құрылған мекеме – Орданы басқару жөніндегі уақытша кеңеске өтті. Кеңестің міндеттеріне бұрын ханның құзырында болған мәселелер кірді. Кеңесте сайланбай, кеңес тағайындайтын қазақ депутаттары болды.

Бұл қызметті негізінен орыс мектептерінде оқыған адамдар атқарды. Үкіметтің бұл тәртібі 1858 жылы 24 қаңтарда кеңес қайта құрылғанға дейін жалғасты. Кеңес төрағасы болып ресейлік шенеунік тағайындалды. Кеңес құрамына төрағадан басқа екі орыс кеңесшісі, екі қазақ кеңесшісі, тергеу жөніндегі хатшы, кеңсе қызметкері, оның көмекшісі, есепші, қазынашы, тіркеуші және үш аудармашы кірді.

Жәңгір тұсында ата-бабаларды ханға жақын адамдар арасынан патша әкімшілігі тағайындаған. Сот билігі негізінен ханның, билер – хан кеңесінің мүшелері мен сұлтандар – хан орынбасарларының қолында шоғырланды. Хан өз билігімен көшпелілерді руларға бекітіп, жерді меншікке бөліп берді.

Бөкей Ордасын жекелеген шағын аумақтық-әкімшілік бірліктерге бөлу арқылы патша үкіметі бұрынғы хан билігін жойып, Ордаға мүлде жаңа басқару жүйесін енгізді. Ол патшалық отарлау саясатының мүдделерімен тығыз байланысты болды және рулық жүйенің қалдықтарын жоюға арналған. Уақыт өте келе хан тұсындағы бұрынғы артықшылықты таптар – сұлтан-дворян, тархан, т. б. Билеушілерге міндетті түрде орыс тілін білу талабы енгізілді. Бұл шара кейін бірте-бірте билеушілердің көмекшілеріне, ең соңында ру ақсақалдарына да тарады.

Бөкей Ордасын басқару жөніндегі Уақытша кеңес 1860-1862 жылдар аралығында әкімшілік бөлініс пен құрылым бойынша ұйымдастыру шараларын жүргізумен айналысты. Оның қызметкерлерінің түпкілікті құрамы 1864 жылы штат бекітілген кезде ғана құрылды. Оның құрамында 134 адам болды. Барлық қызметкерлерге белгілі бір жалақы тағайындалды: билеушіге - 450 рубль, оның көмекшісіне - 250 рубль, орыс билеушісіне - 190 рубль, татар кеңсешісіне - 100 рубль және т. б. 1885 жылғы ресми деректер бойынша Бөкей Ордасында екі жыныстың өкілдерінен  236 937 қазақ болған еді. Олар 43 204  киіз үйден  тұрады деп есептелді, яғни бір үйде орта есеппен 5-6 адам болды деген сөз.

Керімсал Жұбатқанов, тарих ғылымдарының кандидаты, С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық зерттеу университетінің доценті

Abai.kz