С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті, Мәшһүртану ғылыми - практикалық орталығы, Үздік ғалым (2008),  ф.ғ.д, Қазақ филология кафедрасының профессоры., әлеуметтік ғылымдар академиясының академигі, ЖОО үздік оқытушы грантының иегері, Ш.Уәлиханов атындағы мемлекеттік сыйлықтың иегері, т.б.

С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті, Мәшһүртану ғылыми - практикалық орталығы, Үздік ғалым (2008),  ф.ғ.д, Қазақ филология кафедрасының профессоры., әлеуметтік ғылымдар академиясының академигі, ЖОО үздік оқытушы грантының иегері, Ш.Уәлиханов атындағы мемлекеттік сыйлықтың иегері, т.б.

«Рухани мәдениет» - адамдардың талғамына байланысты дамыды. Ол өзінің құрамдас бөлігі ретінде  эстетика мен этика нормаларын қабылдауға мәжбүр болды. «Мораль» - нормасы ретінде «эстетика» мен «этика» адамның рухани сипатын анықтады. «Эстетика» - (грек - ощущение) - өнер туралы философиялық оқу. «Этика» - (грек. адамгершілік, дәстүр қағидасы, мінез нормасы) адамдардың бір - біріне деген қарым - қатынасы, жоғарғы мәдениеттілік келбеті [1, 323-324]. «Салт - дәстүр» - адамзаттың рухани көне құбылыстарының - бірі. Этнографиялық зерттеу мынаны көрсетеді: салт - дәстүр қоғамдағы архаикалық мәдениеттің доминанты болып табылады. Салт - дәстүр - әдеттегі саналы түрде адамзаттың аз өзгеріске түскен түрі. Әдет - ғұрып аса қарапайым мінез - құлықтардың бүтіндей, үйреншікті өмір салтының үлгілерінің негізінде қалыптасады. Олар қоғамда белгілі бір уақытта, орында, белгілі бір - оқиға - жағдайға байланысты қолданылып жатады. Ол үлгіге қарекеттің айқындалмаған бір бөлігі енгізіледі [2, 63]. Рухани мәдениеттің алғы шарттары ауыз әдебиетінен де табылып жатады. «Разнообразна и богата духовная культура народа, составной частью которой являются многообразные формы народного поэтического творчества - фольклор, включающий в себя сказки, предания, легенды, песня, поговорки, загадки. Особенное место занимают в поэтическом творчестве казахов героический и социально - бытовой эпос, айтыс. Эпический жанр, выступающий способом изустной передачи межпоколенной информации, возник в древности, в течение столетий обогащался, развивался и в основном отобразил условия кочевого быта, патриархально - родового уклада предков» [3, 101]. Нормалар. Әдет - ғұрып нормаларына  (шама, өлшем, ереже) іс - әрекетті аяғына дейін түгел емес, тек қана бір принципті, іс - әрекеттің параметрін қамтиды. Ол мінез - құлықты белгілі өлшемнің варианттарынан және күрделенуінен тұрады. Т. Парсонстың көрсетуінше нормаларды былай классификациялауға болады:

1.             Жалпы қоғамда және оны құрайтын топтарда формалданған тәртіпті сақтауға арналған нормалар. Мысалы: ер балалар әскери қызметін өтеу, ұлттық қауіпсіздік комитетінде, ішкі істер бөлімінде, әскери дайындық, дене шынықтыру, техникалық салаларда т.б. Әйел балалар  көбіне мұғалім қызметіне, ара - тұра дәрігерлік, тамақ өнеркәсібі (ер балалар да араласа бастады), үй шаруашылығымен айналысу т.б;

2.             Экономикалық нормалар шаруашылық қарекеті, мақсаттылықты, кәсіпқойлықты және пысықтылық пен тиімділіктің мөлшерінің қолайлы жақтарын береді;

3.             Өз еліндегі жалпы саяси принциптердің жүйесін қолдайтын міндеттерді белгілейтін, заңдылықтар мен конституцияны бұзбай, күресті «ережені» сақтай отырып жүргізетін саяси нормалар;

4.             Коммуникацияның тұрақты принциптерін, жеке адаммен түрлі топтардың өзара қарекеттерін қолдайтын мәдени нормалар. Ол өз халқының тілінде сөйлеу, оқу, жазу, музыканы сүю, өз мәдениетінің стилі мен рәміздерін қолдау. Егер кейбір нормалар өзінше соны немесе ерекше дәрежесін ала алмаса, онда қабылданған нормалар жедел қатардан шығып қалады да, қолайсыз мінез - құлық деп аталады.

Құндылықтар. Құндылықтар нормалардан кейін жүрсе де, олардан бір айырмашылығы жоғары деңгейде нысандардың хал - жағдайын, қажеттілікті, мақсатты таңдауды түсіндіреді. Құндылықтарды шартты түрде: Витальдық құндылықтар; Әлеуметтік құндылықтар; Саяси құндылықтар; Моральдық құндылықтар; Діни құндылықтар; Эстетикалық құндылықтар болып бөлінеді. М.М.Копыленко: «Язык любого народа хранит увлекательную повесть многовековых усилий познать, осмыслить и подчинить себе окружающую их действительность. Отсюда проистикает важность этнолингвистических исследований, проливающих свет на формирование конкретных предметов и абстрактных понятий» - дейді [4, 19]. Уақыттың жазба кодтар арқылы көрсетілуі ақпараттық берілістің кеңістігін және ұзақтығын арттырады. Осы тұрғыдан алғанда объективті мазмұны бар таным жазу арқылы ғана дами алады. Текстер табиғаттың мәнді белгілерін ымдардан қабылдамайды. Олар көбінесе жаратушының айтқан сөздерінің таңбалары ретінде беріледі. Осы тұрғыдан қазақ халқының Қазан төңкерісіне дейін жазба мәдениеті болған жоқ, олар түгелдей дерлік сауатсыз еді деген тоталитарлық жүйедегі кең тараған пікірдің логикамен де, тарихи деректермен де қисына жоқ. Тарихшы Ә. Хасеновтың пікірінше, көне түрік жазуы скиф - сақ дәуірі мәдениетімен үндесіп, астасып жатты. Бұған қарағанда ғұндардың қаһарлы әміршісі Бадуұн шаньюдің  қытай императорына қыр көрсете жазған хаттары, Аттиланың Римге жіберген елшілерінің қолына ұстатқан грамоталары, қаңлы патшаларының заңы, жарлықтары көне түрік алфавитімен жазылмады ма деген болжам туады. Қазақтардың арғы ата - тектерінің түрік тілдес болғандығының және өзіндік әріптік жазуының бар екендігінің тағы бір айғағы 1982 жылы монғол археологтары тапқан - Хунну жазуы. Алтыннан шекіп жасалған деңгейде (медальон) көне руниканың 9 әрпінен тұратын 4 сөз жазылған: 1. Ой - сеңгір. 2. Елші ыты. Аудармасы: 1. Ой - Сеңгір. 2. Елшінің найзасы. Тарихшы Қ. Сартқожаұлының топшылауы бойынша, «1. Хуннулар дыбыс белгілейтін алфавиттік жазу қолданған. 2. Бұл жазу Хуннулардан бері ұрпақтан - ұрпаққа үзілмей жалғасып, Х ғасырға дейін қолданылады. 3. Монғолия мен Тува, Қазақстан мен Қырғызстан жерінен ұшырасатын жүздеген руникалық айғақты бұдан былай тек VIII - IХ ғасырдағы түркілерге ғана тән деп емес, енді Хунну, Това, Вэй, Сяньби, Жуанжуан қағанатына да қатысты мұра деп қарастыруға болады. 4. Хуннулар байырғы түркі (баба түркі) тілінде сөйлеген және мемлекеттік тілі түркі тілі болған» (Хунну жазуы - Әлем, 455 б.) [5, 146]. Қола дәуіріндегі тұрақтар мен пероглифтер (грек. рetros - тас және giрһе ойып салу)  тасқа салынған алғашқы жазулар, суреттер, таңбалар ерекше орын алады. «Қапшағай таңбалы тасына көне Тибет ғарпінде шекілген дұғалықтар мен ежелгі түркі алфавитімен жазылған таңбалары қағазға түсіріп әрі тартымды да нәзік бейнеленген ... » [6, 216]. Қола дәуірінің тас мүсіндердің орыны тіпті ерекше, бас жағында жұлдыздар,  етегіне адам бейнесі пішінделген сын тастар түркі ата бабаларының баға жетпес қол туындысы болып табылады. Космологиялық түсінігі сол кезеңде қалыптасқан түркі тілдес халықтардың ой әлемі мен рухани мәдениеті ерте қалыптасқандығын көреміз. Ескі түркі жазуларында «блбл» Орхон жазуында «балбақ» - деп те аталады. Балбал ескі түркі жазуларында кездесетін сөз. Таңбасы blbl - блбл араб жазуы сияқты арасына дауысты дыбысты қосып «balbal» - деп оқимыз. Енді бір таңбасы blbk - блбқ - bolрbak - болпық (болбақ) түркі тілдерінде кездеседі. Мұндай дыбыстық өзгерістер туралы К. Ш.Хусайнов, М.Х. Жубанов: этимология және дыбыс құрау (звукоизобразительность) сөздің шығу тегін мысалы, балқаш > балқы, балшылдап, балдара, балдырла, балпылда, балпақ түркі тілдерімен салыстырылып, бұған орай: былқ, шылқ, бүлк соңғы дауыссыз модификаторлы қызмет атқарады дегенді айтады [7, 69]. «Қозы көрпеш - Баян сұлу» жырының сюжетіне байланысты табылған ескерткіштер: «Шоқ терек», «Алтын айылбас», Ә. Марғұланның балбал тастар туралы түсіндірмесі көне қазақстан жеріндегі мәдениеттің жоғары болғандығын көрсетеді. Мәдениеті бар елдің жазуы болмады дегеннің өзі ақылға сыймайды. Тас қамал, тұрақтар, мегалиттар (грек - megas (үлкен) lithos (тас), дольмендар (Бретон. dol - стол, men - тас ) «Ор мәдениеті» кейін «орда» болды (энолит заманы III - басы 2 - жартысы мен б.д. д. II мың ) көне ғасырдың мәдениетінің жемісі. Кейбір зерттеушілер көне түркі жазуын көне шумер жазуына апарып тірейді. Әрине, шумер жазуы да өте көне жазудың бірі. Ол өзінің бастауын суреттерден алады. Аккад тұрғындары шумерлер болғандықтан олар әр тілде сөйлеген. Сондықтан оларды бірге шумер - аккат дейді. Суреттер - идеографиялық (грек. idea - идея, grafho - бітікші) - ребустарға айналды. Тасқа, сазға, ағашқа жазылғандықтан бұл жазуды - клинопись - деп атады. Суретті принцип ептеп дыбысты беру принципімен алмасты. Сонымен жүздеген белгілер пайда болды. Олар дыбыс, буынды белгіледі. Бұлар алфавитті белгілер - деп аталды. Жазба шумер - аккадтардың өте үлкен жетістігі болды. Бұл жазбаны алдыңғы Азиялықтар да пайдаланды [8, 57-58]. И.А. Батманов: «Пласт слов: прослеживаемых в общей массе турецких языков, отличающихся лишь фонетическими разновидностями. Этот пласт сложился в относительно отдаленный период (до VI до появления орхонских надписей), сложение этот пласт в процессе интенсивного скрещивания разноязычных племенных образований. Пласт этот условимся называть «общетурецким» - дейді [9, 54].

Түркі мәдениетінің дүниежүзілік өркениетке қосқан сүбелі үлесі - Орхон - Енесей жазба ескерткіштері. Бұл жазуды скандинавтықтар ашып (И. Страленберг), мағынасын түсіндіргендіктен (В. Томсен) «руникалық» (құпия ) деп аталды. Алғашқы сөз «тәңір» деп оқылды. Бұл ескерткіш егемендіктің, рухани мәдениетінің басы ретінде тарихи отанына қайтып оралды. Орхон жазулары жергілікті ру таңбаларына ұқсас, геометриялық пішіндегі 38 әріптен тұратын, идеограммалық түріктердің өзіндік жазуы. Бұл жазу түрік тілділердің фонетикалық ерекшеліктерін дәл жеткізуге мүмкіндік береді. Сонымен, қазақ мәдениетінің архетиптік уақытында осы мәдениеттің болмыстық тұрақтылығына үлкен әсер еткен жазу қалыптасты. Кейін түрік жазуын араб харіпі ауыстырғанымен, бұл мәдени қазына өз құндылығын жоғалтқан жоқ. М. М. Копыленко: «Мы, разумеется, смогли упомянуть лишь о малой части этнолингвистических исследований в сфере языка памятников древней письменности, фольклора и древней литературы. Но небольшое число их, затронутое нами, свидетельствует о том, что язык всех этих памятников несет на себе яркий отпечаток материальной и духовной культуры тюркских народов» - дейді [10, 71]. «Күлтегін» [11, 10-25] ескерткішіндегі заттық мәдениет көздері (топоним, антропонимдер бірге) кездеседі. Осы орайда академик Ә. Қайдаровтың: «Таким образом, становится ясно, что онимия любого народа содержит огромный информационный культурно - исторический потенциал и изучение собственных имен в связи с культурной историей общества в плане выявления и рассмотрения черты может и должно стать одним из кардинальных направлений в ономастике» - деген сөзін келтіргенді жөн көрдік [12, 5].

«Күлтегін» ескерткішінде: күн, түрік, Шаңтүң, теңіз, темір қапығқа, Тоғыз ерсен, Түпүтке, Йінчу, Байырку, йерке, алтун, күмүш, ісігті, артқыш -тікіш, ташқа, бөдке, Табғач, Істемі, Қапуғқа, Иоллығ, Отұз татар, қытан, татабы, інісі, ечісін, Оғлу қанун тег, Табғач, інілі - ечілі, оғлун күң,  Бөклі қаған, субу, Қанум Елтеріс қағануғ, Өгім Елбілге қатұнығ, төпесінте, сүсі, бөрі, қоң, Баз қаған,  Қырқыз, құрықан, отуз татар, Қытай, балбал, Йашул үгүз, Шаңтүң йызықа,  Түргіс, ечүміз, йер, суб, сіңілім, Қадырқан йышығ, Кенту, иарықлығ, сүңігліг, соңүкүң, Өчім қағанығ, Өгім қатунығ, тонсыз, Күлтегін, от суб, Алты чүб, сағдақ, Табғаш Оң тұтұқ, Чача Сеңүнке, Тадықын чурың, боз ат, торы ат, сауыт, қарығ, оқуын, удлықын, Түргеш, Ертіс, балық, көзі - қашы, бедіз т.б.

Немесе, рухани мәдениеттің көздері: теңрі, қаған, шд, апыт, беглер, тарқат, тоғыз, оғұз, будуні, тоғсыққа, ортусыңару, біргеру, қурғару, йырғару, біліг, бедізчі, таш тоқытдым,  түрт булуң, сү сүлепен, еліг йыл, күн тоғсықда, елін- төрүсін, иағу, йіті йегірмі, йетміс ер, йеті йүз, ечум - апам, қырқ йеті, иегірмі, беш отүз, үч йегірмі, он оқ будун, Умай, бес түмен т.б.

«Тоныкөк» [13, 26-38]: буқалу, кейік, табусған, іңгек, көлүк, абыз, теңірі, ұмай, түмен, апа қолданылған.

Мәдениеттің негізгі функциясы адамның - шығармашылығы немесе гуманистігі. «Орхон - Енесей» ескерткіші түрік мәдениетінің адам қолымен жасаған шығармашылығының ең шырқау биігі. Ал, қазақтың қалған мәдениеті осымен тығыз байланысты, не болмаса осы мәдениеттен туындап жатады. Бұны - трансляция функциясы (ұрпақтан - ұрпаққа беру), әлеуметтік тәжірибе (тарихи мұрагерлік, немесе ақпараттану) деп атауға болады. Мәдениет - шынында да адам жадының әлеуметі. Ол алдында айтылған таңбалардан, ауызша әдебиеттен, әдеби және өнер ескерткіштерінен «тілі» ғылымы, пәлсәпәсі, діні т.б. арқылы келешек ұрпаққа жетеді. Бұл - әрине ата - бабамыздың сүбесі бұзылмаған, қаттап қойған мәдениеті ғана емес. Тарих сынынан өткен ең бір сұрыпталған мәдениет болып табылады. Ұрпақ арасындағы сабақтастық мәдениеті үзілсе ол - «мәңгүрттікке» әкеледі. «Мәңгүрт» түркі сөзі оның түбір тұлғасы екі: «мәңгі» (басы айналу) мәңгі (ұдайы) деген мағына береді. «Манас» жырынан бастау алып, Ш. Айтматов енгізген «мәңгүрт» сөзі қараңғылықты анықтайтын әлемдік терминологияға айналып жүре берді. М. Шахановтың «рухани мәдениет», «ғаламдану үрдісінің» («жаһандану» деп жүр) көлеңкесінде қалып қою қаупі бар деген жан айқайы «мәңгүрттіктен» сақтандырудың алғы шарты болып табылады. Р. Бердібаевтің «көзқаманы» да осы іспеттес мағынаны береді. Танымдық (генеосеологиялық) мәдениет функциясы - мәдениеттің ата - бабадан бері келе жатқан үрдістердің әлеуметтік ғасырлар бойғы  тәжірибесін бір орталыққа жинақтау болып табылады. Реттеу (нормативті) мәдениет функциясы - қоғамдық және адамның жеке басының түрлі қызметін реттеу басты мақсаты. Адамдар заттық немесе рухани мәдениетті таңдап ала ма? Бұл арада - еңбектегі, тұрмыстағы, жеке басының мәдениетке деген құрметі, немесе адамдарға әсері, олардың іс - әрекеті қарастырылады. Реттеу мәдениет функциясы: мораль мен заң жүйесіне сүйенеді. Семиотикалық немесе белгі функциясы: белгі жүйелік мәдениетіне, білімге, оны игерумен айқындалады. Мәдениетке сайма - сай белгі жүйесін меңгермей мәдениет жетістігін білдім деу бос сөз. Тіл (ауызша және жазбаша) адамдардың қарым - қатынасының тетігі болып табылады. М.М. Копыленко: «Все шире распространяется убежденность в том, что «каждый язык («большой» или «малый») преставляет собой неповторимую энциклопедию культуры его народа и имеет право на свое место в мировом сообществе языковых культур. К сожалению, ход истории время от времени ставит на грань исчезновения отдельные культуры и языки, чаше всего малочисленных этносов» /Мараш-Оглы Ш: 1990, 146 // Kibrik A: 1991/ - деп жазады [14, 19]. Ауызекі жадылық дағды көне түріктердің рухани мәдениетін жеткізген «тілі» болды. Түрік «жадыға» қатты мән берді. «Сөз» көне түркі үшін «құдаймен» тең болды. Құдайды сөз арқылы тапты. Ұзын - сонар дастандар мен батырлық жырларды әр түрік баласы жатқа білді. «Ұзын құлақ» дала аппараттарының рөлін атқарды. Адамдардың өз ара қарым - қатынас құралдарының бірден - бір көзі - ауызекі сөз, тіл болды. Ауызша сөзге негізделген қауымдық өмірде адам тек акустикалық (дыбыстық, естілетін) кеңістікте өмір сүрді. Негізгі коммуникация құралы тіл болғандықтан, тілге, ауызекі сөзге негізделген салт - дәстүрлер, мифтер, әдет - ғұрыптар немесе, жалпылама айтсақ, фольклор кеңінен дамыды және ұрпақтар мирасқорлығының негізі де сол болып табылды. Ауызша дамыған тіл кірме сөздерден таза болды. Ақын - жырау шығармаларын еске түсіріңіз.

А. П. Седельников: «Среди тюрков, кочующих в Азии, киргизы - казаки - найболее культурный народ, и несомнено, что ему предстоит лучшее будущее: количество его увеличивается и он оказывается восприимчивым к культурным приобретениям. О сравнительной культурности киргиз - казахов можно судить отчасти по характеру языка, по способности и форме излагать свои мысли, по богатству народной литературы и, наконец, по состоянию развития искусств» - дейді [15, 20].

Тіл - коммуникация құралы ретінде адамның тікелей қатынасуын (айтуын, естуін) қажет ететін болғандықтан да адамдар ұжымы өзара ұйымшыл, бөлінбес бірлікте болды. Жазу - сызудың пайда болуы адамзатты естілетін дыбыстық аккустикалық кеңістіктен көзге көрінетін визуалды көрнекі кеңістікке итермеледі. Ұрпақтан - ұрпаққа ұласқан ақыл - өсет, даналық ой, көпжылдық тәжірибе нәтижесі ендігі жерде тікелей ауызекі айтылмай, жазылған және көзбен көріп оқылатын мәтіндерге айналды. «Қаз қанатынан (қаурсынынан - А.Қ) жасалған қаламсап тіл үстемдігіне шек қойды; ол өмірдегі қасиетті құпияны жоққа шығарды; ол сәулет өнері мен қалаларды, жолдар мен әскерді, бюрократияны дүниеге әкелді. Ол сананы тылсым көлеңкеден жарыққа шығарып, өркениетке бастама болған түбегейлі метафора болды» - дейді (А. Кукаркин. Буржазное общество и культура. М., 1970. С. 336.) [16, 48-49].

Әліпбиге дейінгі қауымдық қоғамда адамның өмірге бейімделген негізгі сезім мүшесі - құлақ болды. Есту сенумен пара - пар болды. Билердің сөзін еске түсіріңіздер. Ауыздан шыққан сөз екі айтылмай орындалатын. А.М. Щерба: «Слова - комплексная единица более высокого уровня, чем слог. Оно может состоять из одного или из нескольких слогов» - деген [17, 110].          А.Джунисбеков бұл ойды әрірек апарып: «Казахская письменность - в основном фонематическая, т.е. каждая фонема обозначается отдельной буквой. Однако есть и исплочение определяющиеся только правилами орфографии казахского языка, которая не всегда дает правильное предоставление о количестве фонем в составе слога, слова или морфем» - деп, тереңдете түседі [18, 9]. Фонетикалық әліпби құлақтың сиқырлы әлемін жайбарақат бейтарап көз әлеміне алмастырды. Ендігі жерде негізгі сезім мүшесі болып есту мүшесі - құлақ емес, көру мүшесі - көз келді. Жазу - сызу жоқ уақытта ұрпақтан ұрпаққа ұласқан тәжірибені ру көсемдерінің зердесі сақтап, адам өмірлік мәні бар жеке - дара отырып - ақ, кітапты оқу арқылы өткен - кеткен аталар даналығынан, мұрасынан үлгі алатын жағдайға жетті. Жеке адам, дара адам өзінің жеке тұлға екендігін түсіне бастады. Жаңа дәуірден бастап ХIХ ғасырдың соңына дейін мәдениеттегі тілге көңіл бөлінген жоқ. Тіл сананың, ойдың, рухтың құралы ретінде ғана, қосалқы бөлшек есебінде қарастырылып келді. Тек ХIХ ғасырдың басында ғана философияда, мәдениеттануда тілге деген бетбұрыс байқалды. Соның нәтижесінде тіл адам болмысының ең негізгі тәсілі екендігі айқындалды. Сана әрдайым белгілі тілдік негізде өмір сүреді, ол тілмен бірге дамиды.

Тіл - тек коммуникативті құрал емес, сонымен бірге адам болмысының, оның мәдениетінің көрінісі, өйткені мәдениет таңба, белгіден тысқары, яғни тілден тысқары өмір сүре алмайды. Адамды түгелдей дерлік таңбалық әлем қоршаған, өйткені адам болмысының өзі таңбалық, тілдік болмыс. Адам бір мезгілде таңбаны тудырушы да, оны талдаушы да. Тіл - тек денотативті (белгі, сигналдық) коммуникация құралы ғана емес, сонымен бірге коннотативті (белгілі әлеметтік - мәдени, идеологиялық мәні бар) құрал. Тілде әр халықтың тарихы, оның өмір, тіршілігі, шаруашылығы мен мәдениеті жатыр. В.А. Звигенцев: «Язык, как мы знаем, существует главным образом в процессе мышления и в нашей речи как в выражении мысли, и кроме того, наша речь заключает в себе также и выражение чувствований»  - деп бекерге айтпаса керек еді [19, 205].

Дискурс - тілдік коммуникация түрі. «Дискурс» - қарым - қатынасқа, сұхбатқа имманентті (іштей тиеселі), сол кезеңнің қоғамдық өмірінде қалыптасқан нормалар, ережелер және негізгі құндылықтар жинағынан тұратын идеологиялық тіл. Кең щеңберде «дискурс»  дегеніміз - уақыттың мәдени - тілдік контексі. Шындығында тіл - бәрімізге ортақ, бәріміз осы тілде сөйлейміз, бір - бірімізді түсінеміз. Бірақ, күнделікті өмірдегі сөз саптасымызға жіті көңіл бөлетін болсақ, онда біз мынандай қызық нәрсені байқаймыз - әрбір сөз өзінің нақты заттық, бұйымдық мазмұнынан басқа көптеген уақытша идеологиялық мағынаға да ие екен. Сол шексіз көптүрлі мағынаның болуы бір ұлтқа тиеселі ортақ тілді көптеген «социологтерге» бөліп - бөліп жіберді. Осы «социологтерді» М. Бахтин «әлеуметтік - идеологиялық тіл», «айтылған сөз» - деп, Р. Барт «жазу типі» - деп атайды. Адамның бірде бір сөзі тиянақталып, аяқталмаған, өйткені ой принципиалды түрде тәмамдалуы мүмкін емес. Әрбір сөз әрбір адам рухани әлемінде өзіндік өзгеріске ұшырайды. Тірі сана, тірі қарым - қатынас барысында тілді бұлжымас, қозғалмас жүйе деп қарастыру мүмкін емес. Адам үшін оны қоршаған тілдік орта да, ол адамның өзінің тілдік санасы да түгелдей дерлік көпдауыстылықтан, көпмағыналықтан тұрады. Сөз, ендігі жерде, тек бір нәрсені білдіріп қана қоймайды, сөздің өзінің «иісі», тіпті өзінің «дәмі» де бар [20, 52-54]. Академик Ә. Қайдаров: Этносты танып - білуге тұс - тұсынан ат салысып, өзіндік үлесін қосушы қоғамдық ғылым салаларының бірі - мәдениеттану (культурология) десек, ол этнос болмысының ауқымды да маңызды саласымен шұғылданады. «Мәдениет» жеке адамның басына тән қасиеттен басталып, бүкіл ұлттық менталитетті, ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық сана, дүниетаным, салт - дәстүр, рухани - материалдық байлықтың бәрін түгел қамтитын өте күрделі ұғым. ... этнолингвизмдер мен мәдени лексиканың арасына тепе - теңдік белгісін қоя салуға да болмайды. Оның басты себептері: біріншіден, этнолингвистика этнос болмысына қатысты «тіл әлемін» түгел қамтуға тырысса, мәдениеттану пәні өз міндетін «мәдениет» ұғымымен ғана шектеуге тиіс;  демек, ол қанша күрделі, ауқымды болса да, «бүтіннің бөлшегі іспетті дүние»;  екіншіден, мәдениеттану мәдениет түрлерінің  (әдебиет, жазу - сызу, қолөнер, ән - күй өнері т.б.)  пайда болуын, қалыптасуын, дамуын, өзіндік ерекшеліктерін талдап, таратып айтуды негізі міндетім деп санаса, этнолингвистика барша мәдени лексиканы іштей сала - салаға жіктеп, жүйелеп, мүмкін болғанша толық жинап алып, тілдегі өзінің нақыш - өрнегімен сөйлете білу, сан алуан ұғым - түсініктердің мән - мағынасын ашып, номинация, дифиниция түрінде сипаттап, этностық таным - талғам тұрғысынан түсіндіруді мақсат етеді [21, 13-14]. Тіл адамның  еркін ойлауына, өзінің ойын еркін  айтуға жол ашты. О.Хаксли: «Тіл бізді тек қана адамгершілік тұрғысынан ғана емес, Ашу тұрғысынан да адам етіп шығарды» - дейді. Тіл қалай заттық  мәдениеттің негізі ? - деген сұраққа  Э. Ренана жеке этностың  немесе нәсілдің - «өзін - өзі билеу арқылы және табиғи талабының жемісі» - деп жауап берді. Леви - Строс тілді жасаған күш бұл - этникалық рух дейді. Тіл өзінің ішкі заңдылығымен дамиды. Оған табиғи құру, саналы күштеу саясаты жүрмейді. «Каждый человек находится во власти своего языка, являющегося для его этноса средством выражения» [22, 87].  Тілдің әртүрі таным үрдісінің де әртүрлі болуына әкелді, сол сияқты рухани мәдениеттің көптеген негізгі заңдылықтарын қоғамның алғашқы даму сатысында - ақ тудырды. Міне, осы барлық мәдениет туралы дәлел адамдардың рухани өмірінің тепе - тең жағдайда өтуін айтуға итермелейді. Тіл мен мәдениеттің мағыналық үрдісі құранда нақты айтылған: «Онда кім бұлардан басқаны іздесе, міне солар, шектен шығушылар. Олар аманаттарын, уәделерін қорғаушы. Олар намаздарына ұқыпты. Міне, солар мұрагерлер.  Олар мәңгі қалатын фердауыс жәннәтына мұрагер болады. Расында адамды нағыз балшықтан жараттық. Сонан кейін оны жатырда тұратын тамшы қылдық. Сосын тамшыны ұйыған қан жасадық. Ұйыған қанды кесек етті сүйек жасадық та сүйектерге ет қаптадық. Сонан кейін оны басқа бір жаратылыс қып, жан салдық» - делінген  [23, 342]. Адамзатқа атау берді, ол - оның символына айналды.  Бұл атау өз бетімен өмір сүре бастады. Ол аздап қоршаған ортаға әсер етті. Оның табиғи қоршаған ортадан басқа затқа әсерімен түсіндірілді. Міне, кез келген мәдениеттің басы осылай басталады. Адам бірте - бірте тәжірибе жинақтап, шыңдала береді.  В. Томсен: «Какое значение это бы имело для всей истории человечества! Теперь эти языки давно умолкли, и большинство из них унесло разрешение загадок, связанних с ними,  навсегда с собой в могилу» - десе [24, 32].  Осы ойға ұқсас Ф. М. Березин: Литературный язык генетически связаны с городом, но они давно уже «выросли» из этой своей колыбели, и настолько это не могут заменять или представлять собою языковую культуру города» - деген еді [25, 103].   Адамның интеллектісі - оның саналы әрекеті, ақыл - ойы екендігін Б. Сағынова 1999 жылы атап өткен болатын өзінің кандидаттық диссертациясының авторефератында.  Әрбір жанды емес зат, кез келген өсімдік, жан - жануар және адамның өзі нақты аталатын сөзге тәуелділігі арта түседі. Бұл ұғым бірте - бірте әлем туралы жалпы түсінікті шындыққа айналады. Бұл - метафизикалық шығармашылық қана емес, шындықтың жаңа типін,  рухани мәдениеттің, т.б. көздерін ашады.    «На первых этапах человеческой истории происходила реализация духовной и интеллектуальной активности человека» - деп [26, 84].  И.Г. Гердер          (1744 - 1803)  өзінің  «Тілдің шығуы» (1772) - деген еңбегінде тілдің пайда болуын адамның тұрмысын анықтайтын табиғи заңдылықтарды оқып - үйрену  негізінде түсіндіруді мақсат тұтқан. Тірі тіршілік иесі ретінде адам табиғи заңдылықтарға бағынады; бірақ жануар есебінде ол - табиғаттағы өмірге нашар бейімделген. Өлімнен оны тек қана «ойлампаздығы» құтқарады. Бұл адамның тіршілік етуде іс - жүзінде жануардан да асып түсетінін көрсетеді. Ойлампаздық, адамдар арасындағы қоғамдық байланыс, табиғат әлемінен олардың айырмашылығы тілінен  көрінеді. Қоғамдағы бүтін ұғым және тіл адам өміріндегі ерекше форма болып табылады. Гердер үшін ол - адам мәдениетімен тең. Тарихи қалыптасуды және тілдің дамуын ол - мәдениеттің мәңгілік даму үрдісін әртүрлі мәдениеттердің ұрпақтан - ұрпаққа берілуімен ұсынады. Гердердің идеясы немістің және еуропалық пәлсәпашыларға және ғылымына қатты әсер етті. Олар мәдениеттің тарихи және этникалық формысын үйрену арқылы түрлі қырынан: салыстырмалы тіл білімі, мифологияны және фольклорды зерттеп қарастырды. Гегелдің (1770 - 1831) пәлсәпәлық жүйесінде мәдениет атымен аталмайды. Ол оны өмірдегі негізгі қажеттілік арқылы, шығармашылыққа диалектикалық рухани шығу арқылы «біледі». Шығармашылық - жаңаны ойлап табу, ол сондай жаңа болуы керек ескіні ұмытпайтын және жоймайтын, ол туралы әрқашан еске алатын, оны өзінде сақтай білетін, оны әр сәтте өзінің тарихы сияқты іске қосатын, өзінің болашағы сияқты сезінетін - дейді [27, 34-35]. «Наука - один из новых институтов в структуре культуры. Однако значение ее быстро растет, а современная культура воспитывает глубокие изменения под влиянием науки. Духовная эволюция через миф, религию и философию привела человечество к науке, где достоверность и истинность получаемых знаний проверяется специально разработанными средствами и способами. Наука, таким образом, существует как особый способ производства объективных знаний» [28, 67]. Көшпенділер мәдениеті әлімсақтан (әліп + сақ) басталатыны айтылды. Ғылымның негізі ретінде жартастарға аңның, аңшының кескіндерін түсіру - кескіндеме өнер ретінде танылды. Мұндай өнер сүйектерге  ою - өрнек салу арқылы: кебежеге, сандықтың бетіне, ер - тоқымға, ат - әбзелдеріне түсіру арқылы дамыды. Кейіннен текеметке, киімдерге түрлі ою - өрнек салудың мазмұны арта түсті. Өнердің бір түрі «музыка» да осы: ою - өрнек арқылы айтылды. Седельников: «Обыкновенно передача песни сопровождается подыгрыванием на инструменте; из последних распространены: домбра - род треугольной балалайки с тремя струнами (бараньи жилы) и кобыз - овальная балалайка с колышком внизу (как у виолончели), на которой играют смычком; из духовых можно назвать зурну - деревянный длинный рожок» - дейді [29, 20]. Айтылған ойды терілген мысалдар: Взяв кобыз* с священной песней Долго прыгал по кибитке По коврам вокругмалюток (ҚКБС, 1935. 25 б.). Кобыз* - старинный казахский музыкальный инструмент (Тверитин). Алтыннан қалқан жарқылдап, Сыбызғы, сырнай шақылдап (Қамбар, 334); Керней, сырнай тарттырып, Қырық қақпалы қалаға, Тегіс хабар берді енді (Алпамыс, 223) жан - жақты толықтыра алады. Күй - адам баласының дыбыстарға еліктеу арқылы, ішкі - жан күйзелісінің қуанышының жарыққа шығару символына айналып, бара - бара қамыстың тербелгені, ағаштық сыбдырлағаны үрмелі аспаптармен, қобыз, домбыраның өмірге келуіне түрткі болды. Қ. Жұбанов: «Қазақтың мәдениет, тарихы да жазылмаған. Сондықтан күйлердің қалай шығуы, қалай пайда болуы, қалай дамуы жайында тарихтың жазып қалдырған деректері жоқ. Қазақта күй түрінде айтылған сөз шағатай, ұйғыр тілдерінде, анатоль түрік тілінде «көк» болып айтылуы тиіс. Қазақтың «и» дыбысының бірқатары шағатай тілінде, ескі ұйғыр тілінде, түрікпен, әзірбайжан, анатоль тілдерінде «қ», «г»- ге айналады. Түрік музыкасын тексерген профессор Беляев, Успенский екеуі бірігіп жазған «Түрікмен музыкасы» деген кітабында музыка мәдениетінің өсу жағдайын, мәдениеттің тарихи өсу процесінің қалай болатынын ескі тарихшылардың жорамалдау жолымен баяндайды. Бақсы - көптеген түркі тілдерінде музыкант (үдеші -А.Қ) мағынасын берген. «Қобыз» сөзінің басқы «қ» дыбысы түсіп қалғанда «о» - ның орнына «а» дыбысын қолданғанда «абыз» болады. Қазақ инструментінің біреуі - «сыбызғы». Негізгі түбір болатын «сыбыс»... Қазақша қамыстың бір аты - сыбыс. «Қамыс» сөзіндегі «а» дыбысын «о» дыбысына айналдырсақ, қырғызша «қомыс», біздің «қобыс» болып шығады. ...Біздің қарауымызша, орыстың «домрасы», қазақтың «домбырасы», арабтың «тамбұры», бенгал елінің «тмыры», гректің «тамирі» - бір нәрсе» - дейді [30, 314-317]. М.М.Копыленко: «Заглавие детального, снабженного многочисленными рисунками повествования Сагатбека Медеубекулы о домбре включает указание об этнолингвистическом анализе. И в самом деле, последний раздел статьи касается происхождения казахского термина домбра, его соответствий в других тюркских и нетюркских языках, что значительно обогащает наше представление о замечательном музыкальном инструменте. Еще в большой мере «лингвистична» краткая статья                 А. Нурмагамбетова, в которой автор, выдвигая дополнительные весомые аргументы, соглашается с Н. Ундасыновым, опровергающим предложенную некогда Л. Будаговым персидскую этимологию термина домбыра.                  И настаивает на его исконно тюркской природе» - дейді [31, 21]. Комузъ - Қобыз родъ волынки или дудки, всякій музыкальный инструментъ; желъзн. музык. Комыргай - дудка, свистокъ - деп анықтаған (Будагов, 65). Взял домбру* заставил струны Тихо звучные заплакать (ҚКБС, 15). Домбыра* - музыкальный инструмент (Тверитин). «Күй» деген сөздің тегі «көкпен» байланысты болғанын біз де о баста айтып едік».

А.Сейдімбековтің: «Эпостарымыздағы «адырнасын ала өгіздей мөңіреткен» - деп келетін жыр жолдары жырауларымыздың түсіне кірген ассоциация емес, өмір шындығынан алынған» - деген сөзі ойымызды толықтырады [32, 148]. «Музыкальное начало не было отделено от движения, жестов, возгласов, мимики» [33, 30].  Демек, «дыбыс» пен «ым» сөйлеу тәсілі болған кезде «әуен» де табиғаттың дыбыстық құбылысы ретінде көшірме болып, адамның рухани қажетін өтеді. «Ұшқан құсқа үн қосты» - деген тіркес содан қалыптасты. Абыздар мен бақсылар  көне дәуір  мәдениетін таратушы, ерекше магия иелері болды. «Қобыланды батыр» жырындағы: Қыл қобызға жағады Қарағайдың шайырын немесе «Алпамыс» жырындағы [34, 71, 218]: «- Мынау серкелердің мүйізі, қабырға сүйегінен сырнай істеп қойдым, соны қыздардың жолына барып тарт, сені ұстап алып кім қылды деп сұрар, айтып қойма», Қобыландының қыл қобызы, Алпамыстың Кейқуатқа жасап берген «сырнайы» Батырлар қаладан шыққанда жанына үдешілер (Бабырша үдеші - музыкант деген) - қыл қобыздарын, сыбызғы, сырнайшыларын ертіп шыққан. Бұл дегеніміз түріктерде үдешілер мәдениеттің ерте заманнан жоғары болғандығын растайды. «Мимика - ішкі сезім тілі», «Қазақ тілінде қазақтың сары сайран даласы, біресе желсіз түндей тымық, біресе құйындай екпінді тарихы, сар далада үдере көшкен тұрмысы, асықпайтын, саспайтын сабырлы мінезі - бәрі көрініп тұр» - дейді М. Жұмабаев [35, 196]. М. Балақаев: Мәдениетті адамның сөйлеу мәнері құлаққа жағымды болмақ - дейді [36, 74]. «Сөз мәдениеті» дегеніміз не? Кейде тәжірибеде «Тіл мәдениеті» дегенді қолайлы сезінеді. Екеуінің арасында бәлендей айырмашылық жоқ. Тіл мәдениеті тарихы өзінің бастауын өте алыстан алады. Ол өзінің тарихи көзін көне Шумер, Гректерден және көне Римдерден алады. Олар - сөз өнерінің теориялық және практикалық негізін қалады. «Сөз» өнері би - шешендердің тілі арқылы ауызша да, жазбаша да жетті. «Сөзге» тоқтау, айттым бітті «тіл кеспек болса да, бас кеспек жоқ» содан қалған. Тура биде туған жоқ болған. Билер институты дала заңын реттеп отырған. «Из истории ораторского искусства» тарауын қараңыз [37, 74]. Қазақ шешендік сөздерін арнайы зерттеген Әмина Маметова оның «Қазақ билерінің шешендік сөздері оның әдебиеттегі орны» (1945) кандидаттық диссертациясының ғылымда алатын орны ерекше. «Сөйлеу мәдениеті» (сөз мәдениетінің синонимі) орыс тілді әдебиеттерде үш түрлі мағынада қолданылады: а) сөз мәдениеті - құрылымы мен құрылысы , өзіндік құны оның коммуникативті қызмет жүйесін арттыра түседі; б) сөз мәдениеті - екіншіден, адамның білімі мен танымының жиынтығы, өзара қарым - қатынаста тілді қолданғанда мазмұнды сөйлеуге, қиналмай еркін сөйлеуге қолданылады; в) сөз мәдениеті - тіл мәдениеті саласындағы лингвистикалық білімі, коммуникативті сапасы [38, 6-7].  Сөз бен тіл мәдениет туралы айтқанда жарасым табады. Бірақ, бұл екеуін екі түрлі қарастыру да негізсіз емес. Тіл мен сөздің бірлігі мен айырмашылығы үлкен проблема. Бұл мәселелер «Жалпы тіл» білімінде қарастырылады. Дегенмен, тіл - қарым - қатынастың таңбалы тетігі; сөз - тіл таңбасының ізбасары, берілетін ақпарат көздерінің сипатын, және тіл заңын орындайды; сөйлеу қызметі - адамның сөйлеу үшін бейімделген психо - физиологиялық организмнің жұмысы; мәтін - сөздің өте жетілген мазмұны, мазмұнды қалыптастырып, жеткізе білетін ауызша және жазбаша шығарма. Мәтіннің  мазмұны - адамның ақыл - ойында қалыптасқан ақпараттың нақтылығы.      В.В.Виноградов: «Но, кроме того, в каждой более или менее самоопределившейся социальной среде в связи с ее общественным бытием и материальной культурой складывается свой словесно - художественный вкус, связанный со специфическим отбором и оценкой разных выразительных средств общенародного языка» - дейді [39, 15].

Тіл мәдениеті қоғамдық орындарда адамның өз ойын нақты, мазмұнды жеткізуімен де айқындалады. 1950 жылдары Қазақстанда тіл мәдениетін зерттеу қолға алынды. Тіл мәдениеті халықтың жалпы мәдени дәрежесімен, әдеби тілдің қандай белесте екенімен тығыз байланысты. М. Балақаев: Әдеби тілдің жауы - анархия - дейді [40, 117]. Тіл мәдениеті өзінің табиғаты жағынан заттық және рухани мәдениетпен тығыз байланысты. Заттық және рухани мәдениеттер қазақ тілі арқылы ғана көрінеді, елден шыққан мәдениет, елі үшін тек қана өзінің ана тілі арқылы ғана іс - жүзіне асады. «Культура речи означает использование языковых средств, оптимальных для речевой ситуации» - дейді Л.И. Скворцов [41, 90].  Қазақтар үшін сөйлеуге тиімді сөз атадан - балаға мұра болып қалды. Ол - көбіне этномәдениетпен байланысты болды. Затқа сөз табу оның уәжімен тығыз байланысты. Зат бірден атауға ие болмай, көп жылдар тәжірибеден өтіп барып, белгілі құбылысқа байланысты уәжденіп барып атауға ие болды. К. Смағұлова бұған орай: «Қазақ халқының ең маңызды мәдени ұлттық ерекшеліктерінің бірі - жан - жақты қамтылған дәстүрлі мәдени үлгілеріндегі дағдылы ұлттық рәсімдері» - дейді [42, 37].  Тіл мәдениеті ХI - ХII  ғасырларда сөз болғанын М. Қашқаридің еңбегінен білеміз. Ол: «Ең таза тіл - тек қана бір тілді біліп, парсылармен араласпайтын, жат - жұртқа барып - келіп, қарым - қатынасы жасамайтын адамдардың тілі» - дейді.  Бұл - түркі тілінің тазалығы үшін күрес болса, оның тікелей мұрагері қазақ тілі үшін де қатысы бар деп ойлаймыз. ХV ғ. Асан қайғыдан бастап барлық ақын - жыраулар  қазақ тілінің тазалығы үшін күресті.  ХVIII ғ. Орыс тілінен қазақ тілін сақтап қалуы үшін үздіксіз күрес жүрді. Осындай, нәтижелі тіл үшін күрестің салдарынан ғана қазақ тілі мың өліп, мың тірілді. «Әсіресе тіл мәдениетін сақтау, ана тілін жақсы білу - әркімнің азаматтық борышы, қоғамда атқаратын қызметінің тірегі» - дейді Құрманғалиева [43, 24].

Жалғасы бар...