س. تورايعىروۆ اتىنداعى پاۆلودار مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى، ءماشھۇرتانۋ عىلىمي - پراكتيكالىق ورتالىعى، ۇزدىك عالىم (2008),  ف.ع.د، قازاق فيلولوگيا كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى.، الەۋمەتتىك عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، جوو ۇزدىك وقىتۋشى گرانتىنىڭ يەگەرى، ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى، ت.ب.

س. تورايعىروۆ اتىنداعى پاۆلودار مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى، ءماشھۇرتانۋ عىلىمي - پراكتيكالىق ورتالىعى، ۇزدىك عالىم (2008),  ف.ع.د، قازاق فيلولوگيا كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى.، الەۋمەتتىك عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، جوو ۇزدىك وقىتۋشى گرانتىنىڭ يەگەرى، ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى، ت.ب.

«رۋحاني مادەنيەت» - ادامداردىڭ تالعامىنا بايلانىستى دامىدى. ول ءوزىنىڭ قۇرامداس بولىگى رەتىندە  ەستەتيكا مەن ەتيكا نورمالارىن قابىلداۋعا ءماجبۇر بولدى. «مورال» - نورماسى رەتىندە «ەستەتيكا» مەن «ەتيكا» ادامنىڭ رۋحاني سيپاتىن انىقتادى. «ەستەتيكا» - (گرەك - وششۋششەنيە) - ونەر تۋرالى فيلوسوفيالىق وقۋ. «ەتيكا» - (گرەك. ادامگەرشىلىك، ءداستۇر قاعيداسى، مىنەز نورماسى) ادامداردىڭ ءبىر - بىرىنە دەگەن قارىم - قاتىناسى، جوعارعى مادەنيەتتىلىك كەلبەتى [1, 323-324]. «سالت - ءداستۇر» - ادامزاتتىڭ رۋحاني كونە قۇبىلىستارىنىڭ - ءبىرى. ەتنوگرافيالىق زەرتتەۋ مىنانى كورسەتەدى: سالت - ءداستۇر قوعامداعى ارحايكالىق مادەنيەتتىڭ دومينانتى بولىپ تابىلادى. سالت - ءداستۇر - ادەتتەگى سانالى تۇردە ادامزاتتىڭ از وزگەرىسكە تۇسكەن ءتۇرى. ادەت - عۇرىپ اسا قاراپايىم مىنەز - قۇلىقتاردىڭ بۇتىندەي، ۇيرەنشىكتى ءومىر سالتىنىڭ ۇلگىلەرىنىڭ نەگىزىندە قالىپتاسادى. ولار قوعامدا بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا، ورىندا، بەلگىلى ءبىر - وقيعا - جاعدايعا بايلانىستى قولدانىلىپ جاتادى. ول ۇلگىگە قارەكەتتىڭ ايقىندالماعان ءبىر بولىگى ەنگىزىلەدى [2, 63]. رۋحاني مادەنيەتتىڭ العى شارتتارى اۋىز ادەبيەتىنەن دە تابىلىپ جاتادى. «رازنووبرازنا ي بوگاتا دۋحوۆنايا كۋلتۋرا نارودا، سوستاۆنوي چاستيۋ كوتوروي ياۆليايۋتسيا منوگووبرازنىە فورمى نارودنوگو پوەتيچەسكوگو تۆورچەستۆا - فولكلور، ۆكليۋچايۋششي ۆ سەبيا سكازكي، پرەدانيا، لەگەندى، پەسنيا، پوگوۆوركي، زاگادكي. وسوبەننوە مەستو زانيمايۋت ۆ پوەتيچەسكوم تۆورچەستۆە كازاحوۆ گەرويچەسكي ي سوتسيالنو - بىتوۆوي ەپوس, ايتىس. ەپيچەسكي جانر، ۆىستۋپايۋششي سپوسوبوم يزۋستنوي پەرەداچي مەجپوكولەننوي ينفورماتسي، ۆوزنيك ۆ درەۆنوستي، ۆ تەچەنيە ستولەتي وبوگاششالسيا، رازۆيۆالسيا ي ۆ وسنوۆنوم وتوبرازيل ۋسلوۆيا كوچەۆوگو بىتا، پاتريارحالنو - رودوۆوگو ۋكلادا پرەدكوۆ» [3, 101]. نورمالار. ادەت - عۇرىپ نورمالارىنا  (شاما، ولشەم، ەرەجە) ءىس - ارەكەتتى اياعىنا دەيىن تۇگەل ەمەس، تەك قانا ءبىر ءپرينتسيپتى، ءىس - ارەكەتتىڭ پارامەترىن قامتيدى. ول مىنەز - قۇلىقتى بەلگىلى ولشەمنىڭ ۆاريانتتارىنان جانە كۇردەلەنۋىنەن تۇرادى. ت. پارسونستىڭ كورسەتۋىنشە نورمالاردى بىلاي كلاسسيفيكاتسيالاۋعا بولادى:

1.             جالپى قوعامدا جانە ونى قۇرايتىن توپتاردا فورمالدانعان ءتارتىپتى ساقتاۋعا ارنالعان نورمالار. مىسالى: ەر بالالار اسكەري قىزمەتىن وتەۋ، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىندە، ىشكى ىستەر بولىمىندە، اسكەري دايىندىق، دەنە شىنىقتىرۋ، تەحنيكالىق سالالاردا ت.ب. ايەل بالالار  كوبىنە مۇعالىم قىزمەتىنە، ارا - تۇرا دارىگەرلىك، تاماق ونەركاسىبى (ەر بالالار دا ارالاسا باستادى), ءۇي شارۋاشىلىعىمەن اينالىسۋ ت.ب;

2.             ەكونوميكالىق نورمالار شارۋاشىلىق قارەكەتى، ماقساتتىلىقتى، كاسىپقويلىقتى جانە پىسىقتىلىق پەن تيىمدىلىكتىڭ مولشەرىنىڭ قولايلى جاقتارىن بەرەدى;

3.             ءوز ەلىندەگى جالپى ساياسي پرينتسيپتەردىڭ جۇيەسىن قولدايتىن مىندەتتەردى بەلگىلەيتىن، زاڭدىلىقتار مەن كونستيتۋتسيانى بۇزباي، كۇرەستى «ەرەجەنى» ساقتاي وتىرىپ جۇرگىزەتىن ساياسي نورمالار;

4.             كوممۋنيكاتسيانىڭ تۇراقتى پرينتسيپتەرىن، جەكە اداممەن ءتۇرلى توپتاردىڭ ءوزارا قارەكەتتەرىن قولدايتىن مادەني نورمالار. ول ءوز حالقىنىڭ تىلىندە سويلەۋ، وقۋ، جازۋ، مۋزىكانى ءسۇيۋ، ءوز مادەنيەتىنىڭ ءستيلى مەن رامىزدەرىن قولداۋ. ەگەر كەيبىر نورمالار وزىنشە سونى نەمەسە ەرەكشە دارەجەسىن الا الماسا، وندا قابىلدانعان نورمالار جەدەل قاتاردان شىعىپ قالادى دا، قولايسىز مىنەز - قۇلىق دەپ اتالادى.

قۇندىلىقتار. قۇندىلىقتار نورمالاردان كەيىن جۇرسە دە، ولاردان ءبىر ايىرماشىلىعى جوعارى دەڭگەيدە نىسانداردىڭ حال - جاعدايىن، قاجەتتىلىكتى، ماقساتتى تاڭداۋدى تۇسىندىرەدى. قۇندىلىقتاردى شارتتى تۇردە: ۆيتالدىق قۇندىلىقتار; الەۋمەتتىك قۇندىلىقتار; ساياسي قۇندىلىقتار; مورالدىق قۇندىلىقتار; ءدىني قۇندىلىقتار; ەستەتيكالىق قۇندىلىقتار بولىپ بولىنەدى. م.م.كوپىلەنكو: «يازىك ليۋبوگو نارودا حرانيت ۋۆلەكاتەلنۋيۋ پوۆەست منوگوۆەكوۆىح ۋسيلي پوزنات، وسمىسليت ي پودچينيت سەبە وكرۋجايۋششۋيۋ يح دەيستۆيتەلنوست. وتسيۋدا پرويستيكاەت ۆاجنوست ەتنولينگۆيستيچەسكيح يسسلەدوۆاني، پروليۆايۋششيح سۆەت نا فورميروۆانيە كونكرەتنىح پرەدمەتوۆ ي ابستراكتنىح پونياتي» - دەيدى [4, 19]. ۋاقىتتىڭ جازبا كودتار ارقىلى كورسەتىلۋى اقپاراتتىق بەرىلىستىڭ كەڭىستىگىن جانە ۇزاقتىعىن ارتتىرادى. وسى تۇرعىدان العاندا وبەكتيۆتى مازمۇنى بار تانىم جازۋ ارقىلى عانا دامي الادى. تەكستەر تابيعاتتىڭ ءماندى بەلگىلەرىن ىمداردان قابىلدامايدى. ولار كوبىنەسە جاراتۋشىنىڭ ايتقان سوزدەرىنىڭ تاڭبالارى رەتىندە بەرىلەدى. وسى تۇرعىدان قازاق حالقىنىڭ قازان توڭكەرىسىنە دەيىن جازبا مادەنيەتى بولعان جوق، ولار تۇگەلدەي دەرلىك ساۋاتسىز ەدى دەگەن توتاليتارلىق جۇيەدەگى كەڭ تاراعان پىكىردىڭ لوگيكامەن دە، تاريحي دەرەكتەرمەن دە قيسىنا جوق. تاريحشى ءا. حاسەنوۆتىڭ پىكىرىنشە، كونە تۇرىك جازۋى سكيف - ساق ءداۋىرى مادەنيەتىمەن ۇندەسىپ، استاسىپ جاتتى. بۇعان قاراعاندا عۇنداردىڭ قاھارلى ءامىرشىسى بادۋۇن ءشانيۋدىڭ  قىتاي يمپەراتورىنا قىر كورسەتە جازعان حاتتارى، اتتيلانىڭ ريمگە جىبەرگەن ەلشىلەرىنىڭ قولىنا ۇستاتقان گراموتالارى، قاڭلى پاتشالارىنىڭ زاڭى، جارلىقتارى كونە تۇرىك الفاۆيتىمەن جازىلمادى ما دەگەن بولجام تۋادى. قازاقتاردىڭ ارعى اتا - تەكتەرىنىڭ تۇرىك تىلدەس بولعاندىعىنىڭ جانە وزىندىك ارىپتىك جازۋىنىڭ بار ەكەندىگىنىڭ تاعى ءبىر ايعاعى 1982 جىلى مونعول ارحەولوگتارى تاپقان - حۋننۋ جازۋى. التىننان شەكىپ جاسالعان دەڭگەيدە (مەدالون) كونە رۋنيكانىڭ 9 ارپىنەن تۇراتىن 4 ءسوز جازىلعان: 1. وي - سەڭگىر. 2. ەلشى ىتى. اۋدارماسى: 1. وي - سەڭگىر. 2. ەلشىنىڭ نايزاسى. تاريحشى ق. سارتقوجاۇلىنىڭ توپشىلاۋى بويىنشا، «1. حۋننۋلار دىبىس بەلگىلەيتىن الفاۆيتتىك جازۋ قولدانعان. 2. بۇل جازۋ حۋننۋلاردان بەرى ۇرپاقتان - ۇرپاققا ۇزىلمەي جالعاسىپ، ح عاسىرعا دەيىن قولدانىلادى. 3. مونعوليا مەن تۋۆا، قازاقستان مەن قىرعىزستان جەرىنەن ۇشىراساتىن جۇزدەگەن رۋنيكالىق ايعاقتى بۇدان بىلاي تەك VIII - Iح عاسىرداعى تۇركىلەرگە عانا ءتان دەپ ەمەس، ەندى حۋننۋ، توۆا، ۆەي، سيانبي، جۋانجۋان قاعاناتىنا دا قاتىستى مۇرا دەپ قاراستىرۋعا بولادى. 4. حۋننۋلار بايىرعى تۇركى (بابا تۇركى) تىلىندە سويلەگەن جانە مەملەكەتتىك ءتىلى تۇركى ءتىلى بولعان» (حۋننۋ جازۋى - الەم، 455 ب.) [5, 146]. قولا داۋىرىندەگى تۇراقتار مەن پەروگليفتەر (گرەك. رetros - تاس جانە giرھە ويىپ سالۋ)  تاسقا سالىنعان العاشقى جازۋلار، سۋرەتتەر، تاڭبالار ەرەكشە ورىن الادى. «قاپشاعاي تاڭبالى تاسىنا كونە تيبەت عارپىندە شەكىلگەن دۇعالىقتار مەن ەجەلگى تۇركى الفاۆيتىمەن جازىلعان تاڭبالارى قاعازعا ءتۇسىرىپ ءارى تارتىمدى دا نازىك بەينەلەنگەن ... » [6, 216]. قولا ءداۋىرىنىڭ تاس مۇسىندەردىڭ ورىنى ءتىپتى ەرەكشە، باس جاعىندا جۇلدىزدار،  ەتەگىنە ادام بەينەسى پىشىندەلگەن سىن تاستار تۇركى اتا بابالارىنىڭ باعا جەتپەس قول تۋىندىسى بولىپ تابىلادى. كوسمولوگيالىق تۇسىنىگى سول كەزەڭدە قالىپتاسقان تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ وي الەمى مەن رۋحاني مادەنيەتى ەرتە قالىپتاسقاندىعىن كورەمىز. ەسكى تۇركى جازۋلارىندا «بلبل» ورحون جازۋىندا «بالباق» - دەپ تە اتالادى. بالبال ەسكى تۇركى جازۋلارىندا كەزدەسەتىن ءسوز. تاڭباسى blbl - بلبل اراب جازۋى سياقتى اراسىنا داۋىستى دىبىستى قوسىپ «balbal» - دەپ وقيمىز. ەندى ءبىر تاڭباسى blbk - بلبق - bolرbak - بولپىق (بولباق) تۇركى تىلدەرىندە كەزدەسەدى. مۇنداي دىبىستىق وزگەرىستەر تۋرالى ك. ش.حۋساينوۆ، م.ح. جۋبانوۆ: ەتيمولوگيا جانە دىبىس قۇراۋ (زۆۋكويزوبرازيتەلنوست) ءسوزدىڭ شىعۋ تەگىن مىسالى، بالقاش > بالقى، بالشىلداپ، بالدارا، بالدىرلا، بالپىلدا، بالپاق تۇركى تىلدەرىمەن سالىستىرىلىپ، بۇعان وراي: بىلق، شىلق، بۇلك سوڭعى داۋىسسىز موديفيكاتورلى قىزمەت اتقارادى دەگەندى ايتادى [7, 69]. «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ سيۋجەتىنە بايلانىستى تابىلعان ەسكەرتكىشتەر: «شوق تەرەك»، «التىن ايىلباس»، ءا. مارعۇلاننىڭ بالبال تاستار تۋرالى تۇسىندىرمەسى كونە قازاقستان جەرىندەگى مادەنيەتتىڭ جوعارى بولعاندىعىن كورسەتەدى. مادەنيەتى بار ەلدىڭ جازۋى بولمادى دەگەننىڭ ءوزى اقىلعا سىيمايدى. تاس قامال، تۇراقتار، مەگاليتتار (گرەك - megas (ۇلكەن) lithos (تاس), دولمەندار (برەتون. dol - ستول، men - تاس ) «ور مادەنيەتى» كەيىن «وردا» بولدى (ەنوليت زامانى III - باسى 2 - جارتىسى مەن ب.د. د. II مىڭ ) كونە عاسىردىڭ مادەنيەتىنىڭ جەمىسى. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر كونە تۇركى جازۋىن كونە شۋمەر جازۋىنا اپارىپ تىرەيدى. ارينە، شۋمەر جازۋى دا وتە كونە جازۋدىڭ ءبىرى. ول ءوزىنىڭ باستاۋىن سۋرەتتەردەن الادى. اككاد تۇرعىندارى شۋمەرلەر بولعاندىقتان ولار ءار تىلدە سويلەگەن. سوندىقتان ولاردى بىرگە شۋمەر - اككات دەيدى. سۋرەتتەر - يدەوگرافيالىق (گرەك. idea - يدەيا، grafho - بىتىكشى) - رەبۋستارعا اينالدى. تاسقا، سازعا، اعاشقا جازىلعاندىقتان بۇل جازۋدى - كلينوپيس - دەپ اتادى. سۋرەتتى پرينتسيپ ەپتەپ دىبىستى بەرۋ پرينتسيپىمەن الماستى. سونىمەن جۇزدەگەن بەلگىلەر پايدا بولدى. ولار دىبىس، بۋىندى بەلگىلەدى. بۇلار ءالفاۆيتتى بەلگىلەر - دەپ اتالدى. جازبا شۋمەر - اككادتاردىڭ وتە ۇلكەن جەتىستىگى بولدى. بۇل جازبانى الدىڭعى ازيالىقتار دا پايدالاندى [8, 57-58]. ي.ا. باتمانوۆ: «پلاست سلوۆ: پروسلەجيۆاەمىح ۆ وبششەي ماسسە تۋرەتسكيح يازىكوۆ، وتليچايۋششيحسيا ليش فونەتيچەسكيمي رازنوۆيدنوستيامي. ەتوت پلاست سلوجيلسيا ۆ وتنوسيتەلنو وتدالەننىي پەريود (دو VI دو پوياۆلەنيا ورحونسكيح نادپيسەي), سلوجەنيە ەتوت پلاست ۆ پروتسەسسە ينتەنسيۆنوگو سكرەششيۆانيا رازنويازىچنىح پلەمەننىح وبرازوۆاني. پلاست ەتوت ۋسلوۆيمسيا نازىۆات «وبششەتۋرەتسكيم» - دەيدى [9, 54].

تۇركى مادەنيەتىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك وركەنيەتكە قوسقان سۇبەلى ۇلەسى - ورحون - ەنەسەي جازبا ەسكەرتكىشتەرى. بۇل جازۋدى سكانديناۆتىقتار اشىپ (ي. سترالەنبەرگ), ماعىناسىن تۇسىندىرگەندىكتەن (ۆ. تومسەن) «رۋنيكالىق» (قۇپيا ) دەپ اتالدى. العاشقى ءسوز «ءتاڭىر» دەپ وقىلدى. بۇل ەسكەرتكىش ەگەمەندىكتىڭ، رۋحاني مادەنيەتىنىڭ باسى رەتىندە تاريحي وتانىنا قايتىپ ورالدى. ورحون جازۋلارى جەرگىلىكتى رۋ تاڭبالارىنا ۇقساس، گەومەتريالىق پىشىندەگى 38 ارىپتەن تۇراتىن، يدەوگراممالىق تۇرىكتەردىڭ وزىندىك جازۋى. بۇل جازۋ تۇرىك تىلدىلەردىڭ فونەتيكالىق ەرەكشەلىكتەرىن ءدال جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. سونىمەن، قازاق مادەنيەتىنىڭ ارحەتيپتىك ۋاقىتىندا وسى مادەنيەتتىڭ بولمىستىق تۇراقتىلىعىنا ۇلكەن اسەر ەتكەن جازۋ قالىپتاستى. كەيىن تۇرىك جازۋىن اراب ءحارىپى اۋىستىرعانىمەن، بۇل مادەني قازىنا ءوز قۇندىلىعىن جوعالتقان جوق. م. م. كوپىلەنكو: «مى، رازۋمەەتسيا، سموگلي ۋپوميانۋت ليش و مالوي چاستي ەتنولينگۆيستيچەسكيح يسسلەدوۆاني ۆ سفەرە يازىكا پامياتنيكوۆ درەۆنەي پيسمەننوستي، فولكلورا ي درەۆنەي ليتەراتۋرى. نو نەبولشوە چيسلو يح، زاترونۋتوە نامي، سۆيدەتەلستۆۋەت و توم، چتو يازىك ۆسەح ەتيح پامياتنيكوۆ نەسەت نا سەبە ياركي وتپەچاتوك ماتەريالنوي ي دۋحوۆنوي كۋلتۋرى تيۋركسكيح نارودوۆ» - دەيدى [10, 71]. «كۇلتەگىن» [11, 10-25] ەسكەرتكىشىندەگى زاتتىق مادەنيەت كوزدەرى (توپونيم، انتروپونيمدەر بىرگە) كەزدەسەدى. وسى ورايدا اكادەميك ءا. قايداروۆتىڭ: «تاكيم وبرازوم، ستانوۆيتسيا ياسنو، چتو ونيميا ليۋبوگو نارودا سودەرجيت وگرومنىي ينفورماتسيوننىي كۋلتۋرنو - يستوريچەسكي پوتەنتسيال ي يزۋچەنيە سوبستۆەننىح يمەن ۆ سۆيازي س كۋلتۋرنوي يستوريەي وبششەستۆا ۆ پلانە ۆىياۆلەنيا ي راسسموترەنيا چەرتى موجەت ي دولجنو ستات ودنيم يز كاردينالنىح ناپراۆلەني ۆ ونوماستيكە» - دەگەن ءسوزىن كەلتىرگەندى ءجون كوردىك [12, 5].

«كۇلتەگىن» ەسكەرتكىشىندە: كۇن، تۇرىك، ءشاڭتۇڭ، تەڭىز، تەمىر قاپىعقا، توعىز ەرسەن، تۇپۇتكە، ءيىنچۋ، بايىركۋ، يەركە، التۋن، كۇمۇش، ىسىگتى، ارتقىش -تىكىش، تاشقا، بودكە، تابعاچ، ىستەمى، قاپۋعقا، يوللىع، وتۇز تاتار، قىتان، تاتابى، ءىنىسى، ەچىسىن، وعلۋ قانۋن تەگ، تابعاچ، ءىنىلى - ەچىلى، وعلۋن كۇڭ،  بوكلى قاعان، سۋبۋ، قانۋم ەلتەرىس قاعانۋع، وگىم ەلبىلگە قاتۇنىع، توپەسىنتە، ءسۇسى، ءبورى، قوڭ، باز قاعان،  قىرقىز، قۇرىقان، وتۋز تاتار، قىتاي، بالبال، ياشۋل ۇگۇز، ءشاڭتۇڭ يىزىقا،  تۇرگىس، ەچۇمىز، يەر، سۋب، ءسىڭىلىم، قادىرقان يىشىع، كەنتۋ، يارىقلىع، سۇڭىگلىگ، سوڭۇكۇڭ، ءوچىم قاعانىع، وگىم قاتۋنىع، تونسىز، كۇلتەگىن، وت سۋب، التى ءچۇب، ساعداق، تابعاش وڭ تۇتۇق، چاچا سەڭۇنكە، تادىقىن چۋرىڭ، بوز ات، تورى ات، ساۋىت، قارىع، وقۋىن، ۋدلىقىن، تۇرگەش، ەرتىس، بالىق، كوزى - قاشى، بەدىز ت.ب.

نەمەسە، رۋحاني مادەنيەتتىڭ كوزدەرى: تەڭرى، قاعان، شد، اپىت، بەگلەر، تارقات، توعىز، وعۇز، ءبۋدۋنى، توعسىققا، ورتۋسىڭارۋ، بىرگەرۋ، قۋرعارۋ، يىرعارۋ، بىلىگ، بەدىزچى، تاش توقىتدىم،  ءتۇرت بۋلۋڭ، ءسۇ سۇلەپەن، ەلىگ يىل، كۇن توعسىقدا، ەلىن- ءتورۇسىن، ياعۋ، ءيىتى يەگىرمى، يەتمىس ەر، يەتى ءيۇز، ەچۋم - اپام، قىرق يەتى، يەگىرمى، بەش ءوتۇز، ءۇچ يەگىرمى، ون وق بۋدۋن، ۋماي، بەس تۇمەن ت.ب.

«تونىكوك» [13, 26-38]: بۋقالۋ، كەيىك، تابۋسعان، ىڭگەك، كولۇك، ابىز، تەڭىرى، ۇماي، تۇمەن، اپا قولدانىلعان.

مادەنيەتتىڭ نەگىزگى فۋنكتسياسى ادامنىڭ - شىعارماشىلىعى نەمەسە گۋمانيستىگى. «ورحون - ەنەسەي» ەسكەرتكىشى تۇرىك مادەنيەتىنىڭ ادام قولىمەن جاساعان شىعارماشىلىعىنىڭ ەڭ شىرقاۋ بيىگى. ال، قازاقتىڭ قالعان مادەنيەتى وسىمەن تىعىز بايلانىستى، نە بولماسا وسى مادەنيەتتەن تۋىنداپ جاتادى. بۇنى - ترانسلياتسيا فۋنكتسياسى (ۇرپاقتان - ۇرپاققا بەرۋ), الەۋمەتتىك تاجىريبە (تاريحي مۇراگەرلىك، نەمەسە اقپاراتتانۋ) دەپ اتاۋعا بولادى. مادەنيەت - شىنىندا دا ادام جادىنىڭ الەۋمەتى. ول الدىندا ايتىلعان تاڭبالاردان، اۋىزشا ادەبيەتتەن، ادەبي جانە ونەر ەسكەرتكىشتەرىنەن «ءتىلى» عىلىمى، ءپالساپاسى، ءدىنى ت.ب. ارقىلى كەلەشەك ۇرپاققا جەتەدى. بۇل - ارينە اتا - بابامىزدىڭ سۇبەسى بۇزىلماعان، قاتتاپ قويعان مادەنيەتى عانا ەمەس. تاريح سىنىنان وتكەن ەڭ ءبىر سۇرىپتالعان مادەنيەت بولىپ تابىلادى. ۇرپاق اراسىنداعى ساباقتاستىق مادەنيەتى ۇزىلسە ول - «ماڭگۇرتتىككە» اكەلەدى. «ماڭگۇرت» تۇركى ءسوزى ونىڭ ءتۇبىر تۇلعاسى ەكى: «ماڭگى» (باسى اينالۋ) ماڭگى (ۇدايى) دەگەن ماعىنا بەرەدى. «ماناس» جىرىنان باستاۋ الىپ، ش. ايتماتوۆ ەنگىزگەن «ماڭگۇرت» ءسوزى قاراڭعىلىقتى انىقتايتىن الەمدىك تەرمينولوگياعا اينالىپ جۇرە بەردى. م. شاحانوۆتىڭ «رۋحاني مادەنيەت»، «عالامدانۋ ءۇردىسىنىڭ» («جاھاندانۋ» دەپ ءجۇر) كولەڭكەسىندە قالىپ قويۋ قاۋپى بار دەگەن جان ايقايى «ماڭگۇرتتىكتەن» ساقتاندىرۋدىڭ العى شارتى بولىپ تابىلادى. ر. بەردىباەۆتىڭ «كوزقامانى» دا وسى ىسپەتتەس ماعىنانى بەرەدى. تانىمدىق (گەنەوسەولوگيالىق) مادەنيەت فۋنكتسياسى - مادەنيەتتىڭ اتا - بابادان بەرى كەلە جاتقان ۇردىستەردىڭ الەۋمەتتىك عاسىرلار بويعى  تاجىريبەسىن ءبىر ورتالىققا جيناقتاۋ بولىپ تابىلادى. رەتتەۋ (ءنورماتيۆتى) مادەنيەت فۋنكتسياسى - قوعامدىق جانە ادامنىڭ جەكە باسىنىڭ ءتۇرلى قىزمەتىن رەتتەۋ باستى ماقساتى. ادامدار زاتتىق نەمەسە رۋحاني مادەنيەتتى تاڭداپ الا ما؟ بۇل ارادا - ەڭبەكتەگى، تۇرمىستاعى، جەكە باسىنىڭ مادەنيەتكە دەگەن قۇرمەتى، نەمەسە ادامدارعا اسەرى، ولاردىڭ ءىس - ارەكەتى قاراستىرىلادى. رەتتەۋ مادەنيەت فۋنكتسياسى: مورال مەن زاڭ جۇيەسىنە سۇيەنەدى. سەميوتيكالىق نەمەسە بەلگى فۋنكتسياسى: بەلگى جۇيەلىك مادەنيەتىنە، بىلىمگە، ونى يگەرۋمەن ايقىندالادى. مادەنيەتكە سايما - ساي بەلگى جۇيەسىن مەڭگەرمەي مادەنيەت جەتىستىگىن ءبىلدىم دەۋ بوس ءسوز. ءتىل (اۋىزشا جانە جازباشا) ادامداردىڭ قارىم - قاتىناسىنىڭ تەتىگى بولىپ تابىلادى. م.م. كوپىلەنكو: «ۆسە شيرە راسپروسترانياەتسيا ۋبەجدەننوست ۆ توم، چتو «كاجدىي يازىك («بولشوي» يلي «مالىي») پرەستاۆلياەت سوبوي نەپوۆتوريمۋيۋ ەنتسيكلوپەديۋ كۋلتۋرى ەگو نارودا ي يمەەت پراۆو نا سۆوە مەستو ۆ ميروۆوم سووبششەستۆە يازىكوۆىح كۋلتۋر. ك سوجالەنيۋ، حود يستوري ۆرەميا وت ۆرەمەني ستاۆيت نا گران يسچەزنوۆەنيا وتدەلنىە كۋلتۋرى ي يازىكي، چاشە ۆسەگو مالوچيسلەننىح ەتنوسوۆ» /ماراش-وگلى ش: 1990, 146 // Kibrik A: 1991/ - دەپ جازادى [14, 19]. اۋىزەكى جادىلىق داعدى كونە تۇرىكتەردىڭ رۋحاني مادەنيەتىن جەتكىزگەن «ءتىلى» بولدى. تۇرىك «جادىعا» قاتتى ءمان بەردى. «ءسوز» كونە تۇركى ءۇشىن «قۇدايمەن» تەڭ بولدى. قۇدايدى ءسوز ارقىلى تاپتى. ۇزىن - سونار داستاندار مەن باتىرلىق جىرلاردى ءار تۇرىك بالاسى جاتقا ءبىلدى. «ۇزىن قۇلاق» دالا اپپاراتتارىنىڭ ءرولىن اتقاردى. ادامداردىڭ ءوز ارا قارىم - قاتىناس قۇرالدارىنىڭ بىردەن - ءبىر كوزى - اۋىزەكى ءسوز، ءتىل بولدى. اۋىزشا سوزگە نەگىزدەلگەن قاۋىمدىق ومىردە ادام تەك اكۋستيكالىق (دىبىستىق، ەستىلەتىن) كەڭىستىكتە ءومىر ءسۇردى. نەگىزگى كوممۋنيكاتسيا قۇرالى ءتىل بولعاندىقتان، تىلگە، اۋىزەكى سوزگە نەگىزدەلگەن سالت - داستۇرلەر، ميفتەر، ادەت - عۇرىپتار نەمەسە، جالپىلاما ايتساق، فولكلور كەڭىنەن دامىدى جانە ۇرپاقتار ميراسقورلىعىنىڭ نەگىزى دە سول بولىپ تابىلدى. اۋىزشا دامىعان ءتىل كىرمە سوزدەردەن تازا بولدى. اقىن - جىراۋ شىعارمالارىن ەسكە ءتۇسىرىڭىز.

ا. پ. سەدەلنيكوۆ: «سرەدي تيۋركوۆ، كوچۋيۋششيح ۆ ازي، كيرگيزى - كازاكي - نايبولەە كۋلتۋرنىي نارود، ي نەسومنەنو، چتو ەمۋ پرەدستويت لۋچشەە بۋدۋششەە: كوليچەستۆو ەگو ۋۆەليچيۆاەتسيا ي ون وكازىۆاەتسيا ۆوسپريمچيۆىم ك كۋلتۋرنىم پريوبرەتەنيام. و سراۆنيتەلنوي كۋلتۋرنوستي كيرگيز - كازاحوۆ موجنو سۋديت وتچاستي پو حاراكتەرۋ يازىكا، پو سپوسوبنوستي ي فورمە يزلاگات سۆوي مىسلي، پو بوگاتستۆۋ نارودنوي ليتەراتۋرى ي، ناكونەتس، پو سوستويانيۋ رازۆيتيا يسكۋسستۆ» - دەيدى [15, 20].

ءتىل - كوممۋنيكاتسيا قۇرالى رەتىندە ادامنىڭ تىكەلەي قاتىناسۋىن (ايتۋىن، ەستۋىن) قاجەت ەتەتىن بولعاندىقتان دا ادامدار ۇجىمى ءوزارا ۇيىمشىل، بولىنبەس بىرلىكتە بولدى. جازۋ - سىزۋدىڭ پايدا بولۋى ادامزاتتى ەستىلەتىن دىبىستىق اككۋستيكالىق كەڭىستىكتەن كوزگە كورىنەتىن ۆيزۋالدى كورنەكى كەڭىستىككە يتەرمەلەدى. ۇرپاقتان - ۇرپاققا ۇلاسقان اقىل - وسەت، دانالىق وي، كوپجىلدىق تاجىريبە ناتيجەسى ەندىگى جەردە تىكەلەي اۋىزەكى ايتىلماي، جازىلعان جانە كوزبەن كورىپ وقىلاتىن ماتىندەرگە اينالدى. «قاز قاناتىنان (قاۋرسىنىنان - ا.ق) جاسالعان قالامساپ ءتىل ۇستەمدىگىنە شەك قويدى; ول ومىردەگى قاسيەتتى قۇپيانى جوققا شىعاردى; ول ساۋلەت ونەرى مەن قالالاردى، جولدار مەن اسكەردى، بيۋروكراتيانى دۇنيەگە اكەلدى. ول سانانى تىلسىم كولەڭكەدەن جارىققا شىعارىپ، وركەنيەتكە باستاما بولعان تۇبەگەيلى مەتافورا بولدى» - دەيدى (ا. كۋكاركين. بۋرجازنوە وبششەستۆو ي كۋلتۋرا. م.، 1970. س. 336.) [16, 48-49].

الىپبيگە دەيىنگى قاۋىمدىق قوعامدا ادامنىڭ ومىرگە بەيىمدەلگەن نەگىزگى سەزىم مۇشەسى - قۇلاق بولدى. ەستۋ سەنۋمەن پارا - پار بولدى. بيلەردىڭ ءسوزىن ەسكە تۇسىرىڭىزدەر. اۋىزدان شىققان ءسوز ەكى ايتىلماي ورىندالاتىن. ا.م. ششەربا: «سلوۆا - كومپلەكسنايا ەدينيتسا بولەە ۆىسوكوگو ۋروۆنيا، چەم سلوگ. ونو موجەت سوستويات يز ودنوگو يلي يز نەسكولكيح سلوگوۆ» - دەگەن [17, 110].          ا.دجۋنيسبەكوۆ بۇل ويدى ارىرەك اپارىپ: «كازاحسكايا پيسمەننوست - ۆ وسنوۆنوم فونەماتيچەسكايا، ت.ە. كاجدايا فونەما وبوزناچاەتسيا وتدەلنوي بۋكۆوي. ودناكو ەست ي يسپلوچەنيە وپرەدەليايۋششيەسيا تولكو پراۆيلامي ورفوگرافي كازاحسكوگو يازىكا، كوتورايا نە ۆسەگدا داەت پراۆيلنوە پرەدوستاۆلەنيە و كوليچەستۆە فونەم ۆ سوستاۆە سلوگا، سلوۆا يلي مورفەم» - دەپ، تەرەڭدەتە تۇسەدى [18, 9]. فونەتيكالىق ءالىپبي قۇلاقتىڭ سيقىرلى الەمىن جايباراقات بەيتاراپ كوز الەمىنە الماستىردى. ەندىگى جەردە نەگىزگى سەزىم مۇشەسى بولىپ ەستۋ مۇشەسى - قۇلاق ەمەس، كورۋ مۇشەسى - كوز كەلدى. جازۋ - سىزۋ جوق ۋاقىتتا ۇرپاقتان ۇرپاققا ۇلاسقان تاجىريبەنى رۋ كوسەمدەرىنىڭ زەردەسى ساقتاپ، ادام ومىرلىك ءمانى بار جەكە - دارا وتىرىپ - اق، كىتاپتى وقۋ ارقىلى وتكەن - كەتكەن اتالار دانالىعىنان، مۇراسىنان ۇلگى الاتىن جاعدايعا جەتتى. جەكە ادام، دارا ادام ءوزىنىڭ جەكە تۇلعا ەكەندىگىن تۇسىنە باستادى. جاڭا داۋىردەن باستاپ حIح عاسىردىڭ سوڭىنا دەيىن مادەنيەتتەگى تىلگە كوڭىل بولىنگەن جوق. ءتىل سانانىڭ، ويدىڭ، رۋحتىڭ قۇرالى رەتىندە عانا، قوسالقى بولشەك ەسەبىندە قاراستىرىلىپ كەلدى. تەك حIح عاسىردىڭ باسىندا عانا فيلوسوفيادا، مادەنيەتتانۋدا تىلگە دەگەن بەتبۇرىس بايقالدى. سونىڭ ناتيجەسىندە ءتىل ادام بولمىسىنىڭ ەڭ نەگىزگى ءتاسىلى ەكەندىگى ايقىندالدى. سانا ءاردايىم بەلگىلى تىلدىك نەگىزدە ءومىر سۇرەدى، ول تىلمەن بىرگە داميدى.

ءتىل - تەك كوممۋنيكاتيۆتى قۇرال ەمەس، سونىمەن بىرگە ادام بولمىسىنىڭ، ونىڭ مادەنيەتىنىڭ كورىنىسى، ويتكەنى مادەنيەت تاڭبا، بەلگىدەن تىسقارى، ياعني تىلدەن تىسقارى ءومىر سۇرە المايدى. ادامدى تۇگەلدەي دەرلىك تاڭبالىق الەم قورشاعان، ويتكەنى ادام بولمىسىنىڭ ءوزى تاڭبالىق، تىلدىك بولمىس. ادام ءبىر مەزگىلدە تاڭبانى تۋدىرۋشى دا، ونى تالداۋشى دا. ءتىل - تەك دەنوتاتيۆتى (بەلگى، سيگنالدىق) كوممۋنيكاتسيا قۇرالى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە كوننوتاتيۆتى (بەلگىلى الەمەتتىك - مادەني، يدەولوگيالىق ءمانى بار) قۇرال. تىلدە ءار حالىقتىڭ تاريحى، ونىڭ ءومىر، تىرشىلىگى، شارۋاشىلىعى مەن مادەنيەتى جاتىر. ۆ.ا. زۆيگەنتسەۆ: «يازىك، كاك مى زناەم، سۋششەستۆۋەت گلاۆنىم وبرازوم ۆ پروتسەسسە مىشلەنيا ي ۆ ناشەي رەچي كاك ۆ ۆىراجەني مىسلي، ي كرومە توگو، ناشا رەچ زاكليۋچاەت ۆ سەبە تاكجە ي ۆىراجەنيە چۋۆستۆوۆاني»  - دەپ بەكەرگە ايتپاسا كەرەك ەدى [19, 205].

ديسكۋرس - تىلدىك كوممۋنيكاتسيا ءتۇرى. «ديسكۋرس» - قارىم - قاتىناسقا، سۇحباتقا يممانەنتتى (ىشتەي تيەسەلى), سول كەزەڭنىڭ قوعامدىق ومىرىندە قالىپتاسقان نورمالار، ەرەجەلەر جانە نەگىزگى قۇندىلىقتار جيناعىنان تۇراتىن يدەولوگيالىق ءتىل. كەڭ ششەڭبەردە «ديسكۋرس»  دەگەنىمىز - ۋاقىتتىڭ مادەني - تىلدىك كونتەكسى. شىندىعىندا ءتىل - بارىمىزگە ورتاق، ءبارىمىز وسى تىلدە سويلەيمىز، ءبىر - ءبىرىمىزدى تۇسىنەمىز. بىراق، كۇندەلىكتى ومىردەگى ءسوز ساپتاسىمىزعا ءجىتى كوڭىل بولەتىن بولساق، وندا ءبىز مىنانداي قىزىق نارسەنى بايقايمىز - ءاربىر ءسوز ءوزىنىڭ ناقتى زاتتىق، بۇيىمدىق مازمۇنىنان باسقا كوپتەگەن ۋاقىتشا يدەولوگيالىق ماعىناعا دا يە ەكەن. سول شەكسىز كوپتۇرلى ماعىنانىڭ بولۋى ءبىر ۇلتقا تيەسەلى ورتاق ءتىلدى كوپتەگەن «سوتسيولوگتەرگە» ءبولىپ - ءبولىپ جىبەردى. وسى «سوتسيولوگتەردى» م. باحتين «الەۋمەتتىك - يدەولوگيالىق ءتىل»، «ايتىلعان ءسوز» - دەپ، ر. بارت «جازۋ ءتيپى» - دەپ اتايدى. ادامنىڭ بىردە ءبىر ءسوزى تياناقتالىپ، اياقتالماعان، ويتكەنى وي پرينتسيپيالدى تۇردە ءتامامدالۋى مۇمكىن ەمەس. ءاربىر ءسوز ءاربىر ادام رۋحاني الەمىندە وزىندىك وزگەرىسكە ۇشىرايدى. ءتىرى سانا، ءتىرى قارىم - قاتىناس بارىسىندا ءتىلدى بۇلجىماس، قوزعالماس جۇيە دەپ قاراستىرۋ مۇمكىن ەمەس. ادام ءۇشىن ونى قورشاعان تىلدىك ورتا دا، ول ادامنىڭ ءوزىنىڭ تىلدىك ساناسى دا تۇگەلدەي دەرلىك كوپداۋىستىلىقتان، كوپماعىنالىقتان تۇرادى. ءسوز، ەندىگى جەردە، تەك ءبىر نارسەنى ءبىلدىرىپ قانا قويمايدى، ءسوزدىڭ ءوزىنىڭ «ءيىسى»، ءتىپتى ءوزىنىڭ «ءدامى» دە بار [20, 52-54]. اكادەميك ءا. قايداروۆ: ەتنوستى تانىپ - بىلۋگە تۇس - تۇسىنان ات سالىسىپ، وزىندىك ۇلەسىن قوسۋشى قوعامدىق عىلىم سالالارىنىڭ ءبىرى - مادەنيەتتانۋ (كۋلتۋرولوگيا) دەسەك، ول ەتنوس بولمىسىنىڭ اۋقىمدى دا ماڭىزدى سالاسىمەن شۇعىلدانادى. «مادەنيەت» جەكە ادامنىڭ باسىنا ءتان قاسيەتتەن باستالىپ، بۇكىل ۇلتتىق مەنتاليتەتتى، عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ۇلتتىق سانا، دۇنيەتانىم، سالت - ءداستۇر، رۋحاني - ماتەريالدىق بايلىقتىڭ ءبارىن تۇگەل قامتيتىن وتە كۇردەلى ۇعىم. ... ەتنولينگۆيزمدەر مەن مادەني لەكسيكانىڭ اراسىنا تەپە - تەڭدىك بەلگىسىن قويا سالۋعا دا بولمايدى. ونىڭ باستى سەبەپتەرى: بىرىنشىدەن، ەتنولينگۆيستيكا ەتنوس بولمىسىنا قاتىستى «ءتىل الەمىن» تۇگەل قامتۋعا تىرىسسا، مادەنيەتتانۋ ءپانى ءوز مىندەتىن «مادەنيەت» ۇعىمىمەن عانا شەكتەۋگە ءتيىس;  دەمەك، ول قانشا كۇردەلى، اۋقىمدى بولسا دا، «ءبۇتىننىڭ بولشەگى ىسپەتتى دۇنيە»;  ەكىنشىدەن، مادەنيەتتانۋ مادەنيەت تۇرلەرىنىڭ  (ادەبيەت، جازۋ - سىزۋ، قولونەر، ءان - كۇي ونەرى ت.ب.)  پايدا بولۋىن، قالىپتاسۋىن، دامۋىن، وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن تالداپ، تاراتىپ ايتۋدى نەگىزى مىندەتىم دەپ ساناسا، ەتنولينگۆيستيكا بارشا مادەني لەكسيكانى ىشتەي سالا - سالاعا جىكتەپ، جۇيەلەپ، مۇمكىن بولعانشا تولىق جيناپ الىپ، تىلدەگى ءوزىنىڭ ناقىش - ورنەگىمەن سويلەتە ءبىلۋ، سان الۋان ۇعىم - تۇسىنىكتەردىڭ ءمان - ماعىناسىن اشىپ، نوميناتسيا، ديفينيتسيا تۇرىندە سيپاتتاپ، ەتنوستىق تانىم - تالعام تۇرعىسىنان ءتۇسىندىرۋدى ماقسات ەتەدى [21, 13-14]. ءتىل ادامنىڭ  ەركىن ويلاۋىنا، ءوزىنىڭ ويىن ەركىن  ايتۋعا جول اشتى. و.حاكسلي: «ءتىل ءبىزدى تەك قانا ادامگەرشىلىك تۇرعىسىنان عانا ەمەس، اشۋ تۇرعىسىنان دا ادام ەتىپ شىعاردى» - دەيدى. ءتىل قالاي زاتتىق  مادەنيەتتىڭ نەگىزى ؟ - دەگەن سۇراققا  ە. رەنانا جەكە ەتنوستىڭ  نەمەسە ءناسىلدىڭ - «ءوزىن - ءوزى بيلەۋ ارقىلى جانە تابيعي تالابىنىڭ جەمىسى» - دەپ جاۋاپ بەردى. لەۆي - ستروس ءتىلدى جاساعان كۇش بۇل - ەتنيكالىق رۋح دەيدى. ءتىل ءوزىنىڭ ىشكى زاڭدىلىعىمەن داميدى. وعان تابيعي قۇرۋ، سانالى كۇشتەۋ ساياساتى جۇرمەيدى. «كاجدىي چەلوۆەك ناحوديتسيا ۆو ۆلاستي سۆوەگو يازىكا، ياۆليايۋششەگوسيا دليا ەگو ەتنوسا سرەدستۆوم ۆىراجەنيا» [22, 87].  ءتىلدىڭ ءارتۇرى تانىم ءۇردىسىنىڭ دە ءارتۇرلى بولۋىنا اكەلدى، سول سياقتى رۋحاني مادەنيەتتىڭ كوپتەگەن نەگىزگى زاڭدىلىقتارىن قوعامنىڭ العاشقى دامۋ ساتىسىندا - اق تۋدىردى. مىنە، وسى بارلىق مادەنيەت تۋرالى دالەل ادامداردىڭ رۋحاني ءومىرىنىڭ تەپە - تەڭ جاعدايدا ءوتۋىن ايتۋعا يتەرمەلەيدى. ءتىل مەن مادەنيەتتىڭ ماعىنالىق ءۇردىسى قۇراندا ناقتى ايتىلعان: «وندا كىم بۇلاردان باسقانى ىزدەسە، مىنە سولار، شەكتەن شىعۋشىلار. ولار اماناتتارىن، ۋادەلەرىن قورعاۋشى. ولار نامازدارىنا ۇقىپتى. مىنە، سولار مۇراگەرلەر.  ولار ماڭگى قالاتىن فەرداۋىس ءجانناتىنا مۇراگەر بولادى. راسىندا ادامدى ناعىز بالشىقتان جاراتتىق. سونان كەيىن ونى جاتىردا تۇراتىن تامشى قىلدىق. سوسىن تامشىنى ۇيىعان قان جاسادىق. ۇيىعان قاندى كەسەك ەتتى سۇيەك جاسادىق تا سۇيەكتەرگە ەت قاپتادىق. سونان كەيىن ونى باسقا ءبىر جاراتىلىس قىپ، جان سالدىق» - دەلىنگەن  [23, 342]. ادامزاتقا اتاۋ بەردى، ول - ونىڭ سيمۆولىنا اينالدى.  بۇل اتاۋ ءوز بەتىمەن ءومىر سۇرە باستادى. ول ازداپ قورشاعان ورتاعا اسەر ەتتى. ونىڭ تابيعي قورشاعان ورتادان باسقا زاتقا اسەرىمەن ءتۇسىندىرىلدى. مىنە، كەز كەلگەن مادەنيەتتىڭ باسى وسىلاي باستالادى. ادام بىرتە - بىرتە تاجىريبە جيناقتاپ، شىڭدالا بەرەدى.  ۆ. تومسەن: «كاكوە زناچەنيە ەتو بى يمەلو دليا ۆسەي يستوري چەلوۆەچەستۆا! تەپەر ەتي يازىكي داۆنو ۋمولكلي، ي بولشينستۆو يز نيح ۋنەسلو رازرەشەنيە زاگادوك، سۆيازاننيح س نيمي،  ناۆسەگدا س سوبوي ۆ موگيلۋ» - دەسە [24, 32].  وسى ويعا ۇقساس ف. م. بەرەزين: ليتەراتۋرنىي يازىك گەنەتيچەسكي سۆيازانى س گورودوم، نو وني داۆنو ۋجە «ۆىروسلي» يز ەتوي سۆوەي كولىبەلي، ي ناستولكو ەتو نە موگۋت زامەنيات يلي پرەدستاۆليات سوبويۋ يازىكوۆۋيۋ كۋلتۋرۋ گورودا» - دەگەن ەدى [25, 103].   ادامنىڭ ينتەللەكتىسى - ونىڭ سانالى ارەكەتى، اقىل - ويى ەكەندىگىن ب. ساعىنوۆا 1999 جىلى اتاپ وتكەن بولاتىن ءوزىنىڭ كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىنىڭ اۆتورەفەراتىندا.  ءاربىر جاندى ەمەس زات، كەز كەلگەن وسىمدىك، جان - جانۋار جانە ادامنىڭ ءوزى ناقتى اتالاتىن سوزگە تاۋەلدىلىگى ارتا تۇسەدى. بۇل ۇعىم بىرتە - بىرتە الەم تۋرالى جالپى تۇسىنىكتى شىندىققا اينالادى. بۇل - مەتافيزيكالىق شىعارماشىلىق قانا ەمەس، شىندىقتىڭ جاڭا ءتيپىن،  رۋحاني مادەنيەتتىڭ، ت.ب. كوزدەرىن اشادى.    «نا پەرۆىح ەتاپاح چەلوۆەچەسكوي يستوري پرويسحوديلا رەاليزاتسيا دۋحوۆنوي ي ينتەللەكتۋالنوي اكتيۆنوستي چەلوۆەكا» - دەپ [26, 84].  ي.گ. گەردەر          (1744 - 1803)  ءوزىنىڭ  «ءتىلدىڭ شىعۋى» (1772) - دەگەن ەڭبەگىندە ءتىلدىڭ پايدا بولۋىن ادامنىڭ تۇرمىسىن انىقتايتىن تابيعي زاڭدىلىقتاردى وقىپ - ۇيرەنۋ  نەگىزىندە ءتۇسىندىرۋدى ماقسات تۇتقان. ءتىرى تىرشىلىك يەسى رەتىندە ادام تابيعي زاڭدىلىقتارعا باعىنادى; بىراق جانۋار ەسەبىندە ول - تابيعاتتاعى ومىرگە ناشار بەيىمدەلگەن. ولىمنەن ونى تەك قانا «ويلامپازدىعى» قۇتقارادى. بۇل ادامنىڭ تىرشىلىك ەتۋدە ءىس - جۇزىندە جانۋاردان دا اسىپ تۇسەتىنىن كورسەتەدى. ويلامپازدىق، ادامدار اراسىنداعى قوعامدىق بايلانىس، تابيعات الەمىنەن ولاردىڭ ايىرماشىلىعى تىلىنەن  كورىنەدى. قوعامداعى ءبۇتىن ۇعىم جانە ءتىل ادام ومىرىندەگى ەرەكشە فورما بولىپ تابىلادى. گەردەر ءۇشىن ول - ادام مادەنيەتىمەن تەڭ. تاريحي قالىپتاسۋدى جانە ءتىلدىڭ دامۋىن ول - مادەنيەتتىڭ ماڭگىلىك دامۋ ءۇردىسىن ءارتۇرلى مادەنيەتتەردىڭ ۇرپاقتان - ۇرپاققا بەرىلۋىمەن ۇسىنادى. گەردەردىڭ يدەياسى نەمىستىڭ جانە ەۋروپالىق پالساپاشىلارعا جانە عىلىمىنا قاتتى اسەر ەتتى. ولار مادەنيەتتىڭ تاريحي جانە ەتنيكالىق فورمىسىن ۇيرەنۋ ارقىلى ءتۇرلى قىرىنان: سالىستىرمالى ءتىل ءبىلىمى، ميفولوگيانى جانە فولكلوردى زەرتتەپ قاراستىردى. گەگەلدىڭ (1770 - 1831) پالساپالىق جۇيەسىندە مادەنيەت اتىمەن اتالمايدى. ول ونى ومىردەگى نەگىزگى قاجەتتىلىك ارقىلى، شىعارماشىلىققا ديالەكتيكالىق رۋحاني شىعۋ ارقىلى «بىلەدى». شىعارماشىلىق - جاڭانى ويلاپ تابۋ، ول سونداي جاڭا بولۋى كەرەك ەسكىنى ۇمىتپايتىن جانە جويمايتىن، ول تۋرالى ارقاشان ەسكە الاتىن، ونى وزىندە ساقتاي بىلەتىن، ونى ءار ساتتە ءوزىنىڭ تاريحى سياقتى ىسكە قوساتىن، ءوزىنىڭ بولاشاعى سياقتى سەزىنەتىن - دەيدى [27, 34-35]. «ناۋكا - ودين يز نوۆىح ينستيتۋتوۆ ۆ سترۋكتۋرە كۋلتۋرى. ودناكو زناچەنيە ەە بىسترو راستەت، ا سوۆرەمەننايا كۋلتۋرا ۆوسپيتىۆاەت گلۋبوكيە يزمەنەنيا پود ۆليانيەم ناۋكي. دۋحوۆنايا ەۆوليۋتسيا چەرەز ميف، رەليگيۋ ي فيلوسوفيۋ پريۆەلا چەلوۆەچەستۆو ك ناۋكە، گدە دوستوۆەرنوست ي يستيننوست پولۋچاەمىح زناني پروۆەرياەتسيا سپەتسيالنو رازرابوتاننىمي سرەدستۆامي ي سپوسوبامي. ناۋكا، تاكيم وبرازوم، سۋششەستۆۋەت كاك وسوبىي سپوسوب پرويزۆودستۆا وبەكتيۆنىح زناني» [28, 67]. كوشپەندىلەر مادەنيەتى الىمساقتان ء(الىپ + ساق) باستالاتىنى ايتىلدى. عىلىمنىڭ نەگىزى رەتىندە جارتاستارعا اڭنىڭ، اڭشىنىڭ كەسكىندەرىن ءتۇسىرۋ - كەسكىندەمە ونەر رەتىندە تانىلدى. مۇنداي ونەر سۇيەكتەرگە  ويۋ - ورنەك سالۋ ارقىلى: كەبەجەگە، ساندىقتىڭ بەتىنە، ەر - توقىمعا، ات - ابزەلدەرىنە ءتۇسىرۋ ارقىلى دامىدى. كەيىننەن تەكەمەتكە، كيىمدەرگە ءتۇرلى ويۋ - ورنەك سالۋدىڭ مازمۇنى ارتا ءتۇستى. ونەردىڭ ءبىر ءتۇرى «مۋزىكا» دا وسى: ويۋ - ورنەك ارقىلى ايتىلدى. سەدەلنيكوۆ: «وبىكنوۆەننو پەرەداچا پەسني سوپروۆوجداەتسيا پودىگرىۆانيەم نا ينسترۋمەنتە; يز پوسلەدنيح راسپروسترانەنى: دومبرا - رود ترەۋگولنوي بالالايكي س ترەميا سترۋنامي (باراني جيلى) ي كوبىز - وۆالنايا بالالايكا س كولىشكوم ۆنيزۋ (كاك ۋ ۆيولونچەلي), نا كوتوروي يگرايۋت سمىچكوم; يز دۋحوۆىح موجنو نازۆات زۋرنۋ - دەرەۆياننىي دليننىي روجوك» - دەيدى [29, 20]. ايتىلعان ويدى تەرىلگەن مىسالدار: ۆزياۆ كوبىز* س سۆياششەننوي پەسنەي دولگو پرىگال پو كيبيتكە پو كوۆرام ۆوكرۋگماليۋتوك (قكبس، 1935. 25 ب.). كوبىز* - ستاريننىي كازاحسكي مۋزىكالنىي ينسترۋمەنت (تۆەريتين). التىننان قالقان جارقىلداپ، سىبىزعى، سىرناي شاقىلداپ (قامبار، 334); كەرنەي، سىرناي تارتتىرىپ، قىرىق قاقپالى قالاعا، تەگىس حابار بەردى ەندى (الپامىس، 223) جان - جاقتى تولىقتىرا الادى. كۇي - ادام بالاسىنىڭ دىبىستارعا ەلىكتەۋ ارقىلى، ىشكى - جان كۇيزەلىسىنىڭ قۋانىشىنىڭ جارىققا شىعارۋ سيمۆولىنا اينالىپ، بارا - بارا قامىستىڭ تەربەلگەنى، اعاشتىق سىبدىرلاعانى ۇرمەلى اسپاپتارمەن، قوبىز، دومبىرانىڭ ومىرگە كەلۋىنە تۇرتكى بولدى. ق. جۇبانوۆ: «قازاقتىڭ مادەنيەت، تاريحى دا جازىلماعان. سوندىقتان كۇيلەردىڭ قالاي شىعۋى، قالاي پايدا بولۋى، قالاي دامۋى جايىندا تاريحتىڭ جازىپ قالدىرعان دەرەكتەرى جوق. قازاقتا كۇي تۇرىندە ايتىلعان ءسوز شاعاتاي، ۇيعىر تىلدەرىندە، اناتول تۇرىك تىلىندە «كوك» بولىپ ايتىلۋى ءتيىس. قازاقتىڭ «ي» دىبىسىنىڭ بىرقاتارى شاعاتاي تىلىندە، ەسكى ۇيعىر تىلىندە، تۇرىكپەن، ءازىربايجان، اناتول تىلدەرىندە «ق»، «گ»- گە اينالادى. تۇرىك مۋزىكاسىن تەكسەرگەن پروفەسسور بەلياەۆ، ۋسپەنسكي ەكەۋى بىرىگىپ جازعان «تۇرىكمەن مۋزىكاسى» دەگەن كىتابىندا مۋزىكا مادەنيەتىنىڭ ءوسۋ جاعدايىن، مادەنيەتتىڭ تاريحي ءوسۋ پروتسەسىنىڭ قالاي بولاتىنىن ەسكى تاريحشىلاردىڭ جورامالداۋ جولىمەن باياندايدى. باقسى - كوپتەگەن تۇركى تىلدەرىندە مۋزىكانت (ۇدەشى -ا.ق) ماعىناسىن بەرگەن. «قوبىز» ءسوزىنىڭ باسقى «ق» دىبىسى ءتۇسىپ قالعاندا «و» - نىڭ ورنىنا «ا» دىبىسىن قولدانعاندا «ابىز» بولادى. قازاق ينسترۋمەنتىنىڭ بىرەۋى - «سىبىزعى». نەگىزگى ءتۇبىر بولاتىن «سىبىس»... قازاقشا قامىستىڭ ءبىر اتى - سىبىس. «قامىس» سوزىندەگى «ا» دىبىسىن «و» دىبىسىنا اينالدىرساق، قىرعىزشا «قومىس»، ءبىزدىڭ «قوبىس» بولىپ شىعادى. ...ءبىزدىڭ قاراۋىمىزشا، ورىستىڭ «دومراسى»، قازاقتىڭ «دومبىراسى»، ارابتىڭ «تامبۇرى»، بەنگال ەلىنىڭ «تمىرى»، گرەكتىڭ «ءتاميرى» - ءبىر نارسە» - دەيدى [30, 314-317]. م.م.كوپىلەنكو: «زاگلاۆيە دەتالنوگو، سنابجەننوگو منوگوچيسلەننىمي ريسۋنكامي پوۆەستۆوۆانيا ساگاتبەكا مەدەۋبەكۋلى و دومبرە ۆكليۋچاەت ۋكازانيە وب ەتنولينگۆيستيچەسكوم اناليزە. ي ۆ ساموم دەلە، پوسلەدني رازدەل ستاتي كاساەتسيا پرويسحوجدەنيا كازاحسكوگو تەرمينا دومبرا، ەگو سووتۆەتستۆي ۆ درۋگيح تيۋركسكيح ي نەتيۋركسكيح يازىكاح، چتو زناچيتەلنو وبوگاششاەت ناشە پرەدستاۆلەنيە و زامەچاتەلنوم مۋزىكالنوم ينسترۋمەنتە. ەششە ۆ بولشوي مەرە «لينگۆيستيچنا» كراتكايا ستاتيا                 ا. نۋرماگامبەتوۆا، ۆ كوتوروي اۆتور، ۆىدۆيگايا دوپولنيتەلنىە ۆەسومىە ارگۋمەنتى، سوگلاشاەتسيا س ن. ۋنداسىنوۆىم، وپروۆەرگايۋششيم پرەدلوجەننۋيۋ نەكوگدا ل. بۋداگوۆىم پەرسيدسكۋيۋ ەتيمولوگيۋ تەرمينا دومبىرا.                  ي ناستايۆاەت نا ەگو يسكوننو تيۋركسكوي پريرودە» - دەيدى [31, 21]. كومۋز - قوبىز رود ۆولىنكي يلي دۋدكي، ۆسياكىي مۋزىكالنىي ينسترۋمەنت; جەلزن. مۋزىك. كومىرگاي - دۋدكا، سۆيستوك - دەپ انىقتاعان (بۋداگوۆ، 65). ۆزيال دومبرۋ* زاستاۆيل سترۋنى تيحو زۆۋچنىە زاپلاكات (قكبس، 15). دومبىرا* - مۋزىكالنىي ينسترۋمەنت (تۆەريتين). «كۇي» دەگەن ءسوزدىڭ تەگى «كوكپەن» بايلانىستى بولعانىن ءبىز دە و باستا ايتىپ ەدىك».

ا.سەيدىمبەكوۆتىڭ: «ەپوستارىمىزداعى «ادىرناسىن الا وگىزدەي موڭىرەتكەن» - دەپ كەلەتىن جىر جولدارى جىراۋلارىمىزدىڭ تۇسىنە كىرگەن اسسوتسياتسيا ەمەس، ءومىر شىندىعىنان الىنعان» - دەگەن ءسوزى ويىمىزدى تولىقتىرادى [32, 148]. «مۋزىكالنوە ناچالو نە بىلو وتدەلەنو وت دۆيجەنيا، جەستوۆ، ۆوزگلاسوۆ، ميميكي» [33, 30].  دەمەك، «دىبىس» پەن «ىم» سويلەۋ ءتاسىلى بولعان كەزدە «اۋەن» دە تابيعاتتىڭ دىبىستىق قۇبىلىسى رەتىندە كوشىرمە بولىپ، ادامنىڭ رۋحاني قاجەتىن وتەدى. «ۇشقان قۇسقا ءۇن قوستى» - دەگەن تىركەس سودان قالىپتاستى. ابىزدار مەن باقسىلار  كونە ءداۋىر  مادەنيەتىن تاراتۋشى، ەرەكشە ماگيا يەلەرى بولدى. «قوبىلاندى باتىر» جىرىنداعى: قىل قوبىزعا جاعادى قاراعايدىڭ شايىرىن نەمەسە «الپامىس» جىرىنداعى [34, 71, 218]: «- مىناۋ سەركەلەردىڭ ءمۇيىزى، قابىرعا سۇيەگىنەن سىرناي ىستەپ قويدىم، سونى قىزداردىڭ جولىنا بارىپ تارت، سەنى ۇستاپ الىپ كىم قىلدى دەپ سۇرار، ايتىپ قويما»، قوبىلاندىنىڭ قىل قوبىزى، الپامىستىڭ كەيقۋاتقا جاساپ بەرگەن «سىرنايى» باتىرلار قالادان شىققاندا جانىنا ۇدەشىلەر (بابىرشا ۇدەشى - مۋزىكانت دەگەن) - قىل قوبىزدارىن، سىبىزعى، سىرنايشىلارىن ەرتىپ شىققان. بۇل دەگەنىمىز تۇرىكتەردە ۇدەشىلەر مادەنيەتتىڭ ەرتە زاماننان جوعارى بولعاندىعىن راستايدى. «ميميكا - ىشكى سەزىم ءتىلى»، «قازاق تىلىندە قازاقتىڭ سارى سايران دالاسى، بىرەسە جەلسىز تۇندەي تىمىق، بىرەسە قۇيىنداي ەكپىندى تاريحى، سار دالادا ۇدەرە كوشكەن تۇرمىسى، اسىقپايتىن، ساسپايتىن سابىرلى مىنەزى - ءبارى كورىنىپ تۇر» - دەيدى م. جۇماباەۆ [35, 196]. م. بالاقاەۆ: مادەنيەتتى ادامنىڭ سويلەۋ مانەرى قۇلاققا جاعىمدى بولماق - دەيدى [36, 74]. «ءسوز مادەنيەتى» دەگەنىمىز نە؟ كەيدە تاجىريبەدە «ءتىل مادەنيەتى» دەگەندى قولايلى سەزىنەدى. ەكەۋىنىڭ اراسىندا بالەندەي ايىرماشىلىق جوق. ءتىل مادەنيەتى تاريحى ءوزىنىڭ باستاۋىن وتە الىستان الادى. ول ءوزىنىڭ تاريحي كوزىن كونە شۋمەر، گرەكتەردەن جانە كونە ريمدەردەن الادى. ولار - ءسوز ونەرىنىڭ تەوريالىق جانە پراكتيكالىق نەگىزىن قالادى. «ءسوز» ونەرى بي - شەشەندەردىڭ ءتىلى ارقىلى اۋىزشا دا، جازباشا دا جەتتى. «سوزگە» توقتاۋ، ايتتىم ءبىتتى «ءتىل كەسپەك بولسا دا، باس كەسپەك جوق» سودان قالعان. تۋرا بيدە تۋعان جوق بولعان. بيلەر ينستيتۋتى دالا زاڭىن رەتتەپ وتىرعان. «يز يستوري وراتورسكوگو يسكۋسستۆا» تاراۋىن قاراڭىز [37, 74]. قازاق شەشەندىك سوزدەرىن ارنايى زەرتتەگەن ءامينا مامەتوۆا ونىڭ «قازاق بيلەرىنىڭ شەشەندىك سوزدەرى ونىڭ ادەبيەتتەگى ورنى» (1945) كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىنىڭ عىلىمدا الاتىن ورنى ەرەكشە. «سويلەۋ مادەنيەتى» ء(سوز مادەنيەتىنىڭ ءسينونيمى) ورىس ءتىلدى ادەبيەتتەردە ءۇش ءتۇرلى ماعىنادا قولدانىلادى: ا) ءسوز مادەنيەتى - قۇرىلىمى مەن قۇرىلىسى ، وزىندىك قۇنى ونىڭ كوممۋنيكاتيۆتى قىزمەت جۇيەسىن ارتتىرا تۇسەدى; ب) ءسوز مادەنيەتى - ەكىنشىدەن، ادامنىڭ ءبىلىمى مەن تانىمىنىڭ جيىنتىعى، ءوزارا قارىم - قاتىناستا ءتىلدى قولدانعاندا مازمۇندى سويلەۋگە، قينالماي ەركىن سويلەۋگە قولدانىلادى; ۆ) ءسوز مادەنيەتى - ءتىل مادەنيەتى سالاسىنداعى لينگۆيستيكالىق ءبىلىمى، كوممۋنيكاتيۆتى ساپاسى [38, 6-7].  ءسوز بەن ءتىل مادەنيەت تۋرالى ايتقاندا جاراسىم تابادى. بىراق، بۇل ەكەۋىن ەكى ءتۇرلى قاراستىرۋ دا نەگىزسىز ەمەس. ءتىل مەن ءسوزدىڭ بىرلىگى مەن ايىرماشىلىعى ۇلكەن پروبلەما. بۇل ماسەلەلەر «جالپى ءتىل» بىلىمىندە قاراستىرىلادى. دەگەنمەن، ءتىل - قارىم - قاتىناستىڭ تاڭبالى تەتىگى; ءسوز - ءتىل تاڭباسىنىڭ ءىزباسارى، بەرىلەتىن اقپارات كوزدەرىنىڭ سيپاتىن، جانە ءتىل زاڭىن ورىندايدى; سويلەۋ قىزمەتى - ادامنىڭ سويلەۋ ءۇشىن بەيىمدەلگەن پسيحو - فيزيولوگيالىق ورگانيزمنىڭ جۇمىسى; ءماتىن - ءسوزدىڭ وتە جەتىلگەن مازمۇنى، مازمۇندى قالىپتاستىرىپ، جەتكىزە بىلەتىن اۋىزشا جانە جازباشا شىعارما. ءماتىننىڭ  مازمۇنى - ادامنىڭ اقىل - ويىندا قالىپتاسقان اقپاراتتىڭ ناقتىلىعى.      ۆ.ۆ.ۆينوگرادوۆ: «نو، كرومە توگو، ۆ كاجدوي بولەە يلي مەنەە سامووپرەدەليۆشەيسيا سوتسيالنوي سرەدە ۆ سۆيازي س ەە وبششەستۆەننىم بىتيەم ي ماتەريالنوي كۋلتۋروي سكلادىۆاەتسيا سۆوي سلوۆەسنو - حۋدوجەستۆەننىي ۆكۋس، سۆيازاننىي سو سپەتسيفيچەسكيم وتبوروم ي وتسەنكوي رازنىح ۆىرازيتەلنىح سرەدستۆ وبششەنارودنوگو يازىكا» - دەيدى [39, 15].

ءتىل مادەنيەتى قوعامدىق ورىنداردا ادامنىڭ ءوز ويىن ناقتى، مازمۇندى جەتكىزۋىمەن دە ايقىندالادى. 1950 جىلدارى قازاقستاندا ءتىل مادەنيەتىن زەرتتەۋ قولعا الىندى. ءتىل مادەنيەتى حالىقتىڭ جالپى مادەني دارەجەسىمەن، ادەبي ءتىلدىڭ قانداي بەلەستە ەكەنىمەن تىعىز بايلانىستى. م. بالاقاەۆ: ادەبي ءتىلدىڭ جاۋى - انارحيا - دەيدى [40, 117]. ءتىل مادەنيەتى ءوزىنىڭ تابيعاتى جاعىنان زاتتىق جانە رۋحاني مادەنيەتپەن تىعىز بايلانىستى. زاتتىق جانە رۋحاني مادەنيەتتەر قازاق ءتىلى ارقىلى عانا كورىنەدى، ەلدەن شىققان مادەنيەت، ەلى ءۇشىن تەك قانا ءوزىنىڭ انا ءتىلى ارقىلى عانا ءىس - جۇزىنە اسادى. «كۋلتۋرا رەچي وزناچاەت يسپولزوۆانيە يازىكوۆىح سرەدستۆ، وپتيمالنىح دليا رەچەۆوي سيتۋاتسي» - دەيدى ل.ي. سكۆورتسوۆ [41, 90].  قازاقتار ءۇشىن سويلەۋگە ءتيىمدى ءسوز اتادان - بالاعا مۇرا بولىپ قالدى. ول - كوبىنە ەتنومادەنيەتپەن بايلانىستى بولدى. زاتقا ءسوز تابۋ ونىڭ ۋاجىمەن تىعىز بايلانىستى. زات بىردەن اتاۋعا يە بولماي، كوپ جىلدار تاجىريبەدەن ءوتىپ بارىپ، بەلگىلى قۇبىلىسقا بايلانىستى ۋاجدەنىپ بارىپ اتاۋعا يە بولدى. ك. سماعۇلوۆا بۇعان وراي: «قازاق حالقىنىڭ ەڭ ماڭىزدى مادەني ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى - جان - جاقتى قامتىلعان ءداستۇرلى مادەني ۇلگىلەرىندەگى داعدىلى ۇلتتىق راسىمدەرى» - دەيدى [42, 37].  ءتىل مادەنيەتى حI - حII  عاسىرلاردا ءسوز بولعانىن م. قاشقاريدىڭ ەڭبەگىنەن بىلەمىز. ول: «ەڭ تازا ءتىل - تەك قانا ءبىر ءتىلدى ءبىلىپ، پارسىلارمەن ارالاسپايتىن، جات - جۇرتقا بارىپ - كەلىپ، قارىم - قاتىناسى جاسامايتىن ادامداردىڭ ءتىلى» - دەيدى.  بۇل - تۇركى ءتىلىنىڭ تازالىعى ءۇشىن كۇرەس بولسا، ونىڭ تىكەلەي مۇراگەرى قازاق ءتىلى ءۇشىن دە قاتىسى بار دەپ ويلايمىز. حV ع. اسان قايعىدان باستاپ بارلىق اقىن - جىراۋلار  قازاق ءتىلىنىڭ تازالىعى ءۇشىن كۇرەستى.  حVIII ع. ورىس تىلىنەن قازاق ءتىلىن ساقتاپ قالۋى ءۇشىن ۇزدىكسىز كۇرەس ءجۇردى. وسىنداي، ناتيجەلى ءتىل ءۇشىن كۇرەستىڭ سالدارىنان عانا قازاق ءتىلى مىڭ ءولىپ، مىڭ ءتىرىلدى. «اسىرەسە ءتىل مادەنيەتىن ساقتاۋ، انا ءتىلىن جاقسى ءبىلۋ - اركىمنىڭ ازاماتتىق بورىشى، قوعامدا اتقاراتىن قىزمەتىنىڭ تىرەگى» - دەيدى قۇرمانعاليەۆا [43, 24].

جالعاسى بار...