1937 жылғы сталиндік қуғын-сүргіннің ортасында Кеңес Одағы он бір жылдағы алғашқы халық санағын өткізді. Сталин оның нәтижелерінен үлкен үміт күтті, ол Батыспен салыстырғанда халық санының жоғары өсімін көрсетеді және дені сау және бақытты мемлекеттің бейнесін жасауға көмектеседі деп сенді.

Бірақ нәтиже күткендей болмады және сол кездегі кеңес қоғамының нақты мәселелеріне сәйкес келді. 1937 жылғы халық санағының құжаттары жарты ғасырға жуық құпия болып, КСРО ыдырағаннан кейін ғана жария болды. 1937 жылғы халық санағы Кеңес Одағының өміріндегі маңызды оқиға болды, өйткені ол алдыңғы 1926 жылғы санақтан айтарлықтай үзілістен кейін өтті және алғаш рет бір күнде жүргізілді.

Әдетте, санақтар айларға, тіпті жылдарға созылды және дәлдігі күмән тудырды, өйткені халық осы уақыт ішінде айтарлықтай өзгеріп үлгерді. Халық санағына дайындықты сол кездегі байыпты ғалымдар, алдыңғы қатарлы статистиктер жүргізіп, халыққа толтыру үшін сауалнаманың бастапқы жобасын әзірлеп, Халық Комиссарлар Кеңесіне тапсырды.

Бұл барыс егжей-тегжейлі болды, бірақ Халық Комиссарлары Кеңесінің комиссиясы көптеген түзетулер енгізді, ал ұсынылған нұсқаны Сталин өзі қадағалап, сауалнаманың мазмұнын он төрт қарапайым сұраққа дейін жеңілдетіп, оны қате түсіндіруге шексіз мүмкіндіктер жасады. Ұлты мен туған жері туралы сұрақтар алынып тасталды, бұл КСРО-да тұратын көптеген шетелдіктерді өздерін «орыс» деп көрсетуге итермеледі.

Әлеуметтік құрылым мен табысқа қатысты басқа сұрақтар да айтарлықтай жеңілдетілді немесе толығымен жойылды. Санақ күні - 6 қаңтар - өте жәйсіз уақыт болды, өйткені ол орыс православиелік Рождество қарсаңына сәйкес келді, көптеген адамдар қыдырған немесе саяхаттаған, бұл бұл адамдарды жауап алу үшін қолжетімсіз етті. Бастапқы сауалнамада бұл кемшілік уақытша болмағандарды есепке алу арқылы өтелді, бірақ Сталин бұл бөлімді сызып тастады.

Бірақ ол дін туралы сұраққа кеңестік дәуірде болған табыстар жазылады деп есептесе керек, бастапқы сауалнамада жоқ дін туралы бір ойды өзі қосты, бірақ бәрі одан алыс болып шықты. Халық Комиссарлары Кеңесінен іс жүзінде бүлінген сауалнама алған соң, халық санағын ұйымдастырып отырған Орталық халық шаруашылық есеп басқармасының қызметкерлері әр пунктке толықтырулар мен түсіндірмелер әзірлеп, жариялауға мәжбүр болды, олар санақ жүргізуге жауаптыларға жеткізілді.

Халық санағын бір күнде өткізу көп адамды қажет етті, олардың дайындықтары жеделдетілген түрде жүргізілді. Санаққа миллионға жуық адам тікелей қатысуы керек болса, нәтижелерді санауға миллионнан астам адам қатысты. 6 қаңтарда қыстың боранды күнінде санақ жүргізуге жауапты адамдар еліміздің түкпір-түкпіріне жиі қатынап, қар құрсауынан, көктайғақ жолдардан немесе лайдың кесірінен өтпейтін жолдардан өтіп, әр елді мекенге жетуге мәжбүр болды.

Көптеген аудандарда, әсіресе ауылдық жерлерде халық санағы әбігерге түсті, адамдар өздері үшін және жақындары үшін қорқып, комиссия өкілдерін сақтықпен қарсы алды, сұрақтарға жауап беруден бас тартты немесе жай ғана орманға тығылды. Тіпті үйлеріне қамалып, санақшыларды кіргізбей, тіпті физикалық қарсылық көрсеткен жағдайлар да болды.

1935 жылы кеңестік партия жетекшілерімен сөйлеген сөзінде Сталин Кеңес Одағында еңбекшілердің материалдық жағдайы айтарлықтай жақсарғанын, халық саны бұрынғыға қарағанда анағұрлым жоғары қарқынмен өскенін, туу көрсеткіші жоғарылағанын, өлім-жітім төмендегенін, халықтың таза өсімі көп ұзамай 35 миллион адамнан асатынын айтып, риза болып күлді.

1937 жылғы халық санағының демографиялық деректері Сталиннің мәлімдемесін көрсетуі керек еді, бірақ күтпеген жағдай орын алды – санақ ел халқының саны күтілген 35 миллионның орнына бар болғаны 7 миллион адамға ғана өскенін көрсетті, бұл болжанған өсімнен айтарлықтай аз. Өлім-жітім деңгейінің үрей туғызатындай жоғары болуына 1930 жылдардың басындағы ашаршылық, әртүрлі жұқпалы аурулардан болатын өлім-жітімнің жоғары болуы, халық арасында жүргізілген ауқымды саяси тазартулар себеп болды.

Сауалнамаға қатысқан халықтың жартысынан көбі өздерін діндар деп жариялағанына Сталин шынымен таң қалды, тіпті ашуланды. Онжылдық дінге қарсы қуғын-сүргіннен кейін ол атеисттердің саны айтарлықтай артады деп үміттенді. Бұл кейбіреулердің діндарлар қуғынға ұшырайды деп сеніп, өздерінің діни көзқарастары туралы өтірік айтқанына қарамастан.

Басқалары егер жеткілікті адамдар өздерін дінге сенуші деп атаса, билік шіркеулер ашуға мәжбүр болады деп үміттенді. Тағы біреулері ауылға санақшылар келгенде жасырынуды жөн көрді. Кеңес басшылығы бұл деректерді жариялауды созбалаңға салды, санақ басшылары «статистика ғылымының принциптерін өрескел бұзды» деп мәлімдеп, санақ нәтижесін жарияламады.

1937 жылғы халық санағының алдын ала нәтижелері шыққанда, олар тіпті апатты күткен, бірақ оның соншалықты ауқымды болатынын болжамағандарды да таң қалдырды. Іріктеушілер мен облыстық статистикалық орталықтардың көпшілігінің басшылары, оның ішінде көпжылдық тәжірибесі бар аға статист бірден қамауға алынды. Тұтқынға алынғандардың орнына тағайындалғандар келесіде не болатынын түсініп, түрлі сылтаулармен тағайындаудан қашуға тырысты. Бірінші болып қуғын-сүргінге ұшыраған Орталық статистика басқармасының демографтары болды, олар жылдар бойы Сталинге 1930 жылдардағы ашаршылықтың ауқымы туралы жалған мәліметтерді жеткізіп келді.

Статистика басқармасының бастығы Иван Краваль 1930 жылдардың басындағы ашаршылық салдарынан туудың аздап төмендеуін және халық санының азғантай қысқаруын сипаттайтын Сталинге есептер жіберді. Сондықтан Сталин ашаршылық туралы білсе де, залалдың ауқымын айтарлықтай төмендете алды. Санақ ұйымдастырушылары, статистика басқармасының бастығы Иван Краваль мен санақ бюросының басшысы Олимпий Квиткин диверсия жасады деп айыпталып, атылды, ал жай қызметте жүргендер лагерьлерде қалды.

Сайып келгенде, 1937 жылғы халық санағы «саботаж» деп жарияланып, оның нәтижелері «ақаулы» деп аталып, барлық құжаттар құпияланды. Екі жылдан кейін жаңа халық санағы жүргізіліп, оның деректері бұрмаланып, халықтың жалпы санын 170 миллион деп көрсетті, бұл Сталин жариялаған сандарға дәл сәйкес келеді және дін мәселесі алынып тасталды, өйткені КСРО-дағы дін мәселесі өте екіұшты болды және оның нәтижелері тым алаңдатарлық болуы мүмкін еді.

Керімсал Жұбатқанов, тарих ғылымдарының кандидаты, С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық зерттеу университетінің доценті

Abai.kz