- Марат мырза, жақында жарияланған «Қазақстанның ел бірлігі доктринасы» қазір тек орыстілді басылымдар арасында қызу пікірталастың көрігін қыздырып жатыр. Қазақтілді басылымдар болса әліптің артын баға ма, қалай?
- Иә, жақында «Қазақстанның ел бірлігі доктринасының» жобасын талқылау үшін жұртшылық назарына ұсынылды. Оған байланысты орыстілді басылымдар өз пікірін жарыса білдіріп жатқан болса, қазақтілді басылымдар бұл жобаның қазақ халқына пайдасы қаншалықты екендігін бағамдап жатқан сыңайлы.
- «Ел бірлігі доктринасынан» сіз не түйдіңіз?

- Марат мырза, жақында жарияланған «Қазақстанның ел бірлігі доктринасы» қазір тек орыстілді басылымдар арасында қызу пікірталастың көрігін қыздырып жатыр. Қазақтілді басылымдар болса әліптің артын баға ма, қалай?
- Иә, жақында «Қазақстанның ел бірлігі доктринасының» жобасын талқылау үшін жұртшылық назарына ұсынылды. Оған байланысты орыстілді басылымдар өз пікірін жарыса білдіріп жатқан болса, қазақтілді басылымдар бұл жобаның қазақ халқына пайдасы қаншалықты екендігін бағамдап жатқан сыңайлы.
- «Ел бірлігі доктринасынан» сіз не түйдіңіз?
- Өз басым бұл доктринаның жобасымен мұқият танысып шықтым. Әлбетте ел тыныштығы үшін ел бірлігі керек. Менің түйгенім - доктрина жобасы Қазақстанда тұратын халықтарды бір идея төңірегінде топтастырып, бір мақсатқа жұмылдыруды көздейді. Мұндай ізгі мақсат екі қолыңды бірдей көтеріп қолдауға тұрады. Дегенмен жобадағы «этносаралық келісімнің қазақстандық үлгісі нәтижелілігінің басты факторы - ешкімнің артықшылығына да, ешкімнің құқығына қысым көрсетуге де жол бермейтін, елімізде тұратын этностық топтар мүдделерінің теңдігін сақтау болып табылады», «әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық және діни алауыздықтар тудыруға, мемлекеттің қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге бағытталған іс-әрекеттің жолын кесу» сияқты тұжырым-тіркестер мені ойландырып тастады. Мағынасы ұлт ұғымы мен азамат ұғымын шатастырып тұрған тіркестер. Әйтпесе қазақ мемлекеттігі мен қазақ ұлтының мүддесін қозғасақ, ешкімнің артықшылығына жол бермейтін қағиданы бұзамыз. Ұлттық алауыздықты тудыртушы болып шығады екенбіз. Жоба тура осы қалпында қабылданар болса, ол «қазақстандық ұлт» ұғымын жандандыруға нақты талпыныс болып шығады. Бұл сырттан күтіп жүрген «жаһандану» құбыжығының өз ішімізде пайда болуға тырысып жатқанын көрсетеді.
Қазақстанда тұратын халықтар бір ұлтқа айналар болса, ол қай тілде сөйлейді, қай мәдениетті ұстанады? Тек қазақ халқының ғана емес, тағдыр тезімен біздің жерден пана тапқан өзге ұлт өкілдерінің атажұрттарымен сабақтасқан сан ғасырлық мәдениеті мен салт-дәстүрін қайда қоямыз? Меніңше, доктринаның осы тармақтары туралы әлі де кеңінен ойлау керек.
- Бұл доктрина ғалым Әзімбай Ғалидың концепциясымен қаншалықты жақын?
- Екі құжаттың ұстанымдары мүлде бөлек. Доктрина жобасынан Әзімбай Ғалидың концепциясымен байланысатындай тұстарын байқай қоймадым. Cебебі Әзекеңнің концепциясы бойынша еліміздегі түркі тілдес ұлт өкілдері мен мұсылмандар бірінші кезекте ассимиляцияланып, «үлкен қазақ ұлтының» негізіне айналуы керек. Бұл да қаперде ұстайтын бағыт.
Францияда тұратын барлық халық француздардың, Германияда тұратын барлық халық немістердің төңірегіне топтасқан. Ал біздің доктрина жобасында Қазақ мемлекеттігі аясында қазақ халқының төңірегінде топтасу туралы бір ауыз сөз жоқ. Осы мәселе де мені қатты алаңдатады.
- Мұндай тәжірибе әлемдік тәжірибеде де бар емес пе? Мысалы, «америкалық ұлт»?
- Бұл жерде қазақ елі мен АҚШ қоғамының бет-бейнесін салыстырудың мүлдем қисыны жоқ. АҚШ конкистадорлық, яғни басқыншылық саясаттың нәтижесінде өмірге келген. Ондағы жергілікті үндіс халықтары резервацияларда тұрады. Ұлыбританияның билігінен бөлініп шыққанымен, ағылшын тілі ортақ байланыс құралы ретінде елде қалып қойды. Ол заң мен тіл ғана біріктіріп тұрған ел.
- Ал Қазақстанда осы модельді қолдануға бола ма? Мұны қолданған жағдайда кім ұтады, кім ұтылады?
- Америкалық үлгі Қазақстанға үзілді-кесілді жарамайды. Ол модель қазақ халқының таңдауына кереғар деп есептеймін. Тәуелсіз Қазақстанның 1993 жылы қабылданған Конституциясы АҚШ конституциясы үлгісінде жасалған болатын, екі жылдан соң ол өзгертілді. 1995 жылы қазіргі қолданыстағы Конституцияның жобасы жасалған кезде, оған Француз республикасының конституциясы басшылыққа алынды. Осыны ұмытпайық. Елімізді мекендейтін қазақтан өзге этностардың бәрінің тарихи Отаны бар. Орыстардың - Ресейі, немістердің - Германиясы, поляктардың - Польшасы, гректердің - Грекиясы, ұйғырлардың Қытайдағы Шынжаң ұйғыр автономиялы ауданы, кәрістердің - екі Кореясы бар. «Қазақтардың Қазақстаннан басқа Отаны жоқ» деп ақталып келе жатқанымызға жиырма жылдың жүзі болды. Саяси көзқарастарды алып тастап, таза ғылыми тұрғыдан қарағанда Қазақстанда қазақ халқы мен басқа жақта тарихи отандары бар алуан ұлттардың диаспоралары тұрады.
Биыл ақпан-наурыз айларында өткен халық санағы Қазақстандағы қазақ халқының саны ел тұрғындарының 67 пайызынан асқанын көрсетті. Қай елдің болса да жергілікті ұлты жалпы халықтың үштен екі бөлігінен асқан жағдайда ол моноұлтты мемлекет саналады. Сондықтан Қазақстанды көпұлтты мемлекет ретінде дәріптей беру қисынсыз. Қазақстан басқа да ұлт өкілдерінің азаматтық құқықтары сақталатын әрі қорғалатын Қазақ халқының мемлекеті екендігі екіұшты ой тудырмауға тиіс.
- «Ел бірлігі доктринасындағы» қазақстандық ұлт идеясын қандай жағдайда қабылдауға болады деп ойлайсыз?
- Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев сөйлеген бір сөзінде Қазақстан халқын қазақ халқының төңірегіне топтастыру жөнінде ой айтқан болатын. Қазақ халқы Қазақстанда тұратын басқа этностық диаспоралар үшін жауапты болуға тиіс. Сондықтан «Ел бірлігі доктринасы» жобасына ең қазықты ой, негізгі ұстаным ретінде Елбасының осы идеясы алынғаны жөн. Доктринадағы мемлекеттік тілді қолданудың құқықтық базасын дамыту, оның ұйыстырушы рөлін нығайту, мемлекеттік тілді еркін меңгерген этностық топтар өкілдерін мемлекеттік қызмет жүйесіндегі жауапты лауазымдарға қою сияқты нормалар құптауға тұрарлық. Ал қазақ халқының мүддесін аттап өтіп, «қазақстандық ұлт» құру, америкалық үлгімен мемлекет құруға ұмтылу - жүзеге аспайтын, «жатырынан өлі туған шарана» тәрізді идеялар.
«Бізде қазір 130-дан астам ұлт өкілдері тұрады» дегенді жиі айтамыз. Бірақ Түркияда 150-ден астам ұлт өкілдері, Францияда 180-нен астам ұлт тұрады. Түрік елінде түрік тілінен өзге тілде дәріс беретін бірде-бір мектеп жоқ. Түрік тілінен өзге тілде шығатын бірде-бір газет жоқ. Францияда да солай. Түркияда тұратындардың бәрі өздерін «түрікпіз» деп, Францияда тұратындардың бәрі өзін «французбыз» деп есептейді.
- Демек, бізге бұл тұрғыда түрік моделі жақын дегіңіз келе ме?
- Қазақ ұлтының мүддесін қарасақ бізге еуропалық ұлттық мемлекет моделі үйлесімді. Бір ұлттың, бір тілдің төңірегіне топтасқан тиімді. Ол - қазақ ұлты, ол - қазақ тілі болуға тиіс. «Қазақстандық ұлт» идеясы орыс тіліне негізделгені айтпаса да сезіліп тұр. Орыс тілі - Қазақстан қазақ халқының мәңгілік болашағы бола алмайды. Кезінде «кеңестік ұлт жасаймыз» деп СОКП мен КСРО басшылары да талпынған. Бірақ оларынан түк шықпады. Бүгінгі «қазақстандық ұлт» жасауға деген талпыныс сол кеңестік идеяның сәтсіз жаңғырығы сияқты. Сенат төрағасы Қасым-Жомарт Тоқаев «Қазақстандық ұлт» деген тезисті мүлде қабылдауға болмайды» («Түркістан» газеті, 2. 11. 2004 жыл) десе, «Нұр Отан» партиясы жетекшілерінің бірі Ерлан Қарин жақында журналистерге берген сұхбатында «бұрын да айтып жүрмін, қазір де қайталап айтамын, мен «қазақстандық ұлт» концепциясын қолдаушылардың қатарынан емеспін. Менің ойымша, ұлттық саясатта ең алдымен, қазақтың бірлігін қалыптастыру керек» деп ойын ашық білдірген болатын.
- «Қазақстан халқы ассамблеясы туралы» заңда Қазақстанда тұратын өзге ұлт өкілдерінің бәрі «этнос» деп аталған. Бұл туралы не айтар едіңіз?
- «Этнос» - ұлттар мен ұлыстардың ғылыми атауы. Елімізде тұратын ұлт диаспораларын қазақ халқымен теңдестірудің саяси жолы. Бірақ халықаралық заңдылықтар бойынша ұлт пен диаспора тең емес. Диаспора ұлтқа жүктелетін міндеттерді алып жүре алмайды. Саясаткерлер Қазақстандағы тұрақтылық, бүгінде толеранттылық аталып жүрген төзімділік ең алдымен қазақ халқының кеңпейілділігі мен шыдамдылығына негізделгенін естен шығармауға тиіс.
- Үкіметтің таяудағы селекторлық мәжілістерінің бірінде тұңғыш рет ақпараттық қауіпсіздік мәселесі көтеріліп, оның экспансиялық сипаты ресми деңгейде мойындалғандай болды. Ал бұл - қазақтілді журналистер тарапынан айтыла-айтыла жауыр болған тақырыптардың бірі. Қазақ елінің ақпараттық қауіпсіздігіне кім кепілдік беруге тиіс деп ойлайсыз?
- Иә, Қазақстан орасан зор ақпараттық экспансияға ұшырап отыр. Оңтүстікте өзбекстандық телеарналар, шығыста Қытай арналары, солтүстіктен Ресей арналары жұмыс істейді. Әсіресе, Ресейдің БАҚ құралдары аса белсенді. Қазақстанда 3 мыңнан астам бұқаралық ақпарат құралдары жұмыс істейтін болса, соның ішінде тек қазақ тілінде жұмыс істеп жатқандары 450-500-дейі ғана. Орыс тіліндегі БАҚ - 1,5 мыңнан астам. Тек Ресейден келіп жатқан ақпарат құралдарының саны мыңнан асады. Таралымдық тұрғыдан алсақ, орыс тіліндегі «отандық» және Ресейден келетін БАҚ таралымы жалпы таралымның шамамен 85-90 пайызын құрайды. Ресейдің стратегиялық әріптес екені рас. Алайда «ақпараттық қауіпсіздік» деген жай дыбыс емес. Ол өзінің мемлекетін өзі басқаратындығын, өзінің идеологиясын өзі жүргізетіндігін білдіреді. Ақпараттық экспансиясы арқылы бүгінде Ресейдің ұстанымдары Қазақстан жұртшылығына күштеп таңылып отыр.
Қазір ТМД кеңістігінде бірқатар елдер ақпараттық кеңістікте етек-жеңдерін қымтай бастады. Оған мысал - Түрікменстан, Өзбекстан, Тәжікстан, Гүржістан. Күні кеше ғана Қырғызстан да сондай қадамдарға бет алды. Шекарамызды тарс жауып, сырттан ешнәрсе өткізбейміз деу, әрине, әбестік. Ал ақпараттық кеңістігімізде мемлекеттік идеологияның мерейі үстем болу үшін батыл әрекетке баратын кез келді. Сіз айтқандай, Үкімет қабырғасындағы әңгімені ақпараттық кеңістікті қорғауға бағытталған батыл әрекеттердің алғашқы талпынысы деп ойлаймын. Бүгінде Қазақстан Ресейдің ақпараттық нарығының үлкен бір бөлігіне айналып отыр.
- Марат мырза, біз қолымызды кеш сермеп отырған жоқпыз ба?
- Үкімет Ата заң шеңберінде қандай шешім қабылдаймын десе де өз еркі. Ол ешқандай сыртқы күштерге тәуелді емес. Үкімет тарапынан қабылданып жүрген кез келген қаулыны жүзеге асыру тетіктері бізде алдын ала ойластырылып қойған. Пәрменділігіне күмән келтірмей-ақ қойыңыз.
- Үкіметтің қолында ондай пәрменді тетіктер болса, онда бұл күш тіл мәселесіне қатысты неге қолданылмайды? Өзбекстан мен Тәжікстан мемлекеттік тіл мәселесін баяғыда шешіп қойды. Күні кеше ғана Қырғызстанның Жоғарғы кеңесі «мемлекетаралық келіссөздердің бәрі қырғыз тілінде жүргізілсін» деген талап қойды.

<!--pagebreak-->

- ХІХ ғасырдың соңында өмір сүрген ақын Сара Тастанбекқызы «Келгенде Жиенқұлға шықпайды үнім» деген екен. Сол айтпақшы, Мемлекеттік тілге келгенде Үкіметтің кібіртіктеп қалатын тұстары көп. Мұның бәрін мен Қазақстан тәуелсіздігінің алғашқы айларында-ақ халықаралық «Отарсыздандыру декларациясына» («Декларация о Деколонизации») сәйкес құқықтық нормалар қабылданбауынан көремін. Егемендік алғанымызға 18 жыл өтсе де сонау патшалық Ресей заманынан жалғасқан, тоталитарлық жүйе кезінде дендеген орыстандыру саясатына күні бүгінге дейін ресми баға берілген жоқ. Біреулердің көңіліне қарап жалтақтаймыз. Ал қазақтың көңіліне қарап жатқан кім бар?
Осыдан екі-үш жыл бұрын кейбір депутаттар арасында дау туған еді: «Бізде Мемлекеттік тіл екеу, өйткені Ата заңымызда орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен қатар қолданылады» делінген деп сіресіп қалған. Сол кезде бір депутаттың ресми түсіндірме беру туралы өтінішіне орай Қазақстан Республикасы Конституциялық кеңесі Ата заңымыздың бұл бабына байланысты арнайы қаулы шығарған. Онда: «Конституцияның 7-бабының 2-тармағындағы «Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады» деген конституциялық норма орыс тіліне екінші мемлекеттік мәртебе берілетінін білдірмейді» делінген. Яғни бұл дегеніңіз - мемлекеттік рәміздерде жазу тек Мемлекеттік тілде жазылады, мемлекеттік органдардың мөрлері мен мөртаңбаларындағы атаулары, мемлекеттің егемендігін айқындайтын мемлекеттік рәміздер, тіпті валютаға дейін тек қазақ тілін пайдалану керектігін білдіреді. Мемлекеттік ұйымдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының ресми тұлғалары көпшілік алдында сөз сөйлегенде қазақ тіліне басымдық беріледі деген сөз. Осы тұрғыдан алғанда күллі шенеуніктер Мемлекеттік тілге қатысты көзқарастарын конституциялық нормалармен сәйкестендіруі қажет.
- Шерхан Мұртазаның «Журналистің арқалағаны алтын, жегені жантақ» деген қанатты сөздері журналистердің арасында кең тарап кеткен еді. Қазір журналистер қоғамда әлеуметтік-экономикалық және заңдық тұрғыда қорғауға мұқтаж деп есептейсіз бе?
- Біздің қоғамда бәрі заңмен реттеледі. Журналистер - мемлекеттік қызметкер де емес, бизнес секторына да жатпайды. Төртінші биліктің өкілдері - қоғамның тамыршысы тәрізді. БАҚ-тың орны әрқашан айрықша. БАҚ- қоғамның көзі, құлағы. Бүгінде басқа салада білім алып журналистикаға келгендер де бар, журналист мамандығын алып, басқа салаларға кетіп жатқандар да көп. Сондықтан журналистерге ерекше мәртебе берудің қажеті де жоқ. Журналист өз мамандығын жетік меңгеруі арқылы ғана қоғамдағы өз орнын айшықтай алады. Кәсіби тұрғыдан биік деңгейге көтерілген журналист қателіктерге бой алдыртпайды, сот тергеулеріне ұрынбайды. Ең бастысы, жекелеген азаматтардың, заңды тұлғалардың ар-намысына тимеуге тырысу. Журналистердің әлеуметтік-экономикалық және заңдық тұрғыда қорғалуының жалғыз кілті - оның кәсіби шеберлігінде. Жалпы, журналистер қоғамның алдыңғы қатардағы ең белсенді ойыншылары, жауынгері болып қала береді.
- Егер қоғамды үлкен шахмат тақтасы деп елестетін болсақ, сіз журналистерді қай «фигураның» орнында елестетер едіңіз?
- Мен журналистерді шахмат ойнап отырған ойыншымен теңестірер едім...
Тегінде олар ақпараттық және сараптамалық сипаттағы журналистер болып екіге бөлінеді. Қоғам үшін екеуі де қажет. Журналистердің ұстанымы қоғам үшін де маңызды.
- Қазір қазақстандық БАҚ-тың біразы «Арна Медиа», «Нұр-Медиа» тәрізді медиахолдингтердің қол астына жинақталды. Бір шаңырақтың астында тұрса да әртүрлі бағытты ұстанатын басылымдардың екі-үш холдингтің маңайына топтасуы қазақстандық медианарықтың беталысына қалай әсер етеді?
- БАҚ құралдарын саяси немесе қаржылық мақсаттарда топтастыру әлемдік тәжірибеде бар. Одан «сұмдық» бір астар іздеудің қажеті жоқ. Қазақстандық БАҚ-тардың мысалында бұл ең алдымен оларды қаржыландыруды бір орталықтан жүргізуді, сол арқылы идеологиясын орталықтандыруды көздейді. Бұл сол үшін ғана керек. Қазіргідей жағдайда бұл таңғаларлықтай құбылыс емес. «Өздерін тәуелсізбіз» деп есептейтін БАҚ-тың да тәуелді тұстары бар. Көбіне-көп белгілі бір қаржылық топтардың сойылын соғып жатады.
- Мәдениет және ақпарат министрі Мұхтар Құл-Мұхаммед мырза таяуда «қазақстандық телеарналардағы отандық өнімдердің мөлшері 60 пайыздан кем болмауы тиіс» деген талап қойды. Бірақ қазақтілді БАҚ үшін күні бүгінге дейін жарнама мәселесі басы ашық мәселелердің қатарында тұр.
- Қазір жарнаманың 97 пайызы орыстілді басылымдардың үлесінде. Қазақ елінің жарнама рыногы орыстілді басылымдардың диірменіне су құйып отыр. Бұл өте үлкен қиғаштық. «Қазақтілді басылымдар үшін ерекше жағдай жасаңдар» деуге құқымыз жоқ. Бірақ қазақтілді басылымдардың жарнама саласындағы деңгейі орыстілді басылымдардың жарнамалық деңгейіне жеткізілуі керек. «БАҚ туралы», «Жарнама туралы» заңдарға арнайы өзгерістер мен толықтырулар енгізетін кез жетті. Телевизия хабарларын 50 х 50 пайызға жеткізгеніміз тәрізді жарнама саласында да 50 х 50 принципін қолданған дұрыс. Егер Үкімет «жарнама 100 пайыз мемлекеттік тілде берілсін» деп қаулы шығарса да, ол орындалатын іс.
- Кезінде қазақ журналистикасының алып тұлғалары Камал Смайылов пен Шерхан Мұртазаның газет бетінде хат жазысып, қоғамның өзекті мәселелерін көтергені есте. Қазір аға буын арасынан осындай жария хат жазысулар неге көрінбейді? Әдемі дәстүр үзіліп қалған жоқ па?
- Хат деген ол форма ғана. Бүгінде эпистолярлық жанр көнерді. Бұрынғы пошта арқылы хат алмасулар мүлде сиреді. Қолданыста электрондық пошта, sms, скайп байланыстар. Журналистер өзін толғандырған мәселелерді кез келген басылымда жариялай алады. Айталық, менің «Айқында» жариялаған пікірлеріме досым Жұмабай Шаштайұлы «Ана тілінде» немесе өзі басқаратын «Қазақ әдебиетінде» үн қосуы мүмкін. Айырмашылық тек материалдың шекесіндегі «хат» дейтін айдардың болып-болмауында ғана. Әрине, жария хат алмасулар әлі де болар. Бірақ әңгіме жанрда емес, онда айтылатын ойдың тұшымдылығында.
- Сіздің әлі бояуы кеуіп үлгермеген «Дәуір дүрсілі» атты кітабыңызда 1990-1991 жылдардағы оқиғаларға едәуір орын беріліпті. Бұл неліктен?
- Көп адамдар тәуелсіздікті ғайыптан түскен дүниедей көреді.
Тәуелсіздік қантөгіссіз келгенімен, оған жету жолдары орасан құрбандықтарға ұшыратты. Ол бостандық жолында 260 жылға созылған күрестің жемісі. Тәуелсіздік қарсаңындағы 1990-1991 жылдар еліміз үшін небір керемет тағдырлы оқиғаларға толы еді. Сол тұста маған Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің органы - «Халық кеңесі» газетінің саяси шолушысы ретінде сондай оқиғалардың дәл ортасында болудың әрі оларға қолма-қол үнқосудың бақыты бұйырыпты. Кітапта референдум, егемендік, жаңа одақтық шарт, тамыз бүлігі, Оралда казак-орыстардың ақ патшаға қызмет етуінің 400 жылдығын атап өтуге тойтарыс, «Азат» қозғалысының өмірге келуі, Ресейдің президенттігінен үміткер, саясаткер қазақ Аман Төлеевпен Мәскеуде алынған тұңғыш сұхбат, миграция сияқты сол кездегі ең өзекті тақырыптар көрініс тапқан. 1990 жылы 25 қазанда Егемендік туралы декларация, 1991 жылы 16 желтоқсанда «Тәуелсіздік туралы» Конституциялық заң қабылданған кезде халық қалаулыларымен бірге сол залда болудың сәті түскендігі, дереу дүрсілдеген жүрек қуанышымен «Тәуелсіздік!» деп тақырып қойып, мақала жазғандығым өзіме өмірлік мақтаныш. Жалпы, елімнің тәуелсіздігі мен отбасым - менің басты бақытым.
- Отбасы демекші, сіз тек қоғамдық-саяси тақырыптарда ғана емес, отбасылық құндылықтар туралы да жиі қалам тербейсіз. Бұл сіз үшін хобби ме, әлде таңдалған тақырып па?
- Отбасы және отбасылық құндылықтар мәселесімен отыз жылдан астам уақыттан бері айналысып келемін. Өйткені бұл тақырыптардың мен үшін саяси астары үлкен. Отбасы мықты болса, Отанымыз да мықты. «Президент және Халық» газетінің жанынан жарық көріп жүрген «Той әлемі», «Этнопедагогика» журналдары да осы мақсатқа қызмет етеді. Ұлттық әдет-ғұрыптарымызды насихаттау басты нысанаға алынған. Үлкендердің алдынан кесе көлденең өтпеу, ер-азаматтарды құрметтеу, ат тергеу, сәлем салу сияқты дәстүрлерімізді жаңғырта алсақ керемет емес пе! Мұхтар Әуезов кезінде «Ел болам десең - бесігіңді түзе» деген екен. Мен бұған қосымша «Бесігіңді түзеймін десең - әйелді түзе!» дегім келеді. Алайда әйелдер көйлекті тастап шалбар киген заманда бұл оңайға түспесі анық.
- Сізді «Әнұран», «Елтаңба», «Елорда» деген сөздердің авторы дейді. Осындай сөз жасаумен көптен айналысасыз ба? Бұл терминдер қалай туып еді?
- 1992 жылы «Мемлекеттік рәміздер туралы» заң жобасы талқыланатын тұста «Халық кеңесі» газетінде жарияланған мақаламда Гимн сөзін - Әнұран, Герб сөзін - Елтаңба деп алыппын. Бұл терминдер заң жобасы арқылы өмірімізге сіңіп кетті. «Елорда» сөзі 1998 жылы Ақмола атауы Астана болып өзгерген кезде «Қазақстан-1» телеарнасының өзім басқарған жаңалықтар қызметі арқылы тарады. Бұлардан өзге «отставка» - «доғарыс», «приспособление» - «айлабұйым», «час пик» - «нөпір шақ», «сувенир» - «кәдесый» және тағы басқа бірқатар сөздерді аударғаным бар. Бұл ертеректе «Білім және еңбек» журналында істеген кезден қалған қызығушылық.
- Шығармашылық жұмыста кіммен ой бөлісесіз?
- Менің достарым да, інілерім де шығармашылық жұмыстарға әркез өзіндік пікір айта алады. Бірақ шығармашылық салада маған ең жақыны жұбайым Раушан Кәрішалова. Ол «Той әлемі» журналын басқарады, тақырыпты тез табады, тез жазады, ойы анық. Біздің ой-пікірлеріміз үнемі бір-бірін толықтырып жатады. Қазір екеуміз отбасылық құндылықтарға, ұлттық әдет-ғұрыптарға арналған «Бақыттың кілті» атты кітап жазу үстіндеміз.
- Әңгімеңізге рақмет!

Сұхбаттасқан Гүлбаршын АЙТЖАНБАЙ

"Айқын" газеті