- مارات مىرزا، جاقىندا جاريالانعان «قازاقستاننىڭ ەل بىرلىگى دوكتريناسى» قازىر تەك ءورىستىلدى باسىلىمدار اراسىندا قىزۋ پىكىرتالاستىڭ كورىگىن قىزدىرىپ جاتىر. قازاقتىلدى باسىلىمدار بولسا ءالىپتىڭ ارتىن باعا ما، قالاي؟
- ءيا، جاقىندا «قازاقستاننىڭ ەل بىرلىگى دوكتريناسىنىڭ» جوباسىن تالقىلاۋ ءۇشىن جۇرتشىلىق نازارىنا ۇسىنىلدى. وعان بايلانىستى ءورىستىلدى باسىلىمدار ءوز پىكىرىن جارىسا ءبىلدىرىپ جاتقان بولسا، قازاقتىلدى باسىلىمدار بۇل جوبانىڭ قازاق حالقىنا پايداسى قانشالىقتى ەكەندىگىن باعامداپ جاتقان سىڭايلى.
- «ەل بىرلىگى دوكتريناسىنان» ءسىز نە ءتۇيدىڭىز؟

- مارات مىرزا، جاقىندا جاريالانعان «قازاقستاننىڭ ەل بىرلىگى دوكتريناسى» قازىر تەك ءورىستىلدى باسىلىمدار اراسىندا قىزۋ پىكىرتالاستىڭ كورىگىن قىزدىرىپ جاتىر. قازاقتىلدى باسىلىمدار بولسا ءالىپتىڭ ارتىن باعا ما، قالاي؟
- ءيا، جاقىندا «قازاقستاننىڭ ەل بىرلىگى دوكتريناسىنىڭ» جوباسىن تالقىلاۋ ءۇشىن جۇرتشىلىق نازارىنا ۇسىنىلدى. وعان بايلانىستى ءورىستىلدى باسىلىمدار ءوز پىكىرىن جارىسا ءبىلدىرىپ جاتقان بولسا، قازاقتىلدى باسىلىمدار بۇل جوبانىڭ قازاق حالقىنا پايداسى قانشالىقتى ەكەندىگىن باعامداپ جاتقان سىڭايلى.
- «ەل بىرلىگى دوكتريناسىنان» ءسىز نە ءتۇيدىڭىز؟
- ءوز باسىم بۇل دوكترينانىڭ جوباسىمەن مۇقيات تانىسىپ شىقتىم. البەتتە ەل تىنىشتىعى ءۇشىن ەل بىرلىگى كەرەك. مەنىڭ تۇيگەنىم - دوكترينا جوباسى قازاقستاندا تۇراتىن حالىقتاردى ءبىر يدەيا توڭىرەگىندە توپتاستىرىپ، ءبىر ماقساتقا جۇمىلدىرۋدى كوزدەيدى. مۇنداي ىزگى ماقسات ەكى قولىڭدى بىردەي كوتەرىپ قولداۋعا تۇرادى. دەگەنمەن جوباداعى «ەتنوسارالىق كەلىسىمنىڭ قازاقستاندىق ۇلگىسى ناتيجەلىلىگىنىڭ باستى فاكتورى - ەشكىمنىڭ ارتىقشىلىعىنا دا، ەشكىمنىڭ قۇقىعىنا قىسىم كورسەتۋگە دە جول بەرمەيتىن، ەلىمىزدە تۇراتىن ەتنوستىق توپتار مۇددەلەرىنىڭ تەڭدىگىن ساقتاۋ بولىپ تابىلادى»، «الەۋمەتتىك، ناسىلدىك، ۇلتتىق جانە ءدىني الاۋىزدىقتار تۋدىرۋعا، مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگىنە نۇقسان كەلتىرۋگە باعىتتالعان ءىس-ارەكەتتىڭ جولىن كەسۋ» سياقتى تۇجىرىم-تىركەستەر مەنى ويلاندىرىپ تاستادى. ماعىناسى ۇلت ۇعىمى مەن ازامات ۇعىمىن شاتاستىرىپ تۇرعان تىركەستەر. ايتپەسە قازاق مەملەكەتتىگى مەن قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسىن قوزعاساق، ەشكىمنىڭ ارتىقشىلىعىنا جول بەرمەيتىن قاعيدانى بۇزامىز. ۇلتتىق الاۋىزدىقتى تۋدىرتۋشى بولىپ شىعادى ەكەنبىز. جوبا تۋرا وسى قالپىندا قابىلدانار بولسا، ول «قازاقستاندىق ۇلت» ۇعىمىن جانداندىرۋعا ناقتى تالپىنىس بولىپ شىعادى. بۇل سىرتتان كۇتىپ جۇرگەن «جاھاندانۋ» قۇبىجىعىنىڭ ءوز ىشىمىزدە پايدا بولۋعا تىرىسىپ جاتقانىن كورسەتەدى.
قازاقستاندا تۇراتىن حالىقتار ءبىر ۇلتقا اينالار بولسا، ول قاي تىلدە سويلەيدى، قاي مادەنيەتتى ۇستانادى؟ تەك قازاق حالقىنىڭ عانا ەمەس، تاعدىر تەزىمەن ءبىزدىڭ جەردەن پانا تاپقان وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ اتاجۇرتتارىمەن ساباقتاسقان سان عاسىرلىق مادەنيەتى مەن سالت-ءداستۇرىن قايدا قويامىز؟ مەنىڭشە، دوكترينانىڭ وسى تارماقتارى تۋرالى ءالى دە كەڭىنەن ويلاۋ كەرەك.
- بۇل دوكترينا عالىم ءازىمباي عاليدىڭ كونتسەپتسياسىمەن قانشالىقتى جاقىن؟
- ەكى قۇجاتتىڭ ۇستانىمدارى مۇلدە بولەك. دوكترينا جوباسىنان ءازىمباي عاليدىڭ كونتسەپتسياسىمەن بايلانىساتىنداي تۇستارىن بايقاي قويمادىم. Cەبەبى ازەكەڭنىڭ كونتسەپتسياسى بويىنشا ەلىمىزدەگى تۇركى تىلدەس ۇلت وكىلدەرى مەن مۇسىلماندار ءبىرىنشى كەزەكتە اسسيميلياتسيالانىپ، «ۇلكەن قازاق ۇلتىنىڭ» نەگىزىنە اينالۋى كەرەك. بۇل دا قاپەردە ۇستايتىن باعىت.
فرانتسيادا تۇراتىن بارلىق حالىق فرانتسۋزداردىڭ، گەرمانيادا تۇراتىن بارلىق حالىق نەمىستەردىڭ توڭىرەگىنە توپتاسقان. ال ءبىزدىڭ دوكترينا جوباسىندا قازاق مەملەكەتتىگى اياسىندا قازاق حالقىنىڭ توڭىرەگىندە توپتاسۋ تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز جوق. وسى ماسەلە دە مەنى قاتتى الاڭداتادى.
- مۇنداي تاجىريبە الەمدىك تاجىريبەدە دە بار ەمەس پە؟ مىسالى، «امەريكالىق ۇلت»؟
- بۇل جەردە قازاق ەلى مەن اقش قوعامىنىڭ بەت-بەينەسىن سالىستىرۋدىڭ مۇلدەم قيسىنى جوق. اقش كونكيستادورلىق، ياعني باسقىنشىلىق ساياساتتىڭ ناتيجەسىندە ومىرگە كەلگەن. ونداعى جەرگىلىكتى ءۇندىس حالىقتارى رەزەرۆاتسيالاردا تۇرادى. ۇلىبريتانيانىڭ بيلىگىنەن ءبولىنىپ شىققانىمەن، اعىلشىن ءتىلى ورتاق بايلانىس قۇرالى رەتىندە ەلدە قالىپ قويدى. ول زاڭ مەن ءتىل عانا بىرىكتىرىپ تۇرعان ەل.
- ال قازاقستاندا وسى مودەلدى قولدانۋعا بولا ما؟ مۇنى قولدانعان جاعدايدا كىم ۇتادى، كىم ۇتىلادى؟
- امەريكالىق ۇلگى قازاقستانعا ءۇزىلدى-كەسىلدى جارامايدى. ول مودەل قازاق حالقىنىڭ تاڭداۋىنا كەرەعار دەپ ەسەپتەيمىن. تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ 1993 جىلى قابىلدانعان كونستيتۋتسياسى اقش كونستيتۋتسياسى ۇلگىسىندە جاسالعان بولاتىن، ەكى جىلدان سوڭ ول وزگەرتىلدى. 1995 جىلى قازىرگى قولدانىستاعى كونستيتۋتسيانىڭ جوباسى جاسالعان كەزدە، وعان فرانتسۋز رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسى باسشىلىققا الىندى. وسىنى ۇمىتپايىق. ەلىمىزدى مەكەندەيتىن قازاقتان وزگە ەتنوستاردىڭ ءبارىنىڭ تاريحي وتانى بار. ورىستاردىڭ - رەسەيى، نەمىستەردىڭ - گەرمانياسى، پولياكتاردىڭ - پولشاسى، گرەكتەردىڭ - گرەكياسى، ۇيعىرلاردىڭ قىتايداعى شىنجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالى اۋدانى، كارىستەردىڭ - ەكى كورەياسى بار. «قازاقتاردىڭ قازاقستاننان باسقا وتانى جوق» دەپ اقتالىپ كەلە جاتقانىمىزعا جيىرما جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. ساياسي كوزقاراستاردى الىپ تاستاپ، تازا عىلىمي تۇرعىدان قاراعاندا قازاقستاندا قازاق حالقى مەن باسقا جاقتا تاريحي وتاندارى بار الۋان ۇلتتاردىڭ دياسپورالارى تۇرادى.
بيىل اقپان-ناۋرىز ايلارىندا وتكەن حالىق ساناعى قازاقستانداعى قازاق حالقىنىڭ سانى ەل تۇرعىندارىنىڭ 67 پايىزىنان اسقانىن كورسەتتى. قاي ەلدىڭ بولسا دا جەرگىلىكتى ۇلتى جالپى حالىقتىڭ ۇشتەن ەكى بولىگىنەن اسقان جاعدايدا ول مونوۇلتتى مەملەكەت سانالادى. سوندىقتان قازاقستاندى كوپۇلتتى مەملەكەت رەتىندە دارىپتەي بەرۋ قيسىنسىز. قازاقستان باسقا دا ۇلت وكىلدەرىنىڭ ازاماتتىق قۇقىقتارى ساقتالاتىن ءارى قورعالاتىن قازاق حالقىنىڭ مەملەكەتى ەكەندىگى ەكىۇشتى وي تۋدىرماۋعا ءتيىس.
- «ەل بىرلىگى دوكتريناسىنداعى» قازاقستاندىق ۇلت يدەياسىن قانداي جاعدايدا قابىلداۋعا بولادى دەپ ويلايسىز؟
- ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ سويلەگەن ءبىر سوزىندە قازاقستان حالقىن قازاق حالقىنىڭ توڭىرەگىنە توپتاستىرۋ جونىندە وي ايتقان بولاتىن. قازاق حالقى قازاقستاندا تۇراتىن باسقا ەتنوستىق دياسپورالار ءۇشىن جاۋاپتى بولۋعا ءتيىس. سوندىقتان «ەل بىرلىگى دوكتريناسى» جوباسىنا ەڭ قازىقتى وي، نەگىزگى ۇستانىم رەتىندە ەلباسىنىڭ وسى يدەياسى الىنعانى ءجون. دوكتريناداعى مەملەكەتتىك ءتىلدى قولدانۋدىڭ قۇقىقتىق بازاسىن دامىتۋ، ونىڭ ۇيىستىرۋشى ءرولىن نىعايتۋ، مەملەكەتتىك ءتىلدى ەركىن مەڭگەرگەن ەتنوستىق توپتار وكىلدەرىن مەملەكەتتىك قىزمەت جۇيەسىندەگى جاۋاپتى لاۋازىمدارعا قويۋ سياقتى نورمالار قۇپتاۋعا تۇرارلىق. ال قازاق حالقىنىڭ مۇددەسىن اتتاپ ءوتىپ، «قازاقستاندىق ۇلت» قۇرۋ، امەريكالىق ۇلگىمەن مەملەكەت قۇرۋعا ۇمتىلۋ - جۇزەگە اسپايتىن، «جاتىرىنان ءولى تۋعان شارانا» ءتارىزدى يدەيالار.
«بىزدە قازىر 130-دان استام ۇلت وكىلدەرى تۇرادى» دەگەندى ءجيى ايتامىز. بىراق تۇركيادا 150-دەن استام ۇلت وكىلدەرى، فرانتسيادا 180-نەن استام ۇلت تۇرادى. تۇرىك ەلىندە تۇرىك تىلىنەن وزگە تىلدە ءدارىس بەرەتىن بىردە-ءبىر مەكتەپ جوق. تۇرىك تىلىنەن وزگە تىلدە شىعاتىن بىردە-ءبىر گازەت جوق. فرانتسيادا دا سولاي. تۇركيادا تۇراتىنداردىڭ ءبارى وزدەرىن «تۇرىكپىز» دەپ، فرانتسيادا تۇراتىنداردىڭ ءبارى ءوزىن «فرانتسۋزبىز» دەپ ەسەپتەيدى.
- دەمەك، بىزگە بۇل تۇرعىدا تۇرىك مودەلى جاقىن دەگىڭىز كەلە مە؟
- قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسىن قاراساق بىزگە ەۋروپالىق ۇلتتىق مەملەكەت مودەلى ۇيلەسىمدى. ءبىر ۇلتتىڭ، ءبىر ءتىلدىڭ توڭىرەگىنە توپتاسقان ءتيىمدى. ول - قازاق ۇلتى، ول - قازاق ءتىلى بولۋعا ءتيىس. «قازاقستاندىق ۇلت» يدەياسى ورىس تىلىنە نەگىزدەلگەنى ايتپاسا دا سەزىلىپ تۇر. ورىس ءتىلى - قازاقستان قازاق حالقىنىڭ ماڭگىلىك بولاشاعى بولا المايدى. كەزىندە «كەڭەستىك ۇلت جاسايمىز» دەپ سوكپ مەن كسرو باسشىلارى دا تالپىنعان. بىراق ولارىنان تۇك شىقپادى. بۇگىنگى «قازاقستاندىق ۇلت» جاساۋعا دەگەن تالپىنىس سول كەڭەستىك يدەيانىڭ ءساتسىز جاڭعىرىعى سياقتى. سەنات توراعاسى قاسىم-جومارت توقاەۆ «قازاقستاندىق ۇلت» دەگەن تەزيستى مۇلدە قابىلداۋعا بولمايدى» («تۇركىستان» گازەتى، 2. 11. 2004 جىل) دەسە، «نۇر وتان» پارتياسى جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى ەرلان قارين جاقىندا جۋرناليستەرگە بەرگەن سۇحباتىندا «بۇرىن دا ايتىپ ءجۇرمىن، قازىر دە قايتالاپ ايتامىن، مەن «قازاقستاندىق ۇلت» كونتسەپتسياسىن قولداۋشىلاردىڭ قاتارىنان ەمەسپىن. مەنىڭ ويىمشا، ۇلتتىق ساياساتتا ەڭ الدىمەن، قازاقتىڭ بىرلىگىن قالىپتاستىرۋ كەرەك» دەپ ويىن اشىق بىلدىرگەن بولاتىن.
- «قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى تۋرالى» زاڭدا قازاقستاندا تۇراتىن وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ ءبارى «ەتنوس» دەپ اتالعان. بۇل تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز؟
- «ەتنوس» - ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ عىلىمي اتاۋى. ەلىمىزدە تۇراتىن ۇلت دياسپورالارىن قازاق حالقىمەن تەڭدەستىرۋدىڭ ساياسي جولى. بىراق حالىقارالىق زاڭدىلىقتار بويىنشا ۇلت پەن دياسپورا تەڭ ەمەس. دياسپورا ۇلتقا جۇكتەلەتىن مىندەتتەردى الىپ جۇرە المايدى. ساياساتكەرلەر قازاقستانداعى تۇراقتىلىق، بۇگىندە تولەرانتتىلىق اتالىپ جۇرگەن توزىمدىلىك ەڭ الدىمەن قازاق حالقىنىڭ كەڭپەيىلدىلىگى مەن شىدامدىلىعىنا نەگىزدەلگەنىن ەستەن شىعارماۋعا ءتيىس.
- ۇكىمەتتىڭ تاياۋداعى سەلەكتورلىق ماجىلىستەرىنىڭ بىرىندە تۇڭعىش رەت اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى كوتەرىلىپ، ونىڭ ەكسپانسيالىق سيپاتى رەسمي دەڭگەيدە مويىندالعانداي بولدى. ال بۇل - قازاقتىلدى جۋرناليستەر تاراپىنان ايتىلا-ايتىلا جاۋىر بولعان تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى. قازاق ەلىنىڭ اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىگىنە كىم كەپىلدىك بەرۋگە ءتيىس دەپ ويلايسىز؟
- ءيا، قازاقستان وراسان زور اقپاراتتىق ەكسپانسياعا ۇشىراپ وتىر. وڭتۇستىكتە وزبەكستاندىق تەلەارنالار، شىعىستا قىتاي ارنالارى، سولتۇستىكتەن رەسەي ارنالارى جۇمىس ىستەيدى. اسىرەسە، رەسەيدىڭ باق قۇرالدارى اسا بەلسەندى. قازاقستاندا 3 مىڭنان استام بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى جۇمىس ىستەيتىن بولسا، سونىڭ ىشىندە تەك قازاق تىلىندە جۇمىس ىستەپ جاتقاندارى 450-500-دەيى عانا. ورىس تىلىندەگى باق - 1,5 مىڭنان استام. تەك رەسەيدەن كەلىپ جاتقان اقپارات قۇرالدارىنىڭ سانى مىڭنان اسادى. تارالىمدىق تۇرعىدان الساق، ورىس تىلىندەگى «وتاندىق» جانە رەسەيدەن كەلەتىن باق تارالىمى جالپى تارالىمنىڭ شامامەن 85-90 پايىزىن قۇرايدى. رەسەيدىڭ ستراتەگيالىق ارىپتەس ەكەنى راس. الايدا «اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك» دەگەن جاي دىبىس ەمەس. ول ءوزىنىڭ مەملەكەتىن ءوزى باسقاراتىندىعىن، ءوزىنىڭ يدەولوگياسىن ءوزى جۇرگىزەتىندىگىن بىلدىرەدى. اقپاراتتىق ەكسپانسياسى ارقىلى بۇگىندە رەسەيدىڭ ۇستانىمدارى قازاقستان جۇرتشىلىعىنا كۇشتەپ تاڭىلىپ وتىر.
قازىر تمد كەڭىستىگىندە بىرقاتار ەلدەر اقپاراتتىق كەڭىستىكتە ەتەك-جەڭدەرىن قىمتاي باستادى. وعان مىسال - تۇرىكمەنستان، وزبەكستان، تاجىكستان، گۇرجىستان. كۇنى كەشە عانا قىرعىزستان دا سونداي قادامدارعا بەت الدى. شەكارامىزدى تارس جاۋىپ، سىرتتان ەشنارسە وتكىزبەيمىز دەۋ، ارينە، ابەستىك. ال اقپاراتتىق كەڭىستىگىمىزدە مەملەكەتتىك يدەولوگيانىڭ مەرەيى ۇستەم بولۋ ءۇشىن باتىل ارەكەتكە باراتىن كەز كەلدى. ءسىز ايتقانداي، ۇكىمەت قابىرعاسىنداعى اڭگىمەنى اقپاراتتىق كەڭىستىكتى قورعاۋعا باعىتتالعان باتىل ارەكەتتەردىڭ العاشقى تالپىنىسى دەپ ويلايمىن. بۇگىندە قازاقستان رەسەيدىڭ اقپاراتتىق نارىعىنىڭ ۇلكەن ءبىر بولىگىنە اينالىپ وتىر.
- مارات مىرزا، ءبىز قولىمىزدى كەش سەرمەپ وتىرعان جوقپىز با؟
- ۇكىمەت اتا زاڭ شەڭبەرىندە قانداي شەشىم قابىلدايمىن دەسە دە ءوز ەركى. ول ەشقانداي سىرتقى كۇشتەرگە تاۋەلدى ەمەس. ۇكىمەت تاراپىنان قابىلدانىپ جۇرگەن كەز كەلگەن قاۋلىنى جۇزەگە اسىرۋ تەتىكتەرى بىزدە الدىن الا ويلاستىرىلىپ قويعان. پارمەندىلىگىنە كۇمان كەلتىرمەي-اق قويىڭىز.
- ۇكىمەتتىڭ قولىندا ونداي پارمەندى تەتىكتەر بولسا، وندا بۇل كۇش ءتىل ماسەلەسىنە قاتىستى نەگە قولدانىلمايدى؟ وزبەكستان مەن تاجىكستان مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسىن باياعىدا شەشىپ قويدى. كۇنى كەشە عانا قىرعىزستاننىڭ جوعارعى كەڭەسى «مەملەكەتارالىق كەلىسسوزدەردىڭ ءبارى قىرعىز تىلىندە جۇرگىزىلسىن» دەگەن تالاپ قويدى.

<!--pagebreak-->

- ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا ءومىر سۇرگەن اقىن سارا تاستانبەكقىزى «كەلگەندە جيەنقۇلعا شىقپايدى ءۇنىم» دەگەن ەكەن. سول ايتپاقشى، مەملەكەتتىك تىلگە كەلگەندە ۇكىمەتتىڭ كىبىرتىكتەپ قالاتىن تۇستارى كوپ. مۇنىڭ ءبارىن مەن قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ العاشقى ايلارىندا-اق حالىقارالىق «وتارسىزداندىرۋ دەكلاراتسياسىنا» («دەكلاراتسيا و دەكولونيزاتسي») سايكەس قۇقىقتىق نورمالار قابىلدانباۋىنان كورەمىن. ەگەمەندىك العانىمىزعا 18 جىل وتسە دە سوناۋ پاتشالىق رەسەي زامانىنان جالعاسقان، توتاليتارلىق جۇيە كەزىندە دەندەگەن ورىستاندىرۋ ساياساتىنا كۇنى بۇگىنگە دەيىن رەسمي باعا بەرىلگەن جوق. بىرەۋلەردىڭ كوڭىلىنە قاراپ جالتاقتايمىز. ال قازاقتىڭ كوڭىلىنە قاراپ جاتقان كىم بار؟
وسىدان ەكى-ءۇش جىل بۇرىن كەيبىر دەپۋتاتتار اراسىندا داۋ تۋعان ەدى: «بىزدە مەملەكەتتىك ءتىل ەكەۋ، ويتكەنى اتا زاڭىمىزدا ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن قاتار قولدانىلادى» دەلىنگەن دەپ سىرەسىپ قالعان. سول كەزدە ءبىر دەپۋتاتتىڭ رەسمي تۇسىندىرمە بەرۋ تۋرالى وتىنىشىنە وراي قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسيالىق كەڭەسى اتا زاڭىمىزدىڭ بۇل بابىنا بايلانىستى ارنايى قاۋلى شىعارعان. وندا: «كونستيتۋتسيانىڭ 7-بابىنىڭ 2-تارماعىنداعى «مەملەكەتتىك ۇيىمداردا جانە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلادى» دەگەن كونستيتۋتسيالىق نورما ورىس تىلىنە ەكىنشى مەملەكەتتىك مارتەبە بەرىلەتىنىن بىلدىرمەيدى» دەلىنگەن. ياعني بۇل دەگەنىڭىز - مەملەكەتتىك رامىزدەردە جازۋ تەك مەملەكەتتىك تىلدە جازىلادى، مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ مورلەرى مەن مورتاڭبالارىنداعى اتاۋلارى، مەملەكەتتىڭ ەگەمەندىگىن ايقىندايتىن مەملەكەتتىك رامىزدەر، ءتىپتى ۆاليۋتاعا دەيىن تەك قازاق ءتىلىن پايدالانۋ كەرەكتىگىن بىلدىرەدى. مەملەكەتتىك ۇيىمدار مەن جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىنىڭ رەسمي تۇلعالارى كوپشىلىك الدىندا ءسوز سويلەگەندە قازاق تىلىنە باسىمدىق بەرىلەدى دەگەن ءسوز. وسى تۇرعىدان العاندا كۇللى شەنەۋنىكتەر مەملەكەتتىك تىلگە قاتىستى كوزقاراستارىن كونستيتۋتسيالىق نورمالارمەن سايكەستەندىرۋى قاجەت.
- شەرحان مۇرتازانىڭ «ءجۋرناليستىڭ ارقالاعانى التىن، جەگەنى جانتاق» دەگەن قاناتتى سوزدەرى جۋرناليستەردىڭ اراسىندا كەڭ تاراپ كەتكەن ەدى. قازىر جۋرناليستەر قوعامدا الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە زاڭدىق تۇرعىدا قورعاۋعا مۇقتاج دەپ ەسەپتەيسىز بە؟
- ءبىزدىڭ قوعامدا ءبارى زاڭمەن رەتتەلەدى. جۋرناليستەر - مەملەكەتتىك قىزمەتكەر دە ەمەس، بيزنەس سەكتورىنا دا جاتپايدى. ءتورتىنشى بيلىكتىڭ وكىلدەرى - قوعامنىڭ تامىرشىسى ءتارىزدى. باق-تىڭ ورنى ارقاشان ايرىقشا. باق- قوعامنىڭ كوزى، قۇلاعى. بۇگىندە باسقا سالادا ءبىلىم الىپ جۋرناليستيكاعا كەلگەندەر دە بار، جۋرناليست ماماندىعىن الىپ، باسقا سالالارعا كەتىپ جاتقاندار دا كوپ. سوندىقتان جۋرناليستەرگە ەرەكشە مارتەبە بەرۋدىڭ قاجەتى دە جوق. جۋرناليست ءوز ماماندىعىن جەتىك مەڭگەرۋى ارقىلى عانا قوعامداعى ءوز ورنىن ايشىقتاي الادى. كاسىبي تۇرعىدان بيىك دەڭگەيگە كوتەرىلگەن جۋرناليست قاتەلىكتەرگە بوي الدىرتپايدى، سوت تەرگەۋلەرىنە ۇرىنبايدى. ەڭ باستىسى، جەكەلەگەن ازاماتتاردىڭ، زاڭدى تۇلعالاردىڭ ار-نامىسىنا تيمەۋگە تىرىسۋ. جۋرناليستەردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە زاڭدىق تۇرعىدا قورعالۋىنىڭ جالعىز كىلتى - ونىڭ كاسىبي شەبەرلىگىندە. جالپى، جۋرناليستەر قوعامنىڭ الدىڭعى قاتارداعى ەڭ بەلسەندى ويىنشىلارى، جاۋىنگەرى بولىپ قالا بەرەدى.
- ەگەر قوعامدى ۇلكەن شاحمات تاقتاسى دەپ ەلەستەتىن بولساق، ءسىز جۋرناليستەردى قاي «فيگۋرانىڭ» ورنىندا ەلەستەتەر ەدىڭىز؟
- مەن جۋرناليستەردى شاحمات ويناپ وتىرعان ويىنشىمەن تەڭەستىرەر ەدىم...
تەگىندە ولار اقپاراتتىق جانە ساراپتامالىق سيپاتتاعى جۋرناليستەر بولىپ ەكىگە بولىنەدى. قوعام ءۇشىن ەكەۋى دە قاجەت. جۋرناليستەردىڭ ۇستانىمى قوعام ءۇشىن دە ماڭىزدى.
- قازىر قازاقستاندىق باق-تىڭ ءبىرازى «ارنا مەديا»، «نۇر-مەديا» ءتارىزدى مەدياحولدينگتەردىڭ قول استىنا جيناقتالدى. ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا تۇرسا دا ءارتۇرلى باعىتتى ۇستاناتىن باسىلىمداردىڭ ەكى-ءۇش حولدينگتىڭ ماڭايىنا توپتاسۋى قازاقستاندىق مەديانارىقتىڭ بەتالىسىنا قالاي اسەر ەتەدى؟
- باق قۇرالدارىن ساياسي نەمەسە قارجىلىق ماقساتتاردا توپتاستىرۋ الەمدىك تاجىريبەدە بار. ودان «سۇمدىق» ءبىر استار ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق. قازاقستاندىق باق-تاردىڭ مىسالىندا بۇل ەڭ الدىمەن ولاردى قارجىلاندىرۋدى ءبىر ورتالىقتان جۇرگىزۋدى، سول ارقىلى يدەولوگياسىن ورتالىقتاندىرۋدى كوزدەيدى. بۇل سول ءۇشىن عانا كەرەك. قازىرگىدەي جاعدايدا بۇل تاڭعالارلىقتاي قۇبىلىس ەمەس. «وزدەرىن تاۋەلسىزبىز» دەپ ەسەپتەيتىن باق-تىڭ دا تاۋەلدى تۇستارى بار. كوبىنە-كوپ بەلگىلى ءبىر قارجىلىق توپتاردىڭ سويىلىن سوعىپ جاتادى.
- مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى مۇحتار قۇل-مۇحاممەد مىرزا تاياۋدا «قازاقستاندىق تەلەارنالارداعى وتاندىق ونىمدەردىڭ مولشەرى 60 پايىزدان كەم بولماۋى ءتيىس» دەگەن تالاپ قويدى. بىراق قازاقتىلدى باق ءۇشىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن جارناما ماسەلەسى باسى اشىق ماسەلەلەردىڭ قاتارىندا تۇر.
- قازىر جارنامانىڭ 97 پايىزى ءورىستىلدى باسىلىمداردىڭ ۇلەسىندە. قازاق ەلىنىڭ جارناما رىنوگى ءورىستىلدى باسىلىمداردىڭ ديىرمەنىنە سۋ قۇيىپ وتىر. بۇل وتە ۇلكەن قيعاشتىق. «قازاقتىلدى باسىلىمدار ءۇشىن ەرەكشە جاعداي جاساڭدار» دەۋگە قۇقىمىز جوق. بىراق قازاقتىلدى باسىلىمداردىڭ جارناما سالاسىنداعى دەڭگەيى ءورىستىلدى باسىلىمداردىڭ جارنامالىق دەڭگەيىنە جەتكىزىلۋى كەرەك. «باق تۋرالى»، «جارناما تۋرالى» زاڭدارعا ارنايى وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزەتىن كەز جەتتى. تەلەۆيزيا حابارلارىن 50 ح 50 پايىزعا جەتكىزگەنىمىز ءتارىزدى جارناما سالاسىندا دا 50 ح 50 ءپرينتسيپىن قولدانعان دۇرىس. ەگەر ۇكىمەت «جارناما 100 پايىز مەملەكەتتىك تىلدە بەرىلسىن» دەپ قاۋلى شىعارسا دا، ول ورىندالاتىن ءىس.
- كەزىندە قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ الىپ تۇلعالارى كامال سمايىلوۆ پەن شەرحان مۇرتازانىڭ گازەت بەتىندە حات جازىسىپ، قوعامنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن كوتەرگەنى ەستە. قازىر اعا بۋىن اراسىنان وسىنداي جاريا حات جازىسۋلار نەگە كورىنبەيدى؟ ادەمى ءداستۇر ءۇزىلىپ قالعان جوق پا؟
- حات دەگەن ول فورما عانا. بۇگىندە ەپيستوليارلىق جانر كونەردى. بۇرىنعى پوشتا ارقىلى حات الماسۋلار مۇلدە سيرەدى. قولدانىستا ەلەكتروندىق پوشتا، sms, سكايپ بايلانىستار. جۋرناليستەر ءوزىن تولعاندىرعان ماسەلەلەردى كەز كەلگەن باسىلىمدا جاريالاي الادى. ايتالىق، مەنىڭ «ايقىندا» جاريالاعان پىكىرلەرىمە دوسىم جۇماباي شاشتايۇلى «انا تىلىندە» نەمەسە ءوزى باسقاراتىن «قازاق ادەبيەتىندە» ءۇن قوسۋى مۇمكىن. ايىرماشىلىق تەك ماتەريالدىڭ شەكەسىندەگى «حات» دەيتىن ايداردىڭ بولىپ-بولماۋىندا عانا. ارينە، جاريا حات الماسۋلار ءالى دە بولار. بىراق اڭگىمە جانردا ەمەس، وندا ايتىلاتىن ويدىڭ تۇشىمدىلىعىندا.
- ءسىزدىڭ ءالى بوياۋى كەۋىپ ۇلگەرمەگەن «ءداۋىر ءدۇرسىلى» اتتى كىتابىڭىزدا 1990-1991 جىلدارداعى وقيعالارعا ەداۋىر ورىن بەرىلىپتى. بۇل نەلىكتەن؟
- كوپ ادامدار تاۋەلسىزدىكتى عايىپتان تۇسكەن دۇنيەدەي كورەدى.
تاۋەلسىزدىك قانتوگىسسىز كەلگەنىمەن، وعان جەتۋ جولدارى وراسان قۇرباندىقتارعا ۇشىراتتى. ول بوستاندىق جولىندا 260 جىلعا سوزىلعان كۇرەستىڭ جەمىسى. تاۋەلسىزدىك قارساڭىنداعى 1990-1991 جىلدار ەلىمىز ءۇشىن نەبىر كەرەمەت تاعدىرلى وقيعالارعا تولى ەدى. سول تۇستا ماعان قازاق سسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ ورگانى - «حالىق كەڭەسى» گازەتىنىڭ ساياسي شولۋشىسى رەتىندە سونداي وقيعالاردىڭ ءدال ورتاسىندا بولۋدىڭ ءارى ولارعا قولما-قول ۇنقوسۋدىڭ باقىتى بۇيىرىپتى. كىتاپتا رەفەرەندۋم، ەگەمەندىك، جاڭا وداقتىق شارت، تامىز بۇلىگى، ورالدا كازاك-ورىستاردىڭ اق پاتشاعا قىزمەت ەتۋىنىڭ 400 جىلدىعىن اتاپ وتۋگە تويتارىس، «ازات» قوزعالىسىنىڭ ومىرگە كەلۋى، رەسەيدىڭ پرەزيدەنتتىگىنەن ۇمىتكەر، ساياساتكەر قازاق امان تولەەۆپەن ماسكەۋدە الىنعان تۇڭعىش سۇحبات، ميگراتسيا سياقتى سول كەزدەگى ەڭ وزەكتى تاقىرىپتار كورىنىس تاپقان. 1990 جىلى 25 قازاندا ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراتسيا، 1991 جىلى 16 جەلتوقساندا «تاۋەلسىزدىك تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭ قابىلدانعان كەزدە حالىق قالاۋلىلارىمەن بىرگە سول زالدا بولۋدىڭ ءساتى تۇسكەندىگى، دەرەۋ دۇرسىلدەگەن جۇرەك قۋانىشىمەن «تاۋەلسىزدىك!» دەپ تاقىرىپ قويىپ، ماقالا جازعاندىعىم وزىمە ومىرلىك ماقتانىش. جالپى، ەلىمنىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن وتباسىم - مەنىڭ باستى باقىتىم.
- وتباسى دەمەكشى، ءسىز تەك قوعامدىق-ساياسي تاقىرىپتاردا عانا ەمەس، وتباسىلىق قۇندىلىقتار تۋرالى دا ءجيى قالام تەربەيسىز. بۇل ءسىز ءۇشىن حوببي مە، الدە تاڭدالعان تاقىرىپ پا؟
- وتباسى جانە وتباسىلىق قۇندىلىقتار ماسەلەسىمەن وتىز جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى اينالىسىپ كەلەمىن. ويتكەنى بۇل تاقىرىپتاردىڭ مەن ءۇشىن ساياسي استارى ۇلكەن. وتباسى مىقتى بولسا، وتانىمىز دا مىقتى. «پرەزيدەنت جانە حالىق» گازەتىنىڭ جانىنان جارىق كورىپ جۇرگەن «توي الەمى»، «ەتنوپەداگوگيكا» جۋرنالدارى دا وسى ماقساتقا قىزمەت ەتەدى. ۇلتتىق ادەت-عۇرىپتارىمىزدى ناسيحاتتاۋ باستى نىساناعا الىنعان. ۇلكەندەردىڭ الدىنان كەسە كولدەنەڭ وتپەۋ، ەر-ازاماتتاردى قۇرمەتتەۋ، ات تەرگەۋ، سالەم سالۋ سياقتى داستۇرلەرىمىزدى جاڭعىرتا الساق كەرەمەت ەمەس پە! مۇحتار اۋەزوۆ كەزىندە «ەل بولام دەسەڭ - بەسىگىڭدى تۇزە» دەگەن ەكەن. مەن بۇعان قوسىمشا «بەسىگىڭدى تۇزەيمىن دەسەڭ - ايەلدى تۇزە!» دەگىم كەلەدى. الايدا ايەلدەر كويلەكتى تاستاپ شالبار كيگەن زاماندا بۇل وڭايعا تۇسپەسى انىق.
- ءسىزدى «ءانۇران»، «ەلتاڭبا»، «ەلوردا» دەگەن سوزدەردىڭ اۆتورى دەيدى. وسىنداي ءسوز جاساۋمەن كوپتەن اينالىساسىز با؟ بۇل تەرميندەر قالاي تۋىپ ەدى؟
- 1992 جىلى «مەملەكەتتىك رامىزدەر تۋرالى» زاڭ جوباسى تالقىلاناتىن تۇستا «حالىق كەڭەسى» گازەتىندە جاريالانعان ماقالامدا گيمن ءسوزىن - ءانۇران، گەرب ءسوزىن - ەلتاڭبا دەپ الىپپىن. بۇل تەرميندەر زاڭ جوباسى ارقىلى ومىرىمىزگە ءسىڭىپ كەتتى. «ەلوردا» ءسوزى 1998 جىلى اقمولا اتاۋى استانا بولىپ وزگەرگەن كەزدە «قازاقستان-1» تەلەارناسىنىڭ ءوزىم باسقارعان جاڭالىقتار قىزمەتى ارقىلى تارادى. بۇلاردان وزگە «وتستاۆكا» - «دوعارىس»، «پريسپوسوبلەنيە» - «ايلابۇيىم»، «چاس پيك» - «ءنوپىر شاق»، «سۋۆەنير» - «كادەسىي» جانە تاعى باسقا بىرقاتار سوزدەردى اۋدارعانىم بار. بۇل ەرتەرەكتە «ءبىلىم جانە ەڭبەك» جۋرنالىندا ىستەگەن كەزدەن قالعان قىزىعۋشىلىق.
- شىعارماشىلىق جۇمىستا كىممەن وي بولىسەسىز؟
- مەنىڭ دوستارىم دا، ىنىلەرىم دە شىعارماشىلىق جۇمىستارعا اركەز وزىندىك پىكىر ايتا الادى. بىراق شىعارماشىلىق سالادا ماعان ەڭ جاقىنى جۇبايىم راۋشان كارىشالوۆا. ول «توي الەمى» جۋرنالىن باسقارادى، تاقىرىپتى تەز تابادى، تەز جازادى، ويى انىق. ءبىزدىڭ وي-پىكىرلەرىمىز ۇنەمى ءبىر-ءبىرىن تولىقتىرىپ جاتادى. قازىر ەكەۋمىز وتباسىلىق قۇندىلىقتارعا، ۇلتتىق ادەت-عۇرىپتارعا ارنالعان «باقىتتىڭ كىلتى» اتتى كىتاپ جازۋ ۇستىندەمىز.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

سۇحباتتاسقان گۇلبارشىن ايتجانباي

"ايقىن" گازەتى