«Ән-аға» және «Кiрмешi жиi түсiме» деген сияқты атақты әндерiмен қазақ әндерiнiң антологиясына енген белгiлi композитор Қалдыбек Құрманәлi мырза - бойында қарама-қайшылығы көп азамат. Тiптi ол өз отбасында да «шатақ» шығарып жүрмесе, iшкен асы бойына сiңбейдi. Мәселен, оның үш ұлының аттарына назар аударыңыз: үлкенiнiң аты - Шәмшi-Қалдаяқ, ортаншысы - Мұхтар-Шахан, кiшiсi - Бекзат-Саттархан. Қысқасы, әпендiлiгi де, әпербақандығы да, әдiлеттiлiгi де, әнсүйерлiгi де, әзiлқойлығы да итжығыс түсiп жататын жiгiтпен сұхбатқа ден қойыңыз.

Мен бiреудiң шоқпары емеспiн

- Қалдыбек мырза, сiз табиғатыңыздан ашық сөйлейтiн адамсыз ғой, бiрақ сол үшiн билiктен «таяқ жеймiн» деп қорықпайсыз ба?

- «Шегiрткеден қорыққан егiн екпейдi», - деген сөз бар. Ашық сөйлесем, бiреудiң қыз­метiне немесе тағына таласып жүрген жоқпын. Айтсам, нақты бiр мәселеге, яғни ұлттық, мемлекеттiк мәселелерге келгенде, өз пiкiрiмдi ашық бiл­дiрiп жүрмiн. Ал «таяқ жеу» дегенге келсек, әзiрше ондайдан аманмын. Дегенмен кейде журнал шығарып, концерттер ұйымдастырып жүрген соң, министрлердiң, әкiм-қаралар мен басшылардың кабинет­терiне кiруге тура келедi. Олардың менi қабылдамайтынын жақсы бiлемiн...

- Ондайда не iстейсiз?

«Ән-аға» және «Кiрмешi жиi түсiме» деген сияқты атақты әндерiмен қазақ әндерiнiң антологиясына енген белгiлi композитор Қалдыбек Құрманәлi мырза - бойында қарама-қайшылығы көп азамат. Тiптi ол өз отбасында да «шатақ» шығарып жүрмесе, iшкен асы бойына сiңбейдi. Мәселен, оның үш ұлының аттарына назар аударыңыз: үлкенiнiң аты - Шәмшi-Қалдаяқ, ортаншысы - Мұхтар-Шахан, кiшiсi - Бекзат-Саттархан. Қысқасы, әпендiлiгi де, әпербақандығы да, әдiлеттiлiгi де, әнсүйерлiгi де, әзiлқойлығы да итжығыс түсiп жататын жiгiтпен сұхбатқа ден қойыңыз.

Мен бiреудiң шоқпары емеспiн

- Қалдыбек мырза, сiз табиғатыңыздан ашық сөйлейтiн адамсыз ғой, бiрақ сол үшiн билiктен «таяқ жеймiн» деп қорықпайсыз ба?

- «Шегiрткеден қорыққан егiн екпейдi», - деген сөз бар. Ашық сөйлесем, бiреудiң қыз­метiне немесе тағына таласып жүрген жоқпын. Айтсам, нақты бiр мәселеге, яғни ұлттық, мемлекеттiк мәселелерге келгенде, өз пiкiрiмдi ашық бiл­дiрiп жүрмiн. Ал «таяқ жеу» дегенге келсек, әзiрше ондайдан аманмын. Дегенмен кейде журнал шығарып, концерттер ұйымдастырып жүрген соң, министрлердiң, әкiм-қаралар мен басшылардың кабинет­терiне кiруге тура келедi. Олардың менi қабылдамайтынын жақсы бiлемiн...

- Ондайда не iстейсiз?

- Адамнан айла артылған ба, ондайда басқаша жолын қарастырамын. Яғни өзiмнiң сөзiм өтетiн сол министрлiктегi немесе әкiмдiктегi азаматтар арқылы шаруа бiтiремiн.

Бiр жолы Ақордаға «Шәмшi әндерiнiң» шаруасымен бардым. Барудан бұрын билiктегiлердiң бәрi менi дұрыс көрмейтiн шығар деп ойлағанмын. Бiрақ олай болмады. Олардың да iшiнде ұлтын сүйетiн, жөн-жосықты бiлетiн азаматтар бар екен. Маған пiкiрлерiн бiлдiрiп: «Қалдыбек, сенiң баспасөзде айтып, көтерiп жүрген мәселелерiңдi бiз де бiлемiз. Мүмкiн, он есе ар­тық бiлетiн шығармыз. Бiрақ бiз соны айта алмаймыз. Себебi, би­лiкке, қызметке байланған жа­йымыз бар. Ал сен бiз сияқты емессiң. Еркiнсiң, азатсың!» - дедi. Бұл билiктегiлердiң бәрi «құйыршық» деген пiкiрдi растамайды.

- Ендеше, бiздiң бұлтартпасы жоқ төте сұрақтарымыз­ға тура жауап бере аласыз ба? «DАТ»-қа шығып, «дақты» боламын деп ойламайсыз ба?

- Өз пiкiрiмдi айтуға келгенде, бүгiнге дейiн бiреулер сияқты тайқып, бұлтарған жан емеспiн. Сiздердiң «DАТ» жобасындағы басылымдарыңыз жа­рық көрген 12 жылдан берi кез келген мәселеге байланысты пiкiр айтып, сұхбат берiп келе жатырмын. Осы арада тағы бiр мәселенiң басын ашып айта кетейiн. Бiреулердiң сұхбат беру, мақала жазу деген сияқты шаруаларды үкiметтiң немесе оппозициялық ұйымдардың тап­сырмасымен iстейтiн кездерi болады. Яғни солардың жалдамалы итаршы қызметiн атқарады. Ал мен ешқашан бiреудiң шоқпарын көтерген емеспiн. Айтатыным - халықтың мұңы, елдiң сөзi, өз пiкiрiм.

Кiнә әншiде емес - қоғамда

- Сiздiң өнердiң бiр пұшпағын сүйрелеп жүрген азамат екенiңiздi жұртшылық бiледi. Дегенмен осы қазақ өнерiнiң өзi тоқырауға тап болған сияқты. Сiзде ондай ой жоқ па?

- Алдымен қазақ эстрадасы төңiрегiнде бiр пiкiр айта ке­тейiн. Эстраданы үкiмет тарапынан қолдаудың қажетi жоқ. Ол - өнер өлкесiнiң есiгiн жапсаң - терезесiнен, терезесiн жапсаң - тағы бiр тесiк тауып кiре алатын «етi тiрi» өнердiң бiрi. Себебi, эстрада халық жүрегiне жақын және қолдаушысы көп. Ал негiзгi қолдауға зәру өнер түрлерi: ұлттық театрларымыз бен дәстүрлi әнде­рiмiз, ұлттық оркестрлерiмiз және күйлерiмiз.

Қазақ эстрадасының бүгiнгi күйiн айтар болсақ, шығармашылық жағынан тоқырап тұрғаны құпия емес. Яғни қазақ ән­дерiнiң 80 пайызы той әндерi болып кеттi. Оған ән­шi­нi кiнә­лаудың қажетi жоқ. Олар­дың нә­пақасы осы тойдан түсiп жатыр. Сонан соң тапсырыспен жазылатын әндер де көп. Ол да - күнкөрiстiң қамы. Бiрақ мұндай әндердiң ғұмыры ұзақ болмайды. Қысқасы, қа­зақ өнерiнде осы күнi той-бизнес пен шоу-бизнес қатар өмiр сүрiп жатыр.

- Өзiңiзге ән жаздыру жөнiнде ұсыныс түскен жоқ па?

- Бiр ұсыныс болды. Қазақстанға танымал бiр әншi қыз келiп: «Мынадай кiсiге арнап ән жазыңызшы, қомақты ақша төлейдi», - дедi. Келiспедiм. Әрине, ақша кiмге болсын керек. Бiрақ өнердi бұлай қорлауға, бағасын төмендетуге болмайды ғой. Әншiлердiң той әнiн айтып жүргенi күн көрулерi үшiн керек. Олар сiздер сияқты журналист болып немесе базарда арба сүйреп ақша таба алмайды. Олар той әнiн айтқандары үшiн кiнәлi емес. Кiнә үкiметте тұр. Егер үкiмет өнер адамдарының жағдайын жасағанда, онда өнер адамдары да, өнер де дәл осы күнгiдей ұсақталмас едi.

- Өнердiң қоғамнан тыс өмiр сүре алмайтыны анық. Ал ол қоға­-мыңыздың өзiн тоқырау тоқтатып тұр. Ендеше, қазақ өнерi де саясаттың батпағына батып қалған жоқ па?

- Тәуелсiздiк алып, алғаш рет Қазақстанның даму тұжырымдамасы жасалған кезде, ел­дiң iшкi-сыртқы саясаты, қоғамдық-әлеуметтiк жағдайы сияқты барлық тақырып толық қамтылды. Бiрақ мәдениет тақырыбы қалып қойыпты. Соның зардабын әлi тартып келемiз. Бiзден басқа мемлекеттердiң бәрiнiң мемлекеттiк тұжырымдамасында мәдениет тақырыбы қамтылған. Бiз осыны былтыр ғана қолға алдық. Әрине, кеш.

Бiздiң үкiмет өз тұжырымдамасында алдымен экономиканы, болмаса сыртқы саясатты, шекараны нығайтып алуды көздедi. Мәдениетке мүлде кө­ңiл бөлген жоқ. Негiзiнде, тұжырымдама - адамның тұтас дене мү­шесi сияқты. Денедегi бiр мүшенiң кемiстiгi адам бойынан көрiнiп тұрады. Сондай-ақ зардабы да ауыр болады.

Бiз бақытты ел емеспiз

- Солай бола тұрса да, қоғамдағы қай салаға болсын, саясаттың салқыны қатты тиiп тұрған шақта, бiздiң әдебиет пен өнерде жүрген үлкендерi­мiз неге үндемейдi? Бiздегi барлық былыққа солақай сая­сат кiнәлi екенiн неге айтпайды?

- Иә, жазушылар арасында ұлт мүддесi жайлы қомақты шығарма жазып жүрген қаламгерлер бар. Бiрақ iске, ұлттық мүд­деге қатысты жұмыс жасауға келгенде, тырс етпейдi. Мұндай адамдардың том-том кiтап жазып, Мемлекеттiк сыйлық алғанынан не пайда? Салыстырмалы түрде айтсақ, ұлт үшiн өз елiмiз­дегi атақ-даңқы аспандай, жазғаны көп қаламгерлерден Қытайдың құрсауында жатқан қарт жазушы Қажығұмар Шабданұлы қымбат. Себебi, ол қазақ үшiн ұлы шығарма жазды және көрнекi қызмет еттi. Бiр сөзбен айтқанда, шығарма жазудан басқа қолынан түк келмейтiн қаламгерлерге қазақ та, мемлекет мүддесi де қажет емес. Оларға тек жеке мүдде, бала-шаға, қызмет қамы ғана керек.

- Қоғамдағы кiнәратты ашық айтамын деген Заманбек марқұмның жақсы көрген iнiле­рiнiң бiрiсiз ғой, Қалеке, қай­раткердiң қазасына қатысты жағдайлар ашылады деп ойлайсыз ба?

- Жоқ. Ашылу емес, қозғалып та жат­қан жоқ. Бiрақ түптiң түбiнде Заманбек Нұрқадiлов­тiң де, Алтынбек Сәрсенбай­ұлының да қазасы ашылады. Оған кiм тапсырыс бердi, кiм қол жұмсады - бәрi ашылады. Де­генмен ол күнге дейiн бiраз уақыт бар. Өзiмнiң пайымдауымша, ол күн билiктегi жеке топ­тардың iшкi есеп айыруысында, не болмаса билiк тұтастай ауысқан күнi ашыққа шығады. Қазiрше тiлекшi топтармен бiр­ге күткеннен басқа амалымыз жоқ.

- Бiздiң қазаққа не қаттырақ қатерлi дейсiз: жаһандану дауылы ма, әлде елдегi тоталитарлық басқару жүйесi ме? Мәселен, жаһандану ұлттық құндылықтарды жұтып қоя­ды деген қатер болса, тоталитарлық қоғам қандай да бiр дамудың, iлгерiлеудiң өрiсiн тұсайды...

- Әрине, бiзде бұл екеуiнiң де қазаққа қатерлi екенi - айдан анық. Бұл арада басы ашық бiр нәрсенi айта кетейiн. Бiздiң қазiргi билiкте отырған азаматтар билiктегi орындарын мәң­гiлiк «құтты қоныс» деп ойлайтын болуы керек. Бiрақ дүние­нiң қай тарихында мәңгiлiк билiк, мәңгiлiк тақ болушы едi? Жоқ қой!

Дүниедегi барлық мемлекет­тердiң тарихындағы президенттер өздерi таққа мiнгеннен кей­iн, кемшiлiктерiнiң орнын толтыруға тырысады. Сөйтiп, екiн­шi, үшiншi рет сайлануларына жол ашады немесе арттарына жақсы ат қалдырғылары келедi. Қасқырдың құлағын кескенмен, құлқы өзгермей, тегi сол күйiнде қалатыны сияқты әңгiме ғой.

Қазақстанның билiгiнде отырған азаматтардың денi - кешегi кеңестiк кезде ел билiгiнде болған азаматтар. Жас буынның саны аз. Менiң бiр байқағаным - үкiмет қызметiнде жүрген жас және орта жастағылар арасында президент болуға лайықты бiлiмдi, бiлiктi азаматтар көп. Тек сәтiн күтiп жүр. Жақсылықтың жақындап қалғаны анық. Билiктегi күпi киген тiршiлiк те өзгерiп, жаңарып шыға келетiн күн алыс емес.

Әл-Фарабиден бiреу: «Ең бақытты ел кiм?» - деп сұрапты. Сонда ғұлама: «Қа­йыршысы жоқ ел», - деп жауап берген екен. Қазiр бiзде қайыршы көп. Демек, бiз бақытты ел емеспiз.

«Жанды дауысқа» ықылас кӨп

- Дегенмен өнерге оралайық. «Фоно­грамма болмаса, қазақ эстрадасы құриды» деген даудың сiз қай жағындасыз?

- Сұраққа жауап берерден бұрын, ойға оралған бiр әңгiменi айта кетейiн. Өткен жылы Шәм­шi әндерiнiң байқауы болды. Байқауға екi ел - Қазақстан, Қырғызстан президент­терiнiң әйелдерi қонақ болып келдi. Байқау тамаша өттi. Арада аз уақыттан кейiн Ғани Қасымов парламентте депутаттық сауал көтердi. Фонограмманы тоқтату жөнiнде пiкiр айтып, парламенттi дүркiреткен Қасымов, әдетте, өздiгiнен қозғала қой­майтын жан едi ғой. Мүмкiн, оған Сара Алпысқызы ұсыныс жасаған болар. Депутаттың ұсынысы уақытша орын­дал­мағанымен, өнер өрiстеген бiр күндерi «жанды дауыс» өз күшiне енедi.

«Жанды дауыс» үш түрлi айтылады: бiрiншiсi - оркестрдiң немесе музыкалық аспаптардың сүйемелдеуiнде. Екiн­шiсiнiң музыкасы алдын ала жазылған, бiрақ дауысы «тiрiдей» болады. Үшiн­шiсi бойынша музыка да, дауыс та «тiрi­дей» айтылады. Шетелде «жанды дауыспен» айтылатын кон­церт­тердiң билетi қымбат болады екен. Егер бiзде фонограммаға шектеу қойылса, «жанды дауыстың» құны артып, әншiлер де әлiне қарай шабатын едi.

Өткен жылы Астанада «Шәм­­шi әндерiнiң кешi» өтiп жатты. Сол кеште елiмiзге бел­гiлi әншi қыз Жеңiс Ысқақова әннiң сөзiнен жаңылып қал­ды. Ол сол арада оркестрдi тоқтатып алып, халықтан кешiрiм сұрап, әндi қайтадан айтты. Ал оны Қазақстан Ұлттық арнасы Ысқақованың кешiрiм сұраған жерiн кесiп тастап, мәтiннен мүдiрген тұсын «өлiп-өшiп» қайталап көрсеттi. Бұл ненi аңғартады? Бұл Мәдениет министр­лi­гiнде фонограмманы тоқтатуға мүд­делi емес топтардың бар еке­нiн көрсетедi. Дегенмен ха­лық Же­ңiс Ысқақованы сахнадан қол шапалақтан шығарып салды. Онысы - «жанды дауыс­қа» де­ген халықтың ыстық ықы­ласы.

- Эстраданың ресейлiк үлгiсi мен қазақстандық жағдайын теледидардан берiлетiн хабарлар арқылы салыстырсақ, бiз өткен 20 ғасырдың ортасында жүрген сияқтымыз. Мәселен, ресейлiк шеберлер­дiң концертiн қарасаңыз, сахнаның безендiрi­лу­iне ғана көңiлiңiз толады. Ал сiздер ұйым­дастырып жүрген концерттер сол баяғы шымылды­ғы салақтаған советтiк сахнадан аспайды. Бұның себебi неде деп ойлайсыз?

- Мұның себебi қаржыға байланысты екенiн кесiп айта аламын. Ресейде өнерге көңiл бөлуде шек жоқ. Әр кон­цертiне бөлi­нетiн ақша бiздегiден әлдеқайда көп. Шәмшi Қалдаяқовтың кон­цер­тiне былтырға дейiн бiр тиын бөлiнбей келген едi. Өткен жы­лы ғана 30 миллион ақша бөлiн­дi. Оған да Құдайға шүкiр айтамыз! Қазақ вальсiнiң королi атанған Қалдаяқовтың әндерiне бөлiн­ген қаржы Құдай алдында да, Шәмшiнiң аруағы алдында да өтеледi. Өйткенi ол - қайталанбас дарын, асқан талант иесi. Егер маған жеткiлiктi ақша берiп, Қалдаяқовтың концертiн гүлмен көмкер десе, раушан гүлiнен бақша салып, сахнада аққу жүздiретiн едiм.

Бiздiң елде бiр концерт өткiзуге 55-60 мың доллар шамасында ақша кетедi. Ал концерттен түсетiн ақша сол шамада болады. Көп болса, 5 мың доллар пайда қалуы мүмкiн. Ол концерттi ұйым­дастыр­ған қыз-жiгiттерге еңбекақы есе­бiнде бө­лiнiп берiледi. Тiптi тәуiр бiр­де­ме қалып жатса, Шәмшiнiң кiта­бын шығару сияқты сазгер­дiң артындағы басқа мұраларына жұмсалады. «Шәмшi» журналы да сол табыстармен шығып жатыр.

- «Шәмшi» журналы қазақ руханияты үшiн не берiп жатыр деп ойлайсыздар?

- «Шәмшi» журналын шығарудан бұрын, бiз қазақ баспасөзiндегi журналдарға зерттеу жүргiздiк. Яғни жеке тұлғаларға арналған «Абай», «Жамбыл»,  «Мұ­қағали», «Мағ­жан» деген журналдарды түгел қарап шықтық. Шамамыздың же­тiсiнше, қалыптасқан дәстүрден аулақ болғымыз келдi. Сөйтiп, жаңа тұрпаттағы «Шәмшi» журналын шығардық. Яғни журнал тек Қалдаяқовтың өмiрiне арнал­ған емес. Мұнда алдымен ұлттық мүдде маңызға ие. Сондай-ақ қоғамдық-әлеу­меттiк, саяси және т.б тақырыптар қамтылды. Журналдың жоспары 2030 жылға дейiн, яғни Шәм­шiнiң 100 жылдық мерейтойына дейiн құрылып отыр. Журнал ашылған бiр жылдан берi композитордың артында қалған 80-ге жуық заттары табылды. Құдай қаласа, болашақта «Шәмшi» мұражайы ашылып жатса, қолымызда бар мұралардың бәрiн сонда тапсырамыз. Бұл да - үлкен еңбек.

Шәмшiнiң 100 жылдығы ЮНЕСКО деңгейiнде...

- Қалдыбек мырза, бiреулер, бәлкiм, өзiңiзге де айтқан шығар, бiз де төтесiнен сұрайық: сiздi бiреулер композитор емес, «әуесқой айналысушы» дейдi. Теледидардан да бұл төңiректе бiраз «көкпар» тартқандарыңыз көрермен жұртшылықтың есiнде...

- Қазақтың тiлiнде «тума талант» деген сөз бар. Яғни ол - адам бойына қанмен келiп, сүтпен бiтетiн ерекше қасиет. Менi ком­позитор емес деп, «Көкпардың» додасына түсiп жүрген­дердiң бәрi композиторлық бi­лiм алған, дипломы бар адамдар. Ал менде, өкiнiшке қарай, композиторлық диплом жоқ. Жалпы, осы музыкада, өнер мен әдебиетте өшпес еңбек қалдырған марқасқалардың қайсысында композиторлық диплом бар екен? Мысалы, қазақ музыкасында есiмдерi елеулi Шәмшi Қал­даяқов, Нұрғиса Тiлен­диев, Әбiлахат Еспаев, Әсет Бейсеуов, Ескендiр Хасанғалиевтардың қайсысында арнайы диплом бар? Бiреуiнде де жоқ қой. Өздерiңiздiң мамандықтарыңызда да арнайы дипломы жоқ, бiрақ қазақ баспасөзiнде есiм­дерi таудай журналистер көп. Демек, талант дипломға қарамайды.

Өздерiн дипломы бар композиторлар, ал бiздi «әуесқой» деп жүргендердiң қайсысын халық таниды? Бiреуiнiң бiр әнi жоқ. Бар болса да, ешкiм естi­меген. Бұл арада пенделiк, iш­тар­лық сезiм жатыр. Басқа түк себеп жоқ.

- Жұрт арасында осыған ұқсас тағы бiр сөз бар: соңғы кездерi сiздi «Шәм­шi әндерiн биз­нестiң көзiне айналдырып жiбердi» деген пiкiр бар. Бұған не айтасыз?

- Әттең, мен осы «Шәмшi» әндерiн бизнеске айналдыра алмай жүрмiн ғой! Егер, жұрт айтқандай, бизнеске айналдырып жатсам, онда Шәмшiнiң кон­цер­тiне ақша сұрап дөкейлердiң есiгiн қақпас едiм. Дегенмен 2030 жылға дейiн әлi бiраз уақыт бар. Егер, музыка саласында ЮНЕСКО деңгейiнде тойланатын мереке болса, ол Шәмшi Қалдаяқовтың 100 жылдық мерейтойы болатыны айдан анық. Құдай амандығын берiп, сол күнге жетсек, менiң «Шәмшi­мен» байып, шалқайып кетке­нiм­дi көрерсiздер! Сол кезде жұрт айтып жүрген пыш-пышқа сене берсеңiздер болады.

- Әңгiмеңiзге рақмет!

Жұқамыр ШӨКЕ,

«D»

«Общественная позиция»

(проект «DAT» № 11 (48) от 17 марта 2010 г.