Осының алдында жариялаған мақаламызда қазіргі Қазақстан Мұсылмандар Діни Басқармасы атынан шығып, уағыз айтып жүрген А.Қуанышбаевтың уағыздары қазақтың дәстүрлі діни танымына сай келмейтінін жазған болатынбыз.  Бүгін біз сол үрдісті жалғастырып, қазіргі күні қазақ жастарына ықпалы бар, діни танымды қалыптастыруға барынша атсалысып жүрген Абдіғаппар Смановтың уағыздарына талдау жасап, кімнің кім екенін анықтап беруді алдымызға мақсат етіп қойдық. Өйткені, жастардың діни танымы өзгеріп, қазақтың дәстүрлі діни танымынан басқаша қалыптасатын болса, онда қазақ халқы тарихтан кететіні, қазақ халқы ғасырлар бойы қалыптасқан мәдениетінен ажырап, тарих сахнасына басқа халық шығатыны, дәлелдеуді қажет етпейтін аксиома екендігін мұның алдындағы мақалада да ескерткен едік. Сондықтан  бұл уағызшылардың уағыздарына талдау жасап, дұрысын қолдап, бұрысының қателігін көрсету қазіргі күннің өзекті мәселелерінің бірі деп айтсақ артық айтқандық емес.

Абдіғаппар Смановтың халық арасында, қазіргі күнгі замандастарымыз арасында кең етек жайып бара жатқан дарақылық, рухани азғындық, қыздарымыздың тәрбиесіз болып бара жатқандығына қарсы уағыздар айтып, халықты тура жолға шақыруын халық та, біз де дұрыс қабылдаймыз, қолдаймыз. Алайда, А.Сманов тек мұнымен шектеліп жатыр ма? Жоқ. Сонымен бірге ол қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан діни таным негіздеріне де аяусыз соққы беруде. Мен өз басым бұл жігіттің уағыздарына талдау жасау үшін біршама уағыздарын тыңдап, олардың арасынан көп емес, бір уағызын ғана алдым. Соның өзі-ақ А.Смановтың діни таным негіздерінің қай бағытта екендігінен толық хабар береді. Енді соларға кезегімен тоқталып, ол уағыздардағы қазақтың дәстүрлі діни танымына сай келмейтін мәселелерге кезек берелік.

А.Сманов «Пірге қол беру» деген уағызында былай дейді: «Қазір пірге қол беру деген шығып жатыр. Олар «Пірсіздің пірі шайтан» дейді. Кім де кім пірге қол беретін болса, кәпір болады. Қазіргі пірлер пір емес, шайтан. Пір дегеніміз парсыша ұстаз дегенді білдіреді. .... Бірде Омар ибн Хаттаб минбарға шығып айтты: «Мен араларыңдағы жақсыларың емеспін. Бірақ мені өздерің қалаған соң халифа болдым. Егер мен Құран мен Хадистен шығатын болсам,- дегенінде, бір адам тұрып, «-Ей, Омар»,- деді, «-Егер сен Құран мен Хадистен шығатын болсаң, сені мына қылыш сенің басыңды алады, туралап қояды,»-деді. Мұхаммед Пайғамбар кімге қол беріпті. Абу Бәкір кімге қолын сүйдірген? Шайтанның жолы жеңіл ағайындар. Пайғамбар хадисін оқып жатырмыз. Олардың ішінде пірге қол беру, пірдің қолын сүю деген жоқ. Пайғамбар айтты: «Сен біз қысқа сұрақ бердің. Бірақ мұның мағынасы ұзақ. Аллаға иман келтіргін. Ешқашан Аллаға серік қоспағын»,- деді.  Пірге қол беремін деп, Аллаға серік қосады. Бәлкім, Алла сақтасын. Алла субханака Тағала, Алланы бір деп біліңіз, оған ешқандай серік қоспаңыз. Біз Аллаға адамзаттың ұлығы Пайғамбарды серік етіп қоса алмаймыз. Әулие, пір кім ол? Пірсымақтар көбейіп кеткен. Олар шайтандар.» Міне, А.Сманов мырзаның уағызы осы бағытта. Егерде осы уағызды қазақ халқының дәстүрлі діни танымы негіздерімен салыстыра талдап көретін болсақ, онда бұл уағыздағы айтылған пікірлердің қазақ халқының дәстүрлі діни танымын толығымен жоққа шығарып отырғандығын көруімізге болады. Ең бастысы А.Смановтың діни танымы да Ахл ал-Хадис өкілдері қалыптастырған араб дәстүршілдігімен шектелгенінің куәсі боламыз. Ешқандай діни танымдағы ілгерілеушілікті қабыл ете алмау, халықтардың рухани-мәдени болмысындағы болуы тиіс ерекшеліктерді жоққа шығарып, араб халқының VII-VIII ғасырдағы рухани-мәдени болмысымен өлшеу. Одан кейінгі кезеңдегі барлық адамзат қоғамының қол жеткізген жетістігінің барлығын бидғат ретінде қарастырып, жоққа шығару. Бұл тұрғыдан айтылған уағыздың қазақ халқының рухани-мәдени болмысына толығымен қарсы келетінін өткен мақалада ескертіп өткенбіз. Бұл мақала шеңберінде де сол мәселелерді басқа қырынан талдай отырып, қазіргі ҚМДБ ұстанып отырған бағыттың қазақ халқының рухани-мәдени болмысына қарсы екендігін көпшіліктің көзін жеткізу.

Біріншіден, қазіргі діндарлардың сопылықтың ішкі мәні мен мазмұнына кіре адмайтынын, араб дәстүршілдігі шеңберіне сыймайтын кез-келген танымды жоққа шығаратынын, Ханафи мазхабындағы халықтың танымы араб дәстүршілдігінен мүлде бөлек екендігін түсіне алмауы. Сопы ҚМДБ діндарлары танымында тек Аллаға құлшылық етуден бас көтермейтін, басқамен ісі жоқ, тек өзін ғана білетін пенде. Осындай жолда жүргендерді сопылық жол өкілдері деп таниды. Бұл шындығында солай ма? Сопылық жол қалай шықты? Себебі не?- деген сұрақтарға жауап берілер болса, біздің діндарлардың түсінігіндегі сопылық пен шын сопылық арасында үлкен айырмашылық барлығына көз жеткізген болар едік. Ислам ғұламалары сопылық ілімнің пайда болуын Пайғамбар мен оның сахабаларынан, олардың ізбасарларынан кейін ислам дінінің қуатының әлсіреуімен байланыстырады. Сопылықты зерттеуші Абд ал-Қадыр Иса:  «Бұл жағдай олардың ішіндегі рухани жоғары дәрежеге жеткендерін сопылық ілімді жасауға итермеледі. Бұл кезде дін үшін [сопылық ілімнің шығуы] аса маңызды болды және бұл исламдағы жоғалып  бара жатқан руханилықты қайта қалпына келтіруге мүмкіндік берді,- дейді [1, с. 10]. Бірақ бұл сопылық исламнан кейін шықты дегенді білдірмейді. Біз еңбегіне сілтеме жасап отырған Абд ал-Қадыр Иса сопылықтың шығуы туралы доктор Ахмед Альваштың мына пікірін келтіреді: «Көптеген адамдар исламның алғашқы кезінде сопылық туралы еш хабар жоқтығын, оның Пайғамбар мен Пайғамбар сахабалары, олардың ізбасарлары өмірден кеткен соң ғана пайда болу себебін сұрайды. Бұл сұраққа жауап мынадай. Исламның алғашқы ғасырында сопылыққа ешқандай қажеттілік болған жоқ. Өйткені, ол кезде Құдайдан қорқатын, оның жолында жүрген адамдар кезеңі еді. Олар бар жан-тәнімен Аллаға берілген болатын. Себебі, олар Пайғамбардың тікелей ықпалында болды. Оның сахабалары бар жан-тәнімен Пайғамбарға ұқсағысы келді. Сондықтан оларға өздерін құдайға жақындатын сопылық ілімнің қажеті болған жоқ. Себебі, олардың бәрі сол жолда қызмет етушілер еді» [1, с. 8-9]. Демек, бұл сопылық ілім сол Пайғамбар заманының өзінде пайда болғанын,  бірақ ілім ретінде қалыптасуы, шығуы ислам дініндегі руханилықты қайта қалпына келтірумен байланысты екендігін көрсетеді. Сонымен бірге, Мұхамммет Пайғамбардың өзі Исламның үш негізінің бірі сопылық екендігін айтқандығы туралы Омар Ибн Хаттабтан жазып алынған хадисте анық көрсетілген. Бір күні Мұхаммет пайғамбар (с.а.с) сахабаларымен отырғанда. Араларында Омар ибн Хаттаб та бар. Үстіне аппақ киім киген бір кісі кіріп  келіп, Пайғамбарға (с.а.с): «Ислам дегеніміз не? Иман дегеніміз не? Ихсан дегеніміз не?»- деген үші сұрақ қояды. Сонда Пайғамбар (с.а.с): «Ислам – мойынұсыну, бағыну, бас ию; иман – сенім, нұр, көзқарас; ихсан – бұл діннің шын жүректен шыққандығының кепілі,»- деп жауап береді. Ол кісі шығып кеткеннен кейін Пайғамбар сахабаларына «Бұл келген кісі Жабраил (а.с) еді. Сендерге діндеріңді үйретуге келді,»- дейді. Осындағы үшінші сұрақ «Ихсан» сопылық туралы болатын. [1, с.40]  Сопылық ілім әр кезде адам баласындағы ой-пікір мен іс-әрекетінің тазалығын, жүрегінің тазалығын талап етті және сопылық ілім өзінің мақсат–мұратына жету жолында әр кезде Құран аяттарына арқа сүйеді. Онда сопылардың қалай жүріп-тұруы анық көрсетілген. Құран аяттарында былай делінеді: «Қиямет күні Менің алдымда сендерге мал-мүлік, перзент, бақ-дәулеттеріңнен ешқандай пайда жоқ. Тек, ол адам Маған таза жүрегімен келсе ғана пайда бар» [(88:89) ]. Пайғамбар хадисінде де жүрек тазалығына көп мән берілген. Ол былай дейді: «Денеде жұдырықтай бір кесек ет бар. Егер ол таза болса – бүкіл дене таза болып, өте көркем болады. Егер ол бұзылып, хақтан тайып, жаман жолға кетсе, бүкіл дене бұзылады. Біліңдер және өте мұқият болыңдар, оның аты – жүрек!»[299]. Енді бір хадисінде «Ақиқатында Алла Тағала сіздердің түрлеріңізге және байлықтарыңызға  назар салмайды, бірақ та жүректеріңізге қарайды» - дейді [43, с. 13]. Құранның аяттары мен Пайғамбардың хадистеріне сүйенген  сопылық ілімнің негізгі мақсаты адам жүрегін жамандықтан сақтап, таза ұстауға бағытталғанын, сол жүрек тазалығы арқылы адамзат қоғамын шындық пен әділет жолына, рухани тазалыққа тәрбиелейтінін көруге болады. Сол жүректегі рухани тазалық қалай қалыптасты? Сопылар иманды бекіту жолында жүректі қалай іске қосты? Міне, осы сұрақтарға жауап таба алсақ, онда сопылық ілімнің мәні мен мағынасын түсінетіндей деңгейге көтеріле аламыз. Ендігі кезекте осы мәселеге кеңірек тоқталып көрелік.

Біз өткенде Абу Ханифа Имам Ағзамның дін мен шариғатты екіге бөліп қарастырғанын айтқан болатынбыз. Ол «Діндеріңе бекем болыңдар. Нухқа тапсырған дінді саған да уахи еткенімізді, Ибрахимге, Мұсаға және Исаға бергендерімізді Алла саған да дін етіп берді.»(Шура, 42/13),  «Ей, муминдер, әр біріңе бір шариғат, бір жол бердік. Алла қаласа, сендердің барлығыңды бір үммет жасар еді.» (Маида, 5/48), «Алланың дінін ешқандай өзгертуге болмайды. Шындығында дін біреу»[ Рум, 30/30]  Ол Құран аяттарына сүйене отырып, дін мен шариғатты бөліп көрсеткен еді. Сондықтан да Абу Ханифаның бұл тұжырымына қарсы шығу мүмкін емес. Дін жалпы адамзат баласына ортақ Жаратушының Барлығы мен Бірлігіне сенім мен адам рухына қажетті ілімдер жүйесі болса, ал, шариғат белгілі бір қауымның, халықтың қоғамдық қатынастарын реттеп отыратын заңдар жиынтығы. Бірақ бұл шариғат-заңдар жиынтығы да өздігінен пайда болмайды. Ол да Алланың әмірімен тәңірлік тәртіппен үйлестіріле қалыптастырылады. Дүниедегі жаратылған бар халыққа Алла Тағала өзінің пайғамбарларын жіберіп, әр халықтың өмір сүріп жатқан табиғи ортасына қарай,  ерекшелігіне қарай ылайықты шариғатын берген. Қазіргі әр халықтың өзін ерекшелеп тұратын әдет-ғұрып салт-дәстүрлері осы шариғаттар негізінде қалыптасып, әр халықтың өзіндік қайталанбас ерекшеліктерін қалыптастырды. Әрине мұның бәрі діни сенім негіздерімен сабақтастықта дамыды. Бұдан шығатын қорытынды – шариғат негізінен тәнге, физикалық болмысына қатысты мәселелерді қарастыратын заңдар жүйесі. Қожа Ахмет Йасауи бабамыз «Шариғат сырт ағзалармен амал ету болса, тариқат – «қалб-жүрекпен», яғни көңілмен амал ету деген сөз, ал хақиқат дегеніңіз – сырмен (жүректің түбіндегі субстанция, көңіл) амал ету болып табылады, - дейді. Демек, шариғаттың адам ағзасына, тәніне қатысты қажеттіліктерді қамтамасыз етеді екен. Ал, дін болса, тәнге емес жанға-рухқа қатысты болмыс екен. Ал, рухтың орны, мекені жүрек екендігі баршаға мәлім болса керек. Құранда Алла Тағаланың «Қиямет күні Менің алдымда сендерге мал-мүлік, перзент, бақ-дәулеттеріңнен ешқандай пайда жоқ. Тек, ол адам Маған таза жүрегімен келсе ғана пайда бар» [88:89] деп, талап етуінің өзі осыған байланысты болғандығын жоққа шығаруға болмас. Сопылар тек шариғатпен шектелмей, жүрекпен амал етуді, сол арқылы адам рухын жетілдіру жолында бар өмірлерін арнады. Олар зікір ғибадатын меңгерді және өздерінің бұл әрекеттерін Құран аяттарында көрсетілген талапқа сай іске асырды. Бұл туралы Құран Кәрімнің «Азхаб» сүресінде мынадай аяттар бар: «Ей, иман келтіргендер! Алланы көбірек еске алыңдар! Таңертең және кешке жалбарынып, тілек тілеңдер (өйткені, осы екі мезгілде періште пенделер арасында болады) [41-42]. Сендерді қараңғыдан жарыққа шығару үшін осы кезде Алла рахметін сендерге бағыштайды. Оның періштелері де сендерге жарылқау тілеп тұрады. Мүминдер үшін Тәңір өте мейрімді[43]. Алланың алдына барғанда оларға айтатыны «Сәлем» деген сөз. Бұл оларға Алланың тамаша сый дайындағаны[44]». Сопылар зікір ғибадаты көмегімен рухты тануға, тірілтуге, белсенді күшке айналдыру жолында Алланы мадақ етті. Олар мақсатттарына жетіп, рухтың қабаттарын игере отырып, өз рухтарын Алламен қауыштыру құрметіне ие болды. Алланың достары-әулиелер осылай қалыптасты. Әулиелер туралы Құран Кәрімнің «Юунус» сүресінің 62 аятында «Алланың достарына еш қауіп-қатер жоқ, әрі олар қайғырмайды», -деп жазылған. Әулие-Мансур Халлаж Ақиқатты танып, Жаратушысын тапқанда ол «Ана ал-Хақ» деп, әлемге жар салды. Ол сол үшін жазаланып, дар ағашына тартылып, кескілеп өлтірілді. Ал, Рабийа Адауийа болса, Аллаға «Маған жәннатың да, тозағың да керек емес. Маған тек сенің Дидарың қажет» деді. Сондай дәрежеге әулиелер өз рухтарын Алламен қауыштыру арқылы ғана жетті. Ал, рухтың өзі  Алланың адам баласына берген аманаты екендігі, ол Құрандағы  «Сәжде» сүресінде анық айтылған. Ол сүреде: «Ол адамды лай-балшықтан жаратты. Оның нәсілдерін бір тамшы судан пайда қылды. Сосын, оны аяғынан тұрғызып, оған Өз рухынан үрледі. Ол сендер үшін құлақ, көз, жүректерді пайда қылды.»[32/8-9]. Сондай-ақ, «Ал-Хиджр» сүресіндегі мына аяттарда «Міне, сенің Иең періштелерге айтты: «Мен адамды белгілі бір формаға келтірілген сыңғырлаған балшықтан жасаймын. Мен оны тік тұрғызып, оған Менің рухымнан үрлеген кезде, сендер иіліп сәлем беріңдер»-деді. Және барлық періштерлер иіліп сәлем берді»[15/28-30] Демек, адам рухы – Алланың адам баласына берген аманаты. Рухтың Алланың аманаты екендігі «Бақара»  сүресіндегі  «Біз шындығында Аллаға тиесіліміз және біз Оған ораламыз»[2/151] аятымен адам рухының қайдан келетіні және қайтадан қайда баратыны анық айтылып тұр. Олай болатын болса, рух-әруақтың шығу тегін Алланың өзінен іздеуіміз керек. Алланың достары-әулилер өз рухтарын тірілтіп, белсенді рухқа айналдырды. Белсенді рух Алла мен адам арасын байланыстыра алатын көпірге айналды. Ал бұған Құран Кәрімде дәлел бар ма? Бар!  Ұлы Жаратушы «Маида» сүресінің отыз бесінші аятында «Ей, иман келтіргендер! Алладан қорқыңдар және оған жақын болатын жолды іздеңдер және оның жолында күресіңдер, сонда, әрине құтыласыңдар», - дейді. Қожа Ахмет Йасауи әулиелердің Алла мен адам арасын жалғастыратын көпірге айналу мәселесі туралы былай дейді: 

Хақ уәсіліне жетейін десең зары қылғын,

Зікірін айтып, жарандарға жары бергін.

Жапа тартып, жарандардан үлес алғын,

Үлес алмай дидарын көрер ме екен?[1]

Демек, әулиелердің рухы ешқашан өлмейді. Алла мен адам арасын жалғастырушы көпір қызметін атқарады. Қожа Ахмет Йасауи бабамыз өзі ойын бұдан ары қарай былай тұжырымдайды:

Шын ғашықтар дәйім тірі өлген емес,

Әруақтары жер астына кірген емес.

Заһид, абид бұл мағынаны білген емес,

Шын ғашықтар халайықтың Қызыры болар[2].

 Немесе

Алла үшін жанын берген зая қалмас,

Екі әлем оған бостан, әркез өлмес.

Шын ғашықтың сыры құпия, халық білмес,

Көз жасын куә қылып жүрер болар[3].

Йасауидің бұл Хикметтері әулиелер туралы Құран Кәрімнің «Юунус» сүресіндегі «Алланың достарына еш қауіп-қатер жоқ, әрі олар қайғырмайды»[4], -деген Құран аятымен мағыналас екендігін көруге болады. Олай болса, әруақ, әулие ешқандай Аллаға серік қосу болып табылмайды. Өйткені, әруақ Алланың өзіне тиесілі жаратылысы. Олай болмағанда, періштелерге «...оған Менің рухымнан үрлеген кезде, сендер иіліп сәлем беріңдер»- деп айтпаған болар еді. Сондықтан әруақты Алладан бөліп қарастыруға болмайды. Оның үстіне Алла Тағаланың адам баласын әруақтар арқылы қолдайтыны Құран аяттарында айқын көрсетілген. Мысалы, «Бақара» сүресінің 87 және 153 аяттарында «Уә айаднаһу би рухи-л қудус» - «Біз оны пәк Әруақпен, қасиетті Әруақпен қолдадық» деген Алланың сөзін ешкім жоққа шығара алмайды. Мұндай мағынадағы Құран аяттары «Маида» сүресінің 110-аятында, «Мужадала» сүресінің 22-аятында да бар екендігін көреміз. Ал, Жүсіп» сүресінің 87-аятында «Йә тәйассу мин руххиллаһ» - «Алланың Әруағынан, Алла жаратқан Әруақтан үміттеріңді үзбеңдер, бас тартпаңдар»- деп әмір етті. Осы аяттың соңында: «Иннәһу лә йайассу мин рухилләһи иллә қауму-л  кәфирин» - «Алла жаратқан әруақтан, Алланың әруағынан кәпір қауымдар ғана үмітін үзеді» деп, Әруақтан бас тартқандар кәпірлер қауымынан болатынын ескертті. Олай болса, «Әруақ,әулие» десе «Аллаға серік қосу болады»- деп жалаулатып жүрген А.Сманов, А. Қуанышбаев, т.б. ҚМДБ уағызшыларын біз кім деп білуіміз керек?

Әруақ, әулие туралы таным қазақ халқының дәстүрлі діни танымының негізі екендігін, Әруақ пен әулиеден бас тарту қазақ халқының Исламдық негіздерінен бас тарту екендігін бүгін түсіне алмасақ, онда ертеңгі күні, рухани, мәдени болмысынан толық ажыраған, жүрек көзі бекітілген, ойлау қабілетін айрылған, тек, белгілі қағидалар шеңберімен ғана жүретін халық емес, мәңгүрт тобыр ұрпақтың дүниеге келетіні анық. Бұл қазақ халқын тарихтан кетірудің төте жолы екендігі айтпаса да түсінікті. Қазақ халқын сол қатерден құтқарып, қасіреттің алдын алу - бүгінгі күннің өзекті мәселесіне айналып отыр. Осы мақсатты бүгін іске асыру – қазақты өзін өзіне таныту арқылы ғана іске асады. Сондықтан, ендігі кезекте осы «Әруақ, әулие» қатысты таным негіздері қалай қалыптасты?  Оның қазақ халқының рухани, мәдени болмысындағы орны қайдай деген сұрақтарға жауап беріп көрелік.

Йасауи ілімін философиялық тұрғыдан зерттеген Досай Кенжетай Йасауидің «кемел адам» тұжырымдасына талдау жасай отырып: «Өзін өзі тану» ұстанымы өзінің ішкі әлемінің жеті қырын анықтап, тереңдеп тану арқылы адамның Аллаға ашылуын мақсат етсе, «Өлмес бұрын өл» ұстанымы – адамның моральдық-этикалық және сопылық рухани-тәжірибелік талаптар шеңберінде тәрбиеленіп, Алланың сипаттарымен сомдалуына негізделген. Бұл екі ұстаным бірін-бірі толықтырып тұратын теориялық және тәжірибелік қырлар емес, екеуі біртұтас. Ясауи ілімінде осы тұтастықтың мәні «йақин», яғни абсолюттік таным категориясы арқылы ашылған[5],» - дейді және бұл абсолюттік танымның жеті сатыдан тұратынын айтады. Олар: исм-ул-йақин, расм-ул йақин, ‘илм-ул йақин, ‘айн-ул йақин, хаққ-ул йақин, хақиқат-ул хаққ-ил йақин, Аллаһ-ул хаққ-л йақин.[6] Бұл қабаттардың әрқайсысы он мың пердеден тұратынын, барлығы жетпіс мың перде барлығын, сол жетпіс мың пердеден өткен адамның әулиелік дәрежеге көтерілітінін Йасауи бабамыз өзінің «Пақыр-нама» атты шығармасында жазған болатын. Осы танымдық қабаттарды қазіргі күні кванттық физиканың сұйық денелерді зерттейтін саласы адам рухының(жанының) да қабаттары екендігін дәлелдеп отыр. Сол жеті нәзік қабаттан тұратын адам жанын былай атайды: 1.Эфирлі дене. 2. Астральді дене. 3.Ментальді дене. 4. Каузальді дене. 5. Интуитивті дене. 6. Аспан денесі. 7. Тәж дене.[7]  Осы нәзік жеті қабаттан тұратын денелердің адамның жаны мен тәні ажырағаннан кейінгі қозғалысын былайша сипаттайды. Эфирлі дене – адам қайтыс болған күннен кейін тоғызыншы күні өледі. Астральді дене – адам қайтыс болған соң қырқыншы күні өледі. Ментальды дене адам қайтыс болғаннан кейін тоқсаныншы күні өледі[8]. Егерде біз осы кванттық физика ғылымының ашқан жаңалықтарын қазақ халқының қайтыс болған кісіні жөнелтуге қатысты әдет-ғұрыптарымен салыстыра қарайтын болсақ, онда екеуінің арасында тікелей сабақтастық барлығын көруімізге болады. Қайтыс болған кісінің жетісі беріледі, қырқы беріледі, одан кейін жүзі беріледі, жылы беріледі. Демек, қазақ халқының әдет-ғұрыптары қайтыс болған кісінің рухының қозғалысын негізге алып, олардың қозғалысына байланысты рухтың әр қабатымен қоштасу рәсмін өткізеді. Мұның өзі қазақ халқының рух-әруахқа қатысты салт-дәстүрлерінің қиялдан шығарылмағандығын, діни негізі барлығын және ислам діні негіздерімен сабақтастықта қалыптасқандығын көрсетеді. Бұларға қоса қазіргі күні қолданыста бар, бірақ себебі белгісіз қаншама қазақтың әдет-ғұрыптары бар. Мысалы, жаңа туылған нәрестені қырқынан шығару, бейсенбі, жұма сайын әруақтарға арналып жеті нан берілуі, тағы сондай ғұрыптардың да осы рухтың қозғалысына байланысты қалыптасқан айтуымызға болады. Бұл Йасауи негізін салған тариқат жолының аясы тым кең, танымы терең, ғылыми негізі болғандығынан, екі дүниенің ісінен хабары болғандығын көрсетеді. Бұл мысалдар қазақ халқының діни дүниетанымы мен исламдық салт-дәстүрлері тек шариғат шеңберімен шектелмейтінін, тариқат жолы арқылы да қалыптасқандығын көрсетеді. Сол себепті, шариғат шеңберінде ғана білім алып, халық алдына шығып жүрген имамдардың қазақ халқының дәстүрлі діни танымы мен әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерінің түпкі мәнін түсіне алмауы заңды құбылыс. Өйткені, ол имамның оған білімі де, өресі де жетпейді.

Түрік халықтарының исламдық діни таным негіздерін қалыптастырған Абу Ханифа дін мен шариғаттың, Иман мен Исламның араларын нақтылап көрсетіп берді. Имам Матуриди болса, Алланы танту үшін нақыл мен ақылды, сезім жүйесін қоса отырып, Алланың даналығын танытты. Ал, Қожа Ахмет Йасауи болса, Абу Ханифа мен Имам Матуридидің салған жолдарын пайдалана отырып, дін мен шариғат арасындағы ерекшеліктің ішкі мазмұнын ашып, әр халықтың араб дәстүршілдігін қабылдамай-ақ, мұсылман болуы, өзінің салт-дәстүрі мен әдет-ғұрыпын сақтап қалу мүмкіндігін көрсетіп берді. Ол нақыл мен ақылға, сезім жүйесіне жүректі мекен қылған рухты қосты. Сөйтіп, адам баласының Алланы тану мүмкіндігін одан ары кеңейтті. Ислам әлемі өз дамуының жаңа сатысына қадам басты. Абу Ханифа мен Имам Матуриди жолы Йасауидің сопылықты тариқат дәрежесіне көтергеннен кейін кеңінен таралды. Өйткені, Ислам әлемі халықтары ислам дінінде бола тұрып та, әр халық өзінің дәстүрлі мәдениетін сақтап қалуы мүмкіндігі бар екендігіне көз жеткізген болатын. Қожа Ахмет Йасауи ислам дініндегі Иманға қатысты бес парызды алып, шариғатты-қоғамдық қатынастарды реттеу жолын толығымен түріктердің көнеден келе жатқан дәстүріне берді. Өйткені, бұл ұзақ ғасырлар бойына сынақтан өткен, түрік қоғамының өзіндік ерекшелігін сақтауға мүмкіндік беретін жол еді. Одан кейінгі кезеңде бұл жолды Ислам тарихында «Мұхаммедтің діні, Ахметтің жолы»[9] дейтін болды. Қожа Ахмет Йасауидің бұл тәжірбесінен өзге халықтардың өкілдері де үлгі алып, жеке тариқаттар құрып, өз халықтарының рухани-мәдени болмыстарын қайтадан қалпына келтіре бастады. Бұл бір түрік халқының ғана емес, бүкіл ислам дінін қабылдаған халықтардың өзінің тілі мен дәстүрлерін қайта қалпына келтіріп, рухани тәуелсіздігін қалпына келтіруге мүмкіндік берді. Осылай Абу Ханифа мазхабы мен Имам Маутриди мазхабтары Ислам әлеміне кеңінен таралуына мүмкіндік алды. Ендігі кезекте Қожа Ахмет Йасауидің түріктің рухани дербестігін қайтіп қалпына келтіргендігі туралы мәселеге кеңірек тоқталып көрелік.

Біз жоғарыда Қожа Ахмет Йасауидің Рух-Әруаққа қатысты ұстанымы қазақ халқының дәстүрлі діни дүниетанымына салт-дәстүр ретінде енгенін және олардың артында нақты рухани тіректер болғандығына көз жеткіздік. Түріктердің бұдан басқа да көне дәуірден келе жатқан салт-дәстүрі, әдет-ғұрыптары бар болатын. Ол салт-дәстүр, әдет-ғұрыптардың қалыптасуы, тілдердің пайда болуы өздігінен бола салған жоқ. Оларды үйреткен, қалыптастырған түрік халқының өзіне келген пайғамбары болғандығына күмән келтіре алмаймыз. Өйткені, Құран Кәрімдегі «Ей, мүминдер, әр біріңе бір шариғат, бір жол бердік. Алла қаласа, сендердің барлығыңды бір үммет жасар еді.[Маида, 5/48]», «Әр үммет үшін бір ескертуші болған еді. [Фатыр,35/24]») аяттар жер бетіндегі барлық халықтарға пайғамбарлар жіберілгенін көрсетеді. Имам Матуриди жалпы пайғамбарлық мәселесіне талдау жасай келе, адам баласы жаратылғаннан кейін оның өздігінен жабайы өмір сүрмей, жануарлар әлемінен ажырауына ықпал етіп, бір-бірімен түсінісу үшін тіл беріп, табиғат құбылыстарын таныту, ол құбылыстарға ат қойып, сан түрлі өсімдіктерді пайдалану жолдары  мен жануарларды қолға үйрету сияқты адамға қажетті әрекеттердің барлығы Алла тарапынан және әр топқа жіберілген пайғамбарлар арқылы іске асқандығына талдау жасайды. Абу Ханифа болса, жаратылған қаншама заттардың кейбір халық үшін адал болса, Алла Тағала оларды басқа халық үшін арам еткенін айтады. Сансыз заттар бар, оларды қолдану үшін адамдарға әмір етті. Ал, бағзы адамдарға оларды қолдануға тыйым салды. Алла Тағаланың бұл хикметінде, даналығында қаншалықты мән бар екендігін осы мәселені кеңірек талдап көретін болсақ, Оның назарынан ешбір зәредей нәрсенің тыс қалмағанына көзіміз жетеді. Мысалы, қазақ халқының сүйікті тағамының бірі – жылқының еті. Қазақ халқын жылқының еті мен қазысы, қымызысыз көзге елестету мүмкін емес. Ал, арабтар үшін жылқы еті арам. Арабтар бұл тағамды жей алмайды. Арабстанның ми қайнатқан ыстығында жылқының етін жеу,  олар үшін өздеріне қастық жасағанмен бірдей болар еді. Өйткені, олардың табан астында қан қысымдары көтеріліп, өліп кеткен болар еді. Ал, қазақ халқы қысты күндері жылқының етісіз күн көре алмайды. Әсіресе, Арқаның ұйтқыған бораны мен аязында жылқының етін жемей күн көру мүмкін еместігін әр қазақ түсінеді. Сондай-ақ, күріш егіп, ала жаздай судан шықпайтын корей халқы үшін иттің етін жеуі де табиғи ерекшелік екендігін түсінуге тиіспіз. Бұл ерекшеліктерге қарап отырып, он сегіз мың ғаламды жаратқан Ұлы Алланың құдіреті мен ғалымдығына, Ол білмейтін жарық дүниеде еш нәрсенің жоқтығына, Ол өзі жаратқан әрбір жаратылысты өзіндік ерекшелігімен жаратқандығына көзіміз жете түседі.  

 Адамзат қоғамы белгі бір деңгейге жеткен кезде, оларға белгілі бір жолмен жүруі, белгілі бір заңдылықтарға мойынұсыну қажеттігі де туындады. Оларды да адам баласына үйреткен де, жол көрсеткен де, пайғамбарлар арқылы іске асырған да Алла Тағаланың өзі болатын. Бұл кез-келген халықтың тілі де, әдет-ғұрып, салт-дәстүрі де өзгертуге болмайтын киелі, қасиетті құндылықтар екендігін көрсетеді. Өйткені, бұл қасиетті құндылықтарды әр халық өздігінен тапқан жоқ. Бұлар әр халықтың өзіне арнайы, Өзінің пайғамбарлары арқылы берген Алланың нығметтері еді. Сондықтан, басқа дінді қабылдадым деп, ол нығметтерден бас тарту, Алланың өзіне қарсы шығу болар еді. Қожа Ахмет Йасауи Алла Тағаланың даналығына мойынұсына отырып, Абу Ханифа көрсетіп берген жолды, дін мен шариғаттың екі бөлек дүние екендігін негізге алып, Құран аяттарына сүйеніп, түрік халқының көнеден келе жатқан салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпын өзіне қайтарып берді. Ол бұл мәселені өзінің «Фатава-и танбих»(Пәтуалар көрсеткіші) атты еңбегінде жазған болуы керек деп топшылаймыз. Алайда, ол кітаптың бізге дейін жетпеуі бұл мәселені толық ашып көрсетуге қолбайлау болып отыр. Ендігі кезекте А.Сманов айтқан пір мәселесіне кезек берелік.

Пір дегеніміз, А.Сманов мырза айтқандай ұстаз. Бірақ ол қандай ұстаз? Мәселе осында. Пір-муршид Алланы таныған, Аллаға жеткен жандарды-әулиелерді ғана муршид-пір дейді. Олай болса, әулиелердің соңына ерген халық қайтіп кәпір болмақ? Қасиетті Құранда мынадай аят бар: «Маған ұмтылған жандарды Мен, міндетті түрде Маған келетін жолға саламын»[29/69]-дейді. Демек, Алла Тағала өзіне ұмтылған жандарды тура жолға салатындығы туралы ашық айтып тұрған жоқ па? Екінші бір аятында «Сен Маған қарай жол тартқандардың соңынан жүр» [31/15] – деп әмір етеді. Және бір аятында «Ей, Аллаға мойынұсынғандар! Алладан қорқыңдар және Алланың достарымен бірге болыңдар!» [9/119], – дейді. Алла Тағаланың өзі осылай бұйырып тұрса, онда пір-мүршидтерге қол беру, оның рухани жетекшілігін мойындау әрбір мұсылманнның мойнына артылған міндет болмайды ма? Олай болса, пірге қол бергендер неліктен кәпір болады? Жалпы қазақ халқы Қожа Ахмет Йасауи бабамыздан бері сол  әулиелердің, пірлердің соңына ерген халық едік. Сонда біздің ата-бабамыз түгелімен кәпір болғаны ма? Әлде, А.Сманов мырза бізге басқа діни танымды уағыздап отыр ма? Міне, осы мәселенің ақ-қарасын айыру, дұрыс жолды таңдау бүгінгі күннің өзекті мәселесіне айналып отыр. Қазақ халқы өзінің иманының беріктігі жағынан ешбір мұсылман халқынан артық болмаса, кем болған емес. «Жесірін жылатпаған, жетімін қаңғытпаған», басқа халықтарға тән қоғамдағы бар азғындықтан ада, түрмесі, оны қамайтын қылмыскері болмаған халық-қазақ халқы болатын. Міне, сондай халықты рухани тазалықтан, дінінен, Алла жолынан адастырмаған сол пірлер болатын. Өз заманында Қожа Ахмет Йасауи бабамыздың 99 мың шәкірті болғандығы айтылады. Олардың барлығы түркі әлемінің жер-жеріне барып, сопылық жолдың түркілік бағыты-Йасауи жолын таратты. Орталық Азия, Кіші Азияны мекендеген түркілер өз мәдениетімен қайта қауышса, Балқан түбегі, Үндістан жеріндегі халықтар сол Йасауи жолының өкілдерінің арқасында мұсылман болды. Осы өлкелердің қайсысына барсаң да Йасауи жолы өкілдері-әулиелердің қабірлерін кездестіре аласың. Олар тек сопылықты емес, сонымен бірге түркі мәдениетін де сол өлкелерге таратқан болатын. Орта ғасырларда түркілердің шарықтап, дамуы да, ыдырап мемлекеттігінен айырлуы да, осы Йасауи жолының қоғамдағы ролінің артуы мен бәсеңдеуіне тікелей байланысты болды. Жошы ұлысының Алтын Орда атанып, әлемдік державаға айналуы – Йасауи жолы өкілдерінің еңбегі болатын. Әлемдегі ең әділетті қоғамды орнатып, «қой үстіне бозторғай жұмытқалатқан», «жарлысы мен байын тең еткен» осы Йасауи жолы өкілдерінің арқасы еді. Абсолюттік билік ханда да, биде де, қарада да болған жоқ. Абсолюттік билік – тек заңға-шариғатқа берілген болатын. Хан басқа емес, өзінің есігінің алдындағы құлын жазалауға құқы болмады. Әрбір адам заң алдында ғана жауап беретін. Ханның қолында тек саяси билік қалып, рухани билік пен заң-шариғат билігі толығымен билердің-Йасауи жолы өкілдерінің қолында болды. Ру, тайпалардың, жүздердің қалыптасуы, мемлекеттің құрылымдық жүйесінің көне түркілік сипат алуы осы Йасауи жолы өкілдерінің еңбегі болатын. Қазіргі Евразия кеңістігін мекендеген түркі халықтарының дені сол кезеңде сол ру, тайпалар мен жүздердің құрамында еді. Өкінішке орай, Өзбек хан қайтыс болып, орнына ұлы Жәнібек хан таққа отырған соң діни-идеологияны өзгертіп, араб дәстүршілдігін әкелуі мемлекттің ірге тасын шайқалтты. Ханның діни идеологияны ауыстырудағы мақсаты, билер институтын ыдыратып, мемлекетті басқарудың парсылық жүйесін қалыптастырып, абсолюттік билікке жету болатын.  Оның бұл саясаты Асан Қайғы бастаған Йасауи жолы өкілдері тарапынан қарсылыққа тап болды. Олар соңдарына ерген халықты ертіп, Алаш мемлекетін қалыптастырды. Одан кейін Алтын Орда мемлекеті, Өзбек ұлысы, Қазақ хандығы сияқты мемлекеттер күйреді. Сол мемлекеттердің күйреуіндегі басты себеп, заңдылық Йасауи жолынан шегіну болды. Бүгінгі күні қазақ халқы өз тәуелсіздігін алып, Қазақстан Республикасы атты мемлекетін қалыптастырып, іргесін енді бекіте бастағанда, тағы да қазақ халқының дәстүрлі діни танымы негіздеріне тоқтаусыз шабуылдың басталуы – аса қатерлі фактор екендігін айтпаса болмайды. Ең өкініштісі, бұл шабуылдың қазақ халқының рухани тұтастығын қалыптастыруы тиіс – Қазақстан мұсылмандары діни Басқармасы атынан жүргізілуі болып отыр.

Ендігі кезекте Абдіғаппар Сманов мырзаның кім екендігі туралы қысқаша мәлімет беріп кеткен дұрыс қой деймін. Оны мен терең қазбалап, ұзаққа барғым жоқ. Смановтар әулеті жайлы арнайы жазылған мақала бар еді. Сол мақаладан қысқаша үзінді берсек жеткілікті болар деген үміттемін. Мақала «Қасқырға қой бақтырған қазағым-ай» деп аталады. Мақала авторы – Ердос Сәлімтай. (http://www.masa.kz/article/view/id/1949 )

Мақалада мынадай жолдар бар:

«Олардың түпкілікті қазақстандық болуына кейбір мағлұматтар бойынша Әбдіғаппардың 1989 жылы заңсыз митингіліерге қатысып, ресми биліктің назарына түсіп қалуы әсер еткен көрінеді. Ол кезде бүгінгідей берік шекара жоқ,Смановтар екі елдегі діни оқиғаларға да тең қатысып жүре берген. Әбдіғаппар Смановтың  «таза дінді» таратуға бел шеше кірісуіне  оның 1992 жылы Сауд Арабиясының ислами басқармасының шақыруымен жасаған қажылық сапары шешуші әсер еткен. Осы сапарда Әбдіғаппар Дүниежүзілік Ислам лигасының өкілдерімен кездесіп, Қазақстанда осы ұйымның мүддесін қорғайтын құрылымдар құруға бел буады. Осы оқиғалардан кейін Сарағашта «Таяқты ишан» медресесі пайда болады.

Қазақстанда «таухидты» орнықтырып, «таза исламды» жаю Смановтар үшін оңайға түсе қойған жоқ. Олардың басына бірнеше мәрте қара бұлт үйіріліп, күмәнді діни ағымға үнемі сенімсіздікпен қараған құқық қорғау органдарының жіті бақылауында болды. Оған себеп болған жағдайлар да жоқ емес. 2004 жылы тұтастай Орталық Азияны дүр сілкіндірген әйгілі Ташкенттегі жарылыстар Қазақстан өкіметінің етек-жеңін біршама жиғызды. Құзырлы орындардың ағайынды Смановтарға шүйлігуіне Ташкенттің Кибрай ауданындағы милиция бекетінде «шаһид белбеуін» іске қосып, көз жұмған «Семей жамағаты» содырлық тобының лидері Иса Еруов есімді азаматтың алғашқы діни білімді дәл осы Смановтардың медресесінен алуы әсер етті деген пікір бар. Қалай болғанмен де 2005 жылы 22 сәуірі күні Оңтүстік Қазақстан мамандандырылған ауданаралық экономикалық соты Сарыағаш аудандық прокурорының талабымен ҚМДБ филиалы «Таяқты ишан» мешіті жанындағы «Убай Ибн Кааб» (Смановтар медресесінің атауы) медресесінің қызметін тоқтату жөнінде сырттай шешім шығарады.»

Міне, құрметті оқырман қауым! Кезінде уаххабилік идеолгияны жаю үшін барын салған А.Смановтың, бүгін келіп біз ҚМДБ-ның басты уағызшыларының біріне айналып отырғанының куәсі болып отырмыз. Сонда біз кімді алдап жүрміз? Қайда бара жатырмыз? Осы сұраққа жауап беретін жан бар ма?

Зікірия Жандарбек 

Abai.kz