Жазушы, алаштанушы ғалым Тұрсын Жұртбайдың (суретте) «Бесігіңді түзе!..» кітабының жалғасы. Өткен бөлімдерін мына сілтемелерден оқи аласыздар:

http://abai.kz/post/view?id=7271       

http://abai.kz/post/view?id=7292    

http://abai.kz/post/view?id=7363    

http://abai.kz/post/view?id=7851    

http://abai.kz/post/view?id=7819    

http://abai.kz/post/view?id=7851

http://abai.kz/post/view?id=7963

http://abai.kz/post/view?id=8004

http://abai.kz/post/view?id=8164

http://abai.kz/post/view?id=8190

http://abai.kz/post/view?id=8438

http://abai.kz/post/view?id=8635

http://abai.kz/post/view?id=8747

http://abai.kz/post/view?id=8925

http://abai.kz/post/view?id=8955

http://abai.kz/post/view?id=9050

http://abai.kz/post/view?id=9536

http://abai.kz/post/view?id=9857

http://abai.kz/post/view?id=9997

Көкшетаудағы Оқжетпес жиынын аяқталған соң Сарыарқаның әр тұсындағы батырлар сыралғы өз жерлерiн жау қалдықтарынан тазалау үшiн өкшелете қуады. Олар Алатауды басып Қоржын көлдiн аралығындағы құнан жалды құлдап, Аягөздi басып тура Алакөлге беттеп Мұқаншы, Үржар сияқты кiшiгiрiм өзендердi бойлап жүрудi ақылдасып отырғанда Бұхар жырау Байғазы мен Сұртай ақынға қарап: “Кейiнгi жастар айтып жүретiндей етiп осы Маржан қызды ән қып шырқаңдар. Мұның мәнi Оқжетпестегi әңгiменi қамтып айтылатын болсын. Сөзi осылай басталып, қайырмасына атақты батырлардың есiмi мен мiнген аттары қосылсын. Әннiң әуенi жасақтар қатар тiзiлiп жүргенде аттың жүрiсiмен сәйкессiн. Мұның ырғағы жүрiп бара жатқанда аттың екпiндi жүрiсiне түсетiндей болсын. Бiр күн еру болып осы әндi тұлғаландырайық. Алдымен Байғазы ақын, Сұртай әншi болып жасақ алдында жүрiп екеуi бастап айтсын, он шақты талапты жас оған үн қосып жаттықсын, сөйтiп бiр тамаша тапқырлық жаратыңдар” - дегенде барлық ел қуанып бiрауыздан мақұлдапты. Сөйтiп он шумақ өлең айтылып, он рет қайырмасымен шырқалған екен.

 

Бiрiншi өлең:

 

                             Жоғарыдан жүгiртiп Бөкен келдi, уой,

                             Ойнақтатып астында Бөкен кердi, уой-уой.

                             Уой-уой Маржан қыз.

                             Тас ұшырған екпiнiң дауылдай боп, уой,

                             Қиғаш қашқан құтқармас бөкендердi уой-уой,

                             Уой-уой, Маржан қыз,

 

                             Қайырмасы:

 

                             Қабекең мiнген қу басты-ай,

                             Әубастай жылқы тумасты-ай!

                             Буған жылқы жетпейдi,

                             Төрт аяқты, уой, бiр басты-ай!

 

Екiншi өлең:

 

                            Көкшетаудың бiз келдiк бұлағына, уой,

                            Ат ойнады шалғын мен құрағына, уой-уой,

                                       Уой-уой, Маржан қыз.

                             Маржан аты естiлсе құлағыма, уой,

                             Көкiректен кетедi жыр ағыла, уой-уой,

                                       уой, Маржан қыз.

 

                             Қайырмасы:

 

                             Адақ мiнген сары атты,

                             Құс сияқты қанатты.

                             Оқжетпестiң жерiнде

                             Ерен үлгi жаратты.

 

Үшiншi өлең:

 

                             Қыздың айтқан бiз шықтық сынағына, уой,

                             Хан iлтипат берген соң сұрауына, уой-уой,

                                       Уой-уой, Маржан қыз.

                             Назым жанның қасында үш күн жүрдi, уой,

                             Жөнi кiм деп еш адам сұрады ма? Уой-уой

                                       Уой, Маржан қыз.

 

                             Қайырмасы:

 

                             Жәкең мiнген кер керiк,

                             Қызынса бермес ерге ерiк.

                             Қызғанда шайнап ауыздық,

                             Серпiнi бейне жел көрiк.

 

Төртiншi өлең:

 

                             Жақын келдi батырлар тас қасына, уой,

                             Орамалын қыз тiктi тас басына, уой-уой,

                                       Уой-уой, Маржан қыз.

                             Мергендiгiн, ақылын сынап көрдi, уой,

                             Ерiк берiп батырдың бас-басына, уой-уой,

                                       Уой, ууой-уой, Маржан қыз.

 

                        Қайырмасы:

 

                             Барақ мiнген қанат кер,

                             Мiнер баптан талапты ер.

                             Ерi менен аты егiз,

                             Сипатына қарап көр.

 

Бесiншi өлең:

 

                             Жас батырлар түгелдей садақ атып, уой,

                             Тигiзбедi еш бiрi қадап атып, уой-уой,

                                       Уой, уой-уой, Маржан қыз.

                             Хан ұйғарып ат деген жарлығымен, уой,

                             Жалғыз оқпен ұшырды адақ атып уой-уой,

                                       Уой-уой, Маржан қыз.

 

                    Қайырмасы:

 

                             Ақан мiнген ақ тұлпар,

                             Теңесем құсқа ақ сұнқар.

                             Екпiнiнен уой, жел есiп,

                             Қанатынан уой, қар бұрқар.

 

Алтыншы өлең:

 

                             Қабекеңнiң ел келдi шатырына, уой,

                             Мына iстiң көз жетпей ақырына, уой-уой,

                                       Уой-уой, Маржан қыз.

                             Ойшыл қыздың жұмбағын түгел шешкен, уой,

                             Ел сүйiндi Адақтың ақылына, уой-уой.

                                       Уой-уой, Маржан қыз.

 

                 Қайырмасы:

 

                             Жеттi қыздың сертiне,

                             Қызықпады көркiне.

                             Хан мен билер құптады.

                             Бiз жiбердiк еркiне.

 

Жетiншi өлең:

 

                             Сөз сөйледi Қазыбек елге қарап, уой,

                             Мүләйiм қыз жылады жерге қарап, уой-уой,

                                       Уой-уой, Маржан қыз.

                             Мына қызды Адақ ер азат қылды, уой,

                             Хан менен айтамыз қандай сарап, уой-уой.

                                       Уой-уой, Маржан қыз.

 

                 Қайырмасы:

 

                             Ақылдасып көрелiк.

                             Айтамыз не деп төрелiк.

                             Мақұл көрсе, уой, хан мен би

                             Қызға азаттық берелiк.

 

Сегiзiншi өлең:

 

                             Не айтар деп тұрсындар тамашалап, уой,

                             Кимелесiп ұмтылып жанасалап, уой-уой,

                                       Уой-уой, Маржан қыз.

                             Хан ұйғарды Маржан қыз азат болды, уой,

                             Мен айтпаймын билiктi ауашалап, уой,

                                       Уой-уой, Маржан қыз.

 

                      Қайырмасы:

 

                             Жыламасын қыз қарiп,

                             Болды жайы бiзге анық.

                             Бидiң сөзiн құпталық

                             Берекенi бұзбалық.

 

Тоғызыншы өлең:

 

                             Озып шықты Еспенбет адақталып, уой,

                             Бұл ерлiгiн жұрт болып мадақталық, уой-уой.

                                     Уой-уой, Маржан қыз.

                              Хан кеңдiгi қайтадан өмiр бердi, уой,

                              Болды үлгi мынау iс қазаққа анық, уой-уой,

                                      Уой-уой, Маржан қыз.

 

                      Қайырмасы:

 

                               Ықыласын хан бердi,

                               Өлген қызға жан бердi.

                               Жөнелтелiк жабдықтап

                               Айтатын сөз, уой, бар ма ендi.

 

Оныншы өлең:

 

                                  Жерден басын жалт етiп қыз көтерiп, уой,

                                  Бiрде жанып нұр жүзi бiрде сөнiп, уой-уой,

                                                    Уой-уой, Маржан қыз.

                                   Қайта-қайта жан-жаққа басын иiп, уой,

                                   Қуанғаннан көз жасын жерге төгiп, уой-уой

                                                     Уой-уой Маржан қыз.

 

            Қайырмасы:

 

                                    Қызға берiп кезегiн,

                                    Өртетпедi өзегiн.

                                    Бәкеңнiң мiнiп көжегiн

                                    Қыз тапты ақыры өз елiн.

 

 

Кейiн келе “Маржан қыз” әнi қазақ жастарының жорық жырына, шеру маршына айналып кетiптi. Жасақтар осы әндi ат үстiнде келе жатып аттың жүрiс ырғағына салып әндетiп айтады екен. Ал Маржан қыздың өзiнiң қара қалпақ екендiгi, онан Жайықтағы ойраттардың қолына түсiп, қазақ-моңғұл соғысында барып қазақ жасақтарының қолына түскендiгi кейiн анықталыпты”.

Шынында да сүйсiнерлiк, сүйiнерлiк аңыз. Еспенбеттi ақтайтындай бұдан өзге дәлелдi iздеп табудың өзi де қиын.

Бiз де сол байламмен әңгiменi аяқтаймыз.

 

ҮI

 

Абай дүниеге келген Қасқабұлақтың жотасын тiле өткен Семей-Қарауыл жолының күнбатыс жағында екi жүз метрдей жерде мәрмәрмен көмкерiлген мұнара тұр. Махаббат мұнарасы ол. Қазақтың Ромеосы мен Джульеттасының рухы жатыр. Алпысыншы жылдары Абай ауданының жастары сенбiлiк ұйымдастырып, сонда жиылған қаржыға осынау күмбездi орнатқан. Маңдайына: “Еңлік-Кебек” деп ойып жазылып, керегекөз өрнекпен оюланған. Байронның “Шильон тұтқыны” поэмасындағы Шильон мұнарасы сияқты күмбез де романтикалық махаббаттың жер бетiндегi ескерткiшi.

Бұл арадан дүниенiң төрт бұрышы түгел көрiнедi. Анау – Кiшi Орда, одан оңға қарай – Үйтас, одан кейiн – Шеткi Ақшоқы, сол белдiң арғы бетiнде – Кеңгiрбай мен Нысан абыздың зираты бар. Ал солтүстiк батыста – Абай қыстаған Ақшоқы, Ойқұдық бәйегi... Бәрi-бәрi де өткен дәуiрдiң өмiр көшiн елестетедi.

Сол бiр қасиеттi сенбiлiкке бiз де қатысып ек-ау. Өлiм де ажыратпаған есiл ару мен ер ағаның қабiрiне салған бiр шым-шым топырағымыз сол сияқты сезiледi де тұрады.

Шеткi Ақшоқыдан жөргегiне оралып, құндақтаулы күйiнде қалған сәбидi жұбататын жан табылмапты. Мұның өзi жеке жыр.

Халық арасында Кебектiң баласы Ермек жайлы дастан бар. Онда жиенiн нағашысы жасырын алып кетiп, ер жеткiзiп тәрбиелейдi. Кейiн ол әкесi мен шешесiнiң кегiн алуға бекiнгенi баяндалады. Бұл поэма рулық мақсатты дәрiптеу тұрғысында жазылған. Оқиға тартысы өмiрлiк те, көркемдiк те шындыққа жат. Бiрақ Ермектiң тiрi қалғаны да, нағашы жұртының бауырында өсiп-жетiлгенi де шындық. Одан ұрпақ та бар.

“Той бiткеннен кейiн (Ақылия Тұрағұл қызының ұзатылуы. – Т. Ж.) Мұхтар 1916 жылы айттырып қойған қалыңдығы Райханға, бес-алты жолдасымен Шыңғыстың ар жағын жайлаған Кәкен ауылына барып бiрнеше күн жатып, қызықтап, көңiлiн көтерiп қайтты, ауылға келгеннен кейiн қайтадан Семейге жүрiп кеттi”. (М. Диханбаев).

Өзiнiң сүйiктi досы туралы жазған соңғы мақаласында халқымыздың ғұлама жазушысы Ғабит Мүсiрепов: “Мұхтар жиырма жаста. Абай аулынан басқа университет әлi ашқан жоқ. Дарын серпiнiн оңдау үшiн мұның да өз орны бар. Сол жиырма жасында қазақ драматургиясының көш басшысы ата-анасы болып қалған “Еңлік-Кебек” 1917 жылы киiз үйде ойналды... Содан берi алпыс жыл бойында (мақала 1977 жылы жазылған – Т. Ж.) керiсiнше, балалап, бұтарланып көркем-өнер сахнасына әлi күнге әсерiн тигiзiп келедi. (Композитор Ғазиза Жұбанова “Еңлік-Кебек” операсы, “Қарғама жалғызыңды” әнi). 1925 жылы қазақ театрының шымылдығын Еңлік пен Кебек ашты. “Еңлік-Кебек” алғаш сахнаға шыққан қазақтың ұл-қыздарының өсуiне де аз жәрдем еткен жоқ... Осы сырт шолудың өзiнен-ақ мен екi қорытынды жасаймын: “Еңлік-Кебек” трагедиясы қазақ драматургиясының көш басы болса, Мұхтар өзi қазақтың бас драматургi, ұмытылмас ұстаз демекпiн. 2) Мұхтар драматургиясы қазақ халқының елеулi дәуiрлерiн түгел қамтыған” - деп жазды.

Бiр ғана “Еңлік-Кебектiң” халқымыздың рухани өмiрiндегi алған орнының қандай зор екендiгiн Ғабеңнiң осы пiкiрi анықтап бередi. Одан асырып айтам деп талаптану – әдепсiздiктiң белгiсi.

Бiр сүйiнiшi, “Еңлік-Кебек” пьесасы Әйгерiмнiң отауында бiр-ақ рет қойылса да, сонымен бұл спектакльдiң қан тамырының соғысы тоқтап қалмаған. Зерек, әдебиетке әуес, өнерге құмар сауықшыл жастар пьесаның сөзiн жаттап, кейiпкерлердiң рөлiн бөлiп-бөлiп алып, көңiлдi отырыстарда, ойын-сауық кешiнде, серуенде, алтыбақан тепкен түндерде “Еңлік-Кебектiң” әр жерiнен үзiндiнi дала “сахнасына” шығарып, жаңғыртып отырды. Тiптi, Мұхтардың өзi Шыңғыс төңiрегiнде аң аулағанда, демалыс сәттерiнде өзi Кебек болып, басқаларды ойынға араластырып, өзiнше шағын спектакль қояды екен. Ғұлама ғалым Әлкей Марғұлан да сонау жиырмасыншы жылдардың ортасында Мұхтармен бiрге Шыңғыс өңiрiн аралаған сапарын еске алып: “Мұхаң Еңлік пен Кебектiң өлген жерiне апарып, “Еңлік-Кебектегi” билердiң шешуiн сахнаға шығарып көрсеттi. Еңлік болып ойнаған – Қатпа Қорамжанов, Кебек болып өзi шықты”, - дейдi.

Қазақ даласына театр өнерi осындай жолмен келiп, ешқандай режиссерсiз, сахнасыз-ақ халық жүрегiнен берiк орын алды.

Талант тұсауы, мiне, осылай кесiлдi.

(жалғасы бар)

abai.kz