تۇرسىن جۇرتباي. مارجان قىز (شاعان قىز) ءانI تۋرالى (جالعاسى)
جازۋشى، الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتبايدىڭ (سۋرەتتە) «بەسىگىڭدى تۇزە!..» كىتابىنىڭ جالعاسى. وتكەن بولىمدەرىن مىنا سىلتەمەلەردەن وقي الاسىزدار:
http://abai.kz/post/view?id=7271
http://abai.kz/post/view?id=7292
http://abai.kz/post/view?id=7363
http://abai.kz/post/view?id=7851
http://abai.kz/post/view?id=7819
http://abai.kz/post/view?id=7851
http://abai.kz/post/view?id=7963
http://abai.kz/post/view?id=8004
http://abai.kz/post/view?id=8164
http://abai.kz/post/view?id=8190
http://abai.kz/post/view?id=8438
http://abai.kz/post/view?id=8635
http://abai.kz/post/view?id=8747
http://abai.kz/post/view?id=8925
http://abai.kz/post/view?id=8955
http://abai.kz/post/view?id=9050
http://abai.kz/post/view?id=9536
http://abai.kz/post/view?id=9857
http://abai.kz/post/view?id=9997
كوكشەتاۋداعى وقجەتپەس جيىنىن اياقتالعان سوڭ سارىارقانىڭ ءار تۇسىنداعى باتىرلار سىرالعى ءوز جەرلەرiن جاۋ قالدىقتارىنان تازالاۋ ءۇشiن وكشەلەتە قۋادى. ولار الاتاۋدى باسىپ قورجىن كولدiن ارالىعىنداعى قۇنان جالدى قۇلداپ، اياگوزدi باسىپ تۋرا الاكولگە بەتتەپ مۇقانشى، ءۇرجار سياقتى كiشiگiرiم وزەندەردi بويلاپ ءجۇرۋدi اقىلداسىپ وتىرعاندا بۇحار جىراۋ بايعازى مەن سۇرتاي اقىنعا قاراپ: “كەيiنگi جاستار ايتىپ جۇرەتiندەي ەتiپ وسى مارجان قىزدى ءان قىپ شىرقاڭدار. مۇنىڭ ءمانi وقجەتپەستەگi اڭگiمەنi قامتىپ ايتىلاتىن بولسىن. ءسوزi وسىلاي باستالىپ، قايىرماسىنا اتاقتى باتىرلاردىڭ ەسiمi مەن مiنگەن اتتارى قوسىلسىن. ءاننiڭ اۋەنi جاساقتار قاتار تiزiلiپ جۇرگەندە اتتىڭ جۇرiسiمەن سايكەسسiن. مۇنىڭ ىرعاعى ءجۇرiپ بارا جاتقاندا اتتىڭ ەكپiندi جۇرiسiنە تۇسەتiندەي بولسىن. بiر كۇن ەرۋ بولىپ وسى ءاندi تۇلعالاندىرايىق. الدىمەن بايعازى اقىن، سۇرتاي ءانشi بولىپ جاساق الدىندا ءجۇرiپ ەكەۋi باستاپ ايتسىن، ون شاقتى تالاپتى جاس وعان ءۇن قوسىپ جاتتىقسىن، ءسويتiپ بiر تاماشا تاپقىرلىق جاراتىڭدار” - دەگەندە بارلىق ەل قۋانىپ بiراۋىزدان ماقۇلداپتى. ءسويتiپ ون شۋماق ولەڭ ايتىلىپ، ون رەت قايىرماسىمەن شىرقالعان ەكەن.
بiرiنشi ولەڭ:
جوعارىدان جۇگiرتiپ بوكەن كەلدi, ۋوي،
ويناقتاتىپ استىندا بوكەن كەردi, ۋوي-ۋوي.
ۋوي-ۋوي مارجان قىز.
تاس ۇشىرعان ەكپiنiڭ داۋىلداي بوپ، ۋوي،
قيعاش قاشقان قۇتقارماس بوكەندەردi ۋوي-ۋوي،
ۋوي-ۋوي، مارجان قىز،
قايىرماسى:
قابەكەڭ مiنگەن قۋ باستى-اي،
ءاۋباستاي جىلقى تۋماستى-اي!
بۋعان جىلقى جەتپەيدi,
ء تورت اياقتى، ۋوي، بiر باستى-اي!
ەكiنشi ولەڭ:
كوكشەتاۋدىڭ بiز كەلدiك بۇلاعىنا، ۋوي،
ات وينادى شالعىن مەن قۇراعىنا، ۋوي-ۋوي،
ۋوي-ۋوي، مارجان قىز.
مارجان اتى ەستiلسە قۇلاعىما، ۋوي،
كوكiرەكتەن كەتەدi جىر اعىلا، ۋوي-ۋوي،
ۋوي، مارجان قىز.
قايىرماسى:
اداق مiنگەن سارى اتتى،
قۇس سياقتى قاناتتى.
وقجەتپەستiڭ جەرiندە
ەرەن ۇلگi جاراتتى.
ءۇشiنشi ولەڭ:
قىزدىڭ ايتقان بiز شىقتىق سىناعىنا، ۋوي،
حان iلتيپات بەرگەن سوڭ سۇراۋىنا، ۋوي-ۋوي،
ۋوي-ۋوي، مارجان قىز.
نازىم جاننىڭ قاسىندا ءۇش كۇن ءجۇردi, ۋوي،
ءجونi كiم دەپ ەش ادام سۇرادى ما؟ ۋوي-ۋوي
ۋوي، مارجان قىز.
قايىرماسى:
جاكەڭ مiنگەن كەر كەرiك،
قىزىنسا بەرمەس ەرگە ەرiك.
قىزعاندا شايناپ اۋىزدىق،
سەرپiنi بەينە جەل كورiك.
ءتورتiنشi ولەڭ:
جاقىن كەلدi باتىرلار تاس قاسىنا، ۋوي،
ورامالىن قىز تiكتi تاس باسىنا، ۋوي-ۋوي،
ۋوي-ۋوي، مارجان قىز.
مەرگەندiگiن، اقىلىن سىناپ كوردi, ۋوي،
ەرiك بەرiپ باتىردىڭ باس-باسىنا، ۋوي-ۋوي،
ۋوي، ۋوي-ۋوي، مارجان قىز.
قايىرماسى:
باراق مiنگەن قانات كەر،
مiنەر باپتان تالاپتى ەر.
ەرi مەنەن اتى ەگiز،
سيپاتىنا قاراپ كور.
بەسiنشi ولەڭ:
جاس باتىرلار تۇگەلدەي ساداق اتىپ، ۋوي،
تيگiزبەدi ەش بiرi قاداپ اتىپ، ۋوي-ۋوي،
ۋوي، ۋوي-ۋوي، مارجان قىز.
حان ۇيعارىپ ات دەگەن جارلىعىمەن، ۋوي،
جالعىز وقپەن ۇشىردى اداق اتىپ ۋوي-ۋوي،
ۋوي-ۋوي، مارجان قىز.
قايىرماسى:
اقان مiنگەن اق تۇلپار،
تەڭەسەم قۇسقا اق سۇنقار.
ەكپiنiنەن ۋوي، جەل ەسiپ،
قاناتىنان ۋوي، قار بۇرقار.
التىنشى ولەڭ:
قابەكەڭنiڭ ەل كەلدi شاتىرىنا، ۋوي،
مىنا iستiڭ كوز جەتپەي اقىرىنا، ۋوي-ۋوي،
ۋوي-ۋوي، مارجان قىز.
ويشىل قىزدىڭ جۇمباعىن تۇگەل شەشكەن، ۋوي،
ەل ءسۇيiندi اداقتىڭ اقىلىنا، ۋوي-ۋوي.
ۋوي-ۋوي، مارجان قىز.
قايىرماسى:
جەتتi قىزدىڭ سەرتiنە،
قىزىقپادى كوركiنە.
حان مەن بيلەر قۇپتادى.
بiز جiبەردiك ەركiنە.
جەتiنشi ولەڭ:
ء سوز سويلەدi قازىبەك ەلگە قاراپ، ۋوي،
ءمۇلايiم قىز جىلادى جەرگە قاراپ، ۋوي-ۋوي،
ۋوي-ۋوي، مارجان قىز.
مىنا قىزدى اداق ەر ازات قىلدى، ۋوي،
حان مەنەن ايتامىز قانداي ساراپ، ۋوي-ۋوي.
ۋوي-ۋوي، مارجان قىز.
قايىرماسى:
اقىلداسىپ كورەلiك.
ايتامىز نە دەپ تورەلiك.
ماقۇل كورسە، ۋوي، حان مەن بي
قىزعا ازاتتىق بەرەلiك.
سەگiزiنشi ولەڭ:
نە ايتار دەپ تۇرسىندار تاماشالاپ، ۋوي،
كيمەلەسiپ ۇمتىلىپ جاناسالاپ، ۋوي-ۋوي،
ۋوي-ۋوي، مارجان قىز.
حان ۇيعاردى مارجان قىز ازات بولدى، ۋوي،
مەن ايتپايمىن بيلiكتi اۋاشالاپ، ۋوي،
ۋوي-ۋوي، مارجان قىز.
قايىرماسى:
جىلاماسىن قىز قارiپ،
بولدى جايى بiزگە انىق.
بيدiڭ ءسوزiن قۇپتالىق
بەرەكەنi بۇزبالىق.
توعىزىنشى ولەڭ:
وزىپ شىقتى ەسپەنبەت اداقتالىپ، ۋوي،
بۇل ەرلiگiن جۇرت بولىپ ماداقتالىق، ۋوي-ۋوي.
ۋوي-ۋوي، مارجان قىز.
حان كەڭدiگi قايتادان ءومiر بەردi, ۋوي،
بولدى ۇلگi مىناۋ iس قازاققا انىق، ۋوي-ۋوي،
ۋوي-ۋوي، مارجان قىز.
قايىرماسى:
ىقىلاسىن حان بەردi,
ولگەن قىزعا جان بەردi.
جونەلتەلiك جابدىقتاپ
ايتاتىن ءسوز، ۋوي، بار ما ەندi.
ونىنشى ولەڭ:
جەردەن باسىن جالت ەتiپ قىز كوتەرiپ، ۋوي،
بiردە جانىپ نۇر ءجۇزi بiردە ءسونiپ، ۋوي-ۋوي،
ۋوي-ۋوي، مارجان قىز.
قايتا-قايتا جان-جاققا باسىن يiپ، ۋوي،
قۋانعاننان كوز جاسىن جەرگە توگiپ، ۋوي-ۋوي
ۋوي-ۋوي مارجان قىز.
قايىرماسى:
قىزعا بەرiپ كەزەگiن،
ورتەتپەدi وزەگiن.
باكەڭنiڭ مiنiپ كوجەگiن
قىز تاپتى اقىرى ءوز ەلiن.
كەيiن كەلە “مارجان قىز” ءانi قازاق جاستارىنىڭ جورىق جىرىنا، شەرۋ مارشىنا اينالىپ كەتiپتi. جاساقتار وسى ءاندi ات ۇستiندە كەلە جاتىپ اتتىڭ ءجۇرiس ىرعاعىنا سالىپ اندەتiپ ايتادى ەكەن. ال مارجان قىزدىڭ ءوزiنiڭ قارا قالپاق ەكەندiگi, ونان جايىقتاعى ويراتتاردىڭ قولىنا ءتۇسiپ، قازاق-موڭعۇل سوعىسىندا بارىپ قازاق جاساقتارىنىڭ قولىنا تۇسكەندiگi كەيiن انىقتالىپتى”.
شىنىندا دا سۇيسiنەرلiك، سۇيiنەرلiك اڭىز. ەسپەنبەتتi اقتايتىنداي بۇدان وزگە دالەلدi iزدەپ تابۋدىڭ ءوزi دە قيىن.
بiز دە سول بايلاممەن اڭگiمەنi اياقتايمىز.
ءۇI
اباي دۇنيەگە كەلگەن قاسقابۇلاقتىڭ جوتاسىن تiلە وتكەن سەمەي-قاراۋىل جولىنىڭ كۇنباتىس جاعىندا ەكi ءجۇز مەتردەي جەردە مارمارمەن كومكەرiلگەن مۇنارا تۇر. ماحاببات مۇناراسى ول. قازاقتىڭ رومەوسى مەن دجۋلەتتاسىنىڭ رۋحى جاتىر. الپىسىنشى جىلدارى اباي اۋدانىنىڭ جاستارى سەنبiلiك ۇيىمداستىرىپ، سوندا جيىلعان قارجىعا وسىناۋ كۇمبەزدi ورناتقان. ماڭدايىنا: “ەڭلىك-كەبەك” دەپ ويىپ جازىلىپ، كەرەگەكوز ورنەكپەن ويۋلانعان. بايروننىڭ “شيلون تۇتقىنى” پوەماسىنداعى شيلون مۇناراسى سياقتى كۇمبەز دە رومانتيكالىق ماحابباتتىڭ جەر بەتiندەگi ەسكەرتكiشi.
بۇل ارادان دۇنيەنiڭ ءتورت بۇرىشى تۇگەل كورiنەدi. اناۋ – كiشi وردا، ودان وڭعا قاراي – ءۇيتاس، ودان كەيiن – شەتكi اقشوقى، سول بەلدiڭ ارعى بەتiندە – كەڭگiرباي مەن نىسان ابىزدىڭ زيراتى بار. ال سولتۇستiك باتىستا – اباي قىستاعان اقشوقى، ويقۇدىق بايەگi... ءبارi-ءبارi دە وتكەن ءداۋiردiڭ ءومiر كوشiن ەلەستەتەدi.
سول بiر قاسيەتتi سەنبiلiككە بiز دە قاتىسىپ ەك-اۋ. ءولiم دە اجىراتپاعان ەسiل ارۋ مەن ەر اعانىڭ قابiرiنە سالعان بiر شىم-شىم توپىراعىمىز سول سياقتى سەزiلەدi دە تۇرادى.
شەتكi اقشوقىدان جورگەگiنە ورالىپ، قۇنداقتاۋلى كۇيiندە قالعان ءسابيدi جۇباتاتىن جان تابىلماپتى. مۇنىڭ ءوزi جەكە جىر.
حالىق اراسىندا كەبەكتiڭ بالاسى ەرمەك جايلى داستان بار. وندا جيەنiن ناعاشىسى جاسىرىن الىپ كەتiپ، ەر جەتكiزiپ تاربيەلەيدi. كەيiن ول اكەسi مەن شەشەسiنiڭ كەگiن الۋعا بەكiنگەنi باياندالادى. بۇل پوەما رۋلىق ماقساتتى دارiپتەۋ تۇرعىسىندا جازىلعان. وقيعا تارتىسى ومiرلiك تە، كوركەمدiك تە شىندىققا جات. بiراق ەرمەكتiڭ تiرi قالعانى دا، ناعاشى جۇرتىنىڭ باۋىرىندا ءوسiپ-جەتiلگەنi دە شىندىق. ودان ۇرپاق تا بار.
“توي بiتكەننەن كەيiن (اقىليا تۇراعۇل قىزىنىڭ ۇزاتىلۋى. – ت. ج.) مۇحتار 1916 جىلى ايتتىرىپ قويعان قالىڭدىعى رايحانعا، بەس-التى جولداسىمەن شىڭعىستىڭ ار جاعىن جايلاعان كاكەن اۋىلىنا بارىپ بiرنەشە كۇن جاتىپ، قىزىقتاپ، كوڭiلiن كوتەرiپ قايتتى، اۋىلعا كەلگەننەن كەيiن قايتادان سەمەيگە ءجۇرiپ كەتتi”. (م. ديحانباەۆ).
ءوزiنiڭ سۇيiكتi دوسى تۋرالى جازعان سوڭعى ماقالاسىندا حالقىمىزدىڭ عۇلاما جازۋشىسى عابيت مۇسiرەپوۆ: “مۇحتار جيىرما جاستا. اباي اۋلىنان باسقا ۋنيۆەرسيتەت ءالi اشقان جوق. دارىن سەرپiنiن وڭداۋ ءۇشiن مۇنىڭ دا ءوز ورنى بار. سول جيىرما جاسىندا قازاق دراماتۋرگياسىنىڭ كوش باسشىسى اتا-اناسى بولىپ قالعان “ەڭلىك-كەبەك” 1917 جىلى كيiز ۇيدە وينالدى... سودان بەرi الپىس جىل بويىندا (ماقالا 1977 جىلى جازىلعان – ت. ج.) كەرiسiنشە، بالالاپ، بۇتارلانىپ كوركەم-ونەر ساحناسىنا ءالi كۇنگە اسەرiن تيگiزiپ كەلەدi. (كومپوزيتور عازيزا جۇبانوۆا “ەڭلىك-كەبەك” وپەراسى، “قارعاما جالعىزىڭدى” ءانi). 1925 جىلى قازاق تەاترىنىڭ شىمىلدىعىن ەڭلىك پەن كەبەك اشتى. “ەڭلىك-كەبەك” العاش ساحناعا شىققان قازاقتىڭ ۇل-قىزدارىنىڭ وسۋiنە دە از جاردەم ەتكەن جوق... وسى سىرت شولۋدىڭ وزiنەن-اق مەن ەكi قورىتىندى جاسايمىن: “ەڭلىك-كەبەك” تراگەدياسى قازاق دراماتۋرگياسىنىڭ كوش باسى بولسا، مۇحتار ءوزi قازاقتىڭ باس دراماتۋرگi, ۇمىتىلماس ۇستاز دەمەكپiن. 2) مۇحتار دراماتۋرگياسى قازاق حالقىنىڭ ەلەۋلi داۋiرلەرiن تۇگەل قامتىعان” - دەپ جازدى.
بiر عانا “ەڭلىك-كەبەكتiڭ” حالقىمىزدىڭ رۋحاني ومiرiندەگi العان ورنىنىڭ قانداي زور ەكەندiگiن عابەڭنiڭ وسى پiكiرi انىقتاپ بەرەدi. ودان اسىرىپ ايتام دەپ تالاپتانۋ – ادەپسiزدiكتiڭ بەلگiسi.
بiر ءسۇيiنiشi, “ەڭلىك-كەبەك” پەساسى ايگەرiمنiڭ وتاۋىندا بiر-اق رەت قويىلسا دا، سونىمەن بۇل سپەكتاكلدiڭ قان تامىرىنىڭ سوعىسى توقتاپ قالماعان. زەرەك، ادەبيەتكە اۋەس، ونەرگە قۇمار ساۋىقشىل جاستار پەسانىڭ ءسوزiن جاتتاپ، كەيiپكەرلەردiڭ ءرولiن ءبولiپ-ءبولiپ الىپ، كوڭiلدi وتىرىستاردا، ويىن-ساۋىق كەشiندە، سەرۋەندە، التىباقان تەپكەن تۇندەردە “ەڭلىك-كەبەكتiڭ” ءار جەرiنەن ءۇزiندiنi دالا “ساحناسىنا” شىعارىپ، جاڭعىرتىپ وتىردى. تiپتi, مۇحتاردىڭ ءوزi شىڭعىس توڭiرەگiندە اڭ اۋلاعاندا، دەمالىس ساتتەرiندە ءوزi كەبەك بولىپ، باسقالاردى ويىنعا ارالاستىرىپ، وزiنشە شاعىن سپەكتاكل قويادى ەكەن. عۇلاما عالىم الكەي مارعۇلان دا سوناۋ جيىرماسىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا مۇحتارمەن بiرگە شىڭعىس ءوڭiرiن ارالاعان ساپارىن ەسكە الىپ: “مۇحاڭ ەڭلىك پەن كەبەكتiڭ ولگەن جەرiنە اپارىپ، “ەڭلىك-كەبەكتەگi” بيلەردiڭ شەشۋiن ساحناعا شىعارىپ كورسەتتi. ەڭلىك بولىپ ويناعان – قاتپا قورامجانوۆ، كەبەك بولىپ ءوزi شىقتى”، - دەيدi.
قازاق دالاسىنا تەاتر ونەرi وسىنداي جولمەن كەلiپ، ەشقانداي رەجيسسەرسiز، ساحناسىز-اق حالىق جۇرەگiنەن بەرiك ورىن الدى.
تالانت تۇساۋى، مiنە، وسىلاي كەسiلدi.
(جالعاسى بار)
abai.kz
