Кейінгі жылдардың қорытындысында жемқорлық қылмыстарының көпшілігін әр деңгейдегі әкімдік, ауыл шаруашылық министрлігі, салық органдары, енбек және тұрғындарды әлеуметтік қорғау министрлігі қызметкерлері жасайтынын аңдаймыз, ал ішкі істер органдарының қызметкерлері осылардың алдыңғы шебінде тұр. Ішкі істер органдарында бұл салада кең тараған түрлері:

- пара алу;

- лауазымын асыра пайдалану;

- алаяқтық.

Ішкі істер органдары – құқық қорғау органдарының ішіндегі ең саны көп бола тұра, әкімшілік қызметпен бірге, қылмыстық-процессуалдық саладағы қоғамдық тәртіпті қамтамасыз ету бойынша негізгі салмақ жүктелген орган. Қызметтік бағыттарының көптігі сыбайластыққа ұрындырмай қоймайтыны кәдік.

Сондықтан ішкі істер органдарындағы жемқорлық адам мен мемлекет арасындағы қатынас тұрғысынан келсек, қоғамдық қатынастардың барлық тұстарына кері ықпалын тигізеді. Мемлекеттің мүддесін күйттейтін өкілетті органның азаматтардың заңды мүдделеріне қайшы келетін келеңсіз тенденцияны тудыру қаупі бар. Ал бұл өз кезегінде қылмысты жасырушылықты, тіркемеуді (латентость) туындатып, сондай-ақ тұрғылықты халықтың жалпы құқық қорғау органдарына деген сенімін жоққа шығарады. Ішкі істер органдарындағы жемқорлыққа заңды тікелей бұзуға әкеліп соқтыратын негізгі факторларға – қылмысты тіркеуден жасыру, қызметтегі әрекетсіздік, қылмыстық іс материалдарын фальсификациялау, т.б. жатқызылады.

Бұл факторлар жемқорлыққа қарсы іс-қимыл бойынша жекеленген шараларды ғана тұжырымдау емес, осы іс-қимыл тұжырымының өзін өзгертуді қажет ететінін көрсетеді. Кез келген тұжырымның негізінде, біздің пікірімізше, барлық элементтерінің жүйелік құрылымын анықтайтын идея жатуы керек. Біз заңнамалық негізде арқаулы мәселелердің бөлігі ішкі істер органдарының қызметінің дұрыс ұйымдастырылуы, тиімсіздігінің төңірегінде шоғырлануы тиіс деп ойлаймыз.

Соңғы жылдарда жемқорлыққа қарсы қабылданған құқықтық нормалар жетіп артылады. Алайда бұның жемқорлыққа қарсы іс-қимылға әсері соншалықты бола қоймағаны да рас. Ендеше бұл бағыттың ұйымдастырылу-құқықтық аспектісі жан-жақты толық қамтылмай отыр, әлі де болса полиция қызметіндегі қызметтік үдерістерінің шынайы эмпирикалық қалпы зерттелмеген, әрбір нақты құқық қолданушы ниетінің қилы қырлары назардан тыс қалып отыр дегенді айғақтайды.

Мәселен, кеңінен сөз етілетін әрі ішкі істер органдары қызметкерлерін қызықтыратыны жалақылардың көлемі екені белгілі. Осындай орайда, мәселен, қылмыстық не әкімшілік іс жүргізуде, өндірісте болатын қылмыстық не әкімшілік істердің санымен өлшесек, еңбек төлемдерінің бірдейлігі тұрғысынан алғанда, Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Мемлекеттік кіріс комитетінің анықтаушылары (бұрынғы Кедендік бақылау комитеті) мен Қазақстан Республикасы Ішкі істер органдарының анықтаушыларының не жергілікті полиция қызметінің жүктемелерін салыстыруға келмейді, оның үстіне қызметтерінің жағдайлары мен еңбек жүктемелерінде айырмашылықтар көп. Осының бәрі де қызметкерлердің мінез-құлқына әсер етер негізгі факторлардың бірі болып саналады.

Жоғарыда айтылған ой тігінен және көлденеңнен құрылған ішкі істер органдарының ұйымдастырылу ерекшеліктерін ежіктеп зерттеуден бас тарту қолданылған шаралардың тіптен де тиімсіздігін әйгілейді. Осылайша біз келешекте мынадай бағыттарға басты назар аударымыз керек сияқты:

1) Қазақстан Республикасы ішкі істер органдарының қызметін бағалау өлшемінің жүйесін қалыптастыруға өзгерістер енгізу;

2) меритократия мен ашықтық қағидатына негізделген ішкі істер органдарының кадрлық саясаты;

3) ішкі істер органдары ұсынатын әкімшілік процедуралар мен мемлекеттік қызметтің қол жетімдігі мен ашықтығы;

4) ішкі ведомстволық мінез-құлықтың ережесін қайта қалыптау.

Енді бұл бағыттарды барынша қысқаша талдап көрелік.

Біріншіден, полиция жұмысының көрсеткішін анықтауда сандық көрсеткішті сапаға ауыстыру басты міндет болуға тиіс. Қазіргі қолданыстағы бағалау жүйесі қылмысқа қарсы күрестің жалпы қалпын көрсетіп, нәтижелердің жан-жақтылығын, статистикалық мәліметтердің шынайылығын қамтамасыз етпейтіндей, бұл бағытта атқарылар жұмыстарыд жетілдіре түскен ләзім.

Екіншіден, ішкі істер органдарының кадрлық саясаты қабылданған шешімдердің ашықтығы мен меритократиялық қағидатқа негізделуі керек. Бұл ІІО-н реформалау ғана емес, ведомствоның кадрлық саясатымен де тікелей ұштасып жатыр. Меритократия дегеніміз – қызметкердің жеке сіңірген еңбектері мен жетістіктерін мойындау, оны қабілеттері мен кәсіби даярлығына сәйкес қызмет бабында ілгерілету, жоғарылату болып табылады. Осы жерде мына мәселені анықтап алған абзал. Бұл полиция қызметкерлерінің жеке өмірі мен қызметтік мүдде мен басымдықтарының шегі. Мемлекеттік қызмет қағидаитарының бірі – азаматтардың құқықтары мен бостандықтары және заңды мүдделеріне мемлекет мүдделері алдында басымдық беріледі. Бұл екі жердегі екі – төрт деген сияқты аксиома. Мұндағы мәселелер нақты ашылмағандықтан, ашық бағдардың жоқтығынан, төмендегі қызметкерлер басшылықтың қисынсыз жазалау шараларына ұрынып жүр. Мәселен, жергілікті бөліністер басшылары кейде ашықтан-ашық полиция қызметкерлерінің белгілі бір сауық орындарына (мейрамхана, кафе) бару секілді конституциялық құқығына қайшы келетін заңсыз бұйрықтар мен өкімдер шығарады. Жуырда бұқаралық ақпарат құралдары мен әлеуметтік желілерде Бас прокуратураның кешкі-түнгі мезгілдерде сауық құру орындарында дем алып отырған өз қызметкерлерін оңашаландырып, оларды масаң күйін тексеру үшін куәландырудан өткізгеніне барша ел куә болды. Бұл сияқты салалық ведомстволар қызметіндегі орынсыз қаталдықтың адамдардың өзге құқықтарына қайшы келіп тұрғаны ап-анық көрініп-ақ тұр. Бұл фактор да мемлекеттік қызметтің құнын түсіретін белгі деп білеміз. Алайда біз ішкі істер органдары қызметкерлерінің мансабы немесе жүріс-тұрысы мен мінез-құлқы ережелері үшін қажетті мәселелермен шектеліп қалмай, ҚР ІІМ мамандарын даярлау жүйесіне де ықпал ететін кең көлемдегі ұсыныстарды ұсынған ләзім. Мәселен, соңғы кезде мамандарды даярлауда толықтай жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру форматына көшу, ведомстволық оқу орындарда бакалавриаттан бас тарту туралы ойлар жиі айтылып қалып жүр. Өйткені бұл формат шет мемлекеттерде кәдіпкідей болса да, Қазақстанда біртіндеп апробациядан өту үстінде (мәселен, ҚР ҰҚК академиясы, таратылған Қаржы полициясы академиясы, Жоба бойынша оның негізінде С. Есқараев атындағы Бас прокуратура институтымен біріккен Құқық қорғау академиясы).

Үшіншіден, ішкі істер органдары көрсететін әкімшілік пен мемлекеттік қызмет көрсетуіндегі қол жетімділік қуатты техикалық қайта қалыптау арқылы ғана жүзеге аспақ. Ақпараттық технологиялар жүйесін енгізудің әрбір сәттері тиімділік мониторингі мен азаматтардың пікірін білу арқылы жүргізілгені дұрыс.

Төртінші бағыттың (ішкі ведомстволық мінез-құлықтың ережесін қайта қалыптау) ғылыми зерттелуінің күрмеуі қалыңдау, өйткені құқық қорғау органдарында әлеуметтік бағалау құралдары белгілі бір шектеулермен жүзеге асып жүр.

Ендігі мәселе полицейлер мен тұрғындар арасындағы байланыста туындайтын көше бойындағы патрульдік полиция бөліністерінің жұмыстарын ұйымдастыруға қатысты. Өйкені олар қызметіне байланысты халықпен етене тікелей араласуы жиірек. Мұнда маңызды роль, жоғарыда айтқанымыздай, полициялардың мақсаты мен міндеттерінде жатыр. Қызмет көрсеткіштеріне формальды түрде қараудың кесірінен патрульдік полицейлер тұрғылықты азаматтардың жеке қауіпсіздігіне төндіретін қауіп ретінде қабылданатын болды.

Жергілікті полиция қызметінің бір бағытын құрайтын учаскелік полиция инспекторларының жергілікті халықпен жұмысын ұйымдастыру мәселесі арнайы қаузап зерттеуді қажет етеді. ЕЫҚҰ (ОБСЕ) 2008 жылы-ақ қазақстандық ІІМ-не учаскелік инспекторларды орамдық (квартальных) полицейлерге ауыстыру туралы ұсыныс жасаған еді. Бұл Астана қаласында орамдық полицейлерді құру туралы Жоба негізінде жасалған болатын. Бұл жүйе жоқ жерде пайда болған жоқ, оның үсітіне ЕЫҚҰ-ның ойлап тапқаны емес, көне тарихтан тамыр тартып жатыр. «Орамдағы қадағалаушы» («Квартальный надзиратель») – қала аумағында 50, 100 үй қамтылған әкімшілік-полицей функциясын атқаратын Ресей империясындағы (1782 ж.) лауазымды тұлға. Орамдағы қадағалаушылардың қарамағында орамды поручик пен күзетушілер болған. Бұл үлгінің (модельдің) ең басты маңызды ерекшелігі полицей тұрғындар қауымдастығының (общинаның) өкілі ретінде қарастырылатындығы. Осындай тұрғыдан аналогия ретінде бүгінде Қазақстандағы жүзеге асқан әр үйге дәрігерлерді бекіту әдісін, сондай-ақ шет елдерде әбден қалыпқа түскен әр отбасының өз адвокатары болатыны айтуға болар еді. Бұның ұтымдылығы учаскелік полиция инспекторы азаматтар қауымдастығының қарым-қатынастарында туындайтын барлық мәселелерге қанық болып, сәйкесті өкілеттігі шегінде дауларды шеше білу дағдыларын меңгеретінінен көрінеді. Ал кемшілігі жергілікті жерде полицей билігінің белең алуын айтар едік, алайда мұны орамдық полицей мен учаскелік уәкіл (инспекторларды) лауазымына үміткерлерді сайлау не қайта сайлау арқылы демократиялық процедураларда енгізу арқылы жоюға болады.

Е.Е. Серімов,

Қостанай қаласы

Abai.kz