كەيىنگى جىلداردىڭ قورىتىندىسىندا جەمقورلىق قىلمىستارىنىڭ كوپشىلىگىن ءار دەڭگەيدەگى اكىمدىك، اۋىل شارۋاشىلىق مينيسترلىگى، سالىق ورگاندارى، ەنبەك جانە تۇرعىنداردى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى قىزمەتكەرلەرى جاسايتىنىن اڭدايمىز، ال ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى وسىلاردىڭ الدىڭعى شەبىندە تۇر. ىشكى ىستەر ورگاندارىندا بۇل سالادا كەڭ تاراعان تۇرلەرى:

- پارا الۋ;

- لاۋازىمىن اسىرا پايدالانۋ;

- الاياقتىق.

ىشكى ىستەر ورگاندارى – قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ سانى كوپ بولا تۇرا، اكىمشىلىك قىزمەتپەن بىرگە، قىلمىستىق-پروتسەسسۋالدىق سالاداعى قوعامدىق ءتارتىپتى قامتاماسىز ەتۋ بويىنشا نەگىزگى سالماق جۇكتەلگەن ورگان. قىزمەتتىك باعىتتارىنىڭ كوپتىگى سىبايلاستىققا ۇرىندىرماي قويمايتىنى كادىك.

سوندىقتان ىشكى ىستەر ورگاندارىنداعى جەمقورلىق ادام مەن مەملەكەت اراسىنداعى قاتىناس تۇرعىسىنان كەلسەك، قوعامدىق قاتىناستاردىڭ بارلىق تۇستارىنا كەرى ىقپالىن تيگىزەدى. مەملەكەتتىڭ مۇددەسىن كۇيتتەيتىن وكىلەتتى ورگاننىڭ ازاماتتاردىڭ زاڭدى مۇددەلەرىنە قايشى كەلەتىن كەلەڭسىز تەندەنتسيانى تۋدىرۋ قاۋپى بار. ال بۇل ءوز كەزەگىندە قىلمىستى جاسىرۋشىلىقتى، تىركەمەۋدى (لاتەنتوست) تۋىنداتىپ، سونداي-اق تۇرعىلىقتى حالىقتىڭ جالپى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا دەگەن سەنىمىن جوققا شىعارادى. ىشكى ىستەر ورگاندارىنداعى جەمقورلىققا زاڭدى تىكەلەي بۇزۋعا اكەلىپ سوقتىراتىن نەگىزگى فاكتورلارعا – قىلمىستى تىركەۋدەن جاسىرۋ، قىزمەتتەگى ارەكەتسىزدىك، قىلمىستىق ءىس ماتەريالدارىن فالسيفيكاتسيالاۋ، ت.ب. جاتقىزىلادى.

بۇل فاكتورلار جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل بويىنشا جەكەلەنگەن شارالاردى عانا تۇجىرىمداۋ ەمەس، وسى ءىس-قيمىل تۇجىرىمىنىڭ ءوزىن وزگەرتۋدى قاجەت ەتەتىنىن كورسەتەدى. كەز كەلگەن تۇجىرىمنىڭ نەگىزىندە، ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، بارلىق ەلەمەنتتەرىنىڭ جۇيەلىك قۇرىلىمىن انىقتايتىن يدەيا جاتۋى كەرەك. ءبىز زاڭنامالىق نەگىزدە ارقاۋلى ماسەلەلەردىڭ بولىگى ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ قىزمەتىنىڭ دۇرىس ۇيىمداستىرىلۋى، تيىمسىزدىگىنىڭ توڭىرەگىندە شوعىرلانۋى ءتيىس دەپ ويلايمىز.

سوڭعى جىلداردا جەمقورلىققا قارسى قابىلدانعان قۇقىقتىق نورمالار جەتىپ ارتىلادى. الايدا بۇنىڭ جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىلعا اسەرى سونشالىقتى بولا قويماعانى دا راس. ەندەشە بۇل باعىتتىڭ ۇيىمداستىرىلۋ-قۇقىقتىق اسپەكتىسى جان-جاقتى تولىق قامتىلماي وتىر، ءالى دە بولسا پوليتسيا قىزمەتىندەگى قىزمەتتىك ۇدەرىستەرىنىڭ شىنايى ەمپيريكالىق قالپى زەرتتەلمەگەن، ءاربىر ناقتى قۇقىق قولدانۋشى نيەتىنىڭ قيلى قىرلارى نازاردان تىس قالىپ وتىر دەگەندى ايعاقتايدى.

ماسەلەن، كەڭىنەن ءسوز ەتىلەتىن ءارى ىشكى ىستەر ورگاندارى قىزمەتكەرلەرىن قىزىقتىراتىنى جالاقىلاردىڭ كولەمى ەكەنى بەلگىلى. وسىنداي ورايدا، ماسەلەن، قىلمىستىق نە اكىمشىلىك ءىس جۇرگىزۋدە، وندىرىستە بولاتىن قىلمىستىق نە اكىمشىلىك ىستەردىڭ سانىمەن ولشەسەك، ەڭبەك تولەمدەرىنىڭ بىردەيلىگى تۇرعىسىنان العاندا، قازاقستان رەسپۋبليكاسى قارجى مينيسترلىگىنىڭ مەملەكەتتىك كىرىس كوميتەتىنىڭ انىقتاۋشىلارى (بۇرىنعى كەدەندىك باقىلاۋ كوميتەتى) مەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ انىقتاۋشىلارىنىڭ نە جەرگىلىكتى پوليتسيا قىزمەتىنىڭ جۇكتەمەلەرىن سالىستىرۋعا كەلمەيدى، ونىڭ ۇستىنە قىزمەتتەرىنىڭ جاعدايلارى مەن ەڭبەك جۇكتەمەلەرىندە ايىرماشىلىقتار كوپ. وسىنىڭ ءبارى دە قىزمەتكەرلەردىڭ مىنەز-قۇلقىنا اسەر ەتەر نەگىزگى فاكتورلاردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى.

جوعارىدا ايتىلعان وي تىگىنەن جانە كولدەنەڭنەن قۇرىلعان ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ ۇيىمداستىرىلۋ ەرەكشەلىكتەرىن ەجىكتەپ زەرتتەۋدەن باس تارتۋ قولدانىلعان شارالاردىڭ تىپتەن دە تيىمسىزدىگىن ايگىلەيدى. وسىلايشا ءبىز كەلەشەكتە مىناداي باعىتتارعا باستى نازار اۋدارىمىز كەرەك سياقتى:

1) قازاقستان رەسپۋبليكاسى ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ قىزمەتىن باعالاۋ ولشەمىنىڭ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ;

2) مەريتوكراتيا مەن اشىقتىق قاعيداتىنا نەگىزدەلگەن ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ كادرلىق ساياساتى;

3) ىشكى ىستەر ورگاندارى ۇسىناتىن اكىمشىلىك پروتسەدۋرالار مەن مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ قول جەتىمدىگى مەن اشىقتىعى;

4) ىشكى ۆەدومستۆولىق مىنەز-قۇلىقتىڭ ەرەجەسىن قايتا قالىپتاۋ.

ەندى بۇل باعىتتاردى بارىنشا قىسقاشا تالداپ كورەلىك.

بىرىنشىدەن، پوليتسيا جۇمىسىنىڭ كورسەتكىشىن انىقتاۋدا ساندىق كورسەتكىشتى ساپاعا اۋىستىرۋ باستى مىندەت بولۋعا ءتيىس. قازىرگى قولدانىستاعى باعالاۋ جۇيەسى قىلمىسقا قارسى كۇرەستىڭ جالپى قالپىن كورسەتىپ، ناتيجەلەردىڭ جان-جاقتىلىعىن، ستاتيستيكالىق مالىمەتتەردىڭ شىنايىلىعىن قامتاماسىز ەتپەيتىندەي، بۇل باعىتتا اتقارىلار جۇمىستارىد جەتىلدىرە تۇسكەن ءلازىم.

ەكىنشىدەن، ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ كادرلىق ساياساتى قابىلدانعان شەشىمدەردىڭ اشىقتىعى مەن مەريتوكراتيالىق قاعيداتقا نەگىزدەلۋى كەرەك. بۇل ءىىو-ن رەفورمالاۋ عانا ەمەس، ۆەدومستۆونىڭ كادرلىق ساياساتىمەن دە تىكەلەي ۇشتاسىپ جاتىر. مەريتوكراتيا دەگەنىمىز – قىزمەتكەردىڭ جەكە سىڭىرگەن ەڭبەكتەرى مەن جەتىستىكتەرىن مويىنداۋ، ونى قابىلەتتەرى مەن كاسىبي دايارلىعىنا سايكەس قىزمەت بابىندا ىلگەرىلەتۋ، جوعارىلاتۋ بولىپ تابىلادى. وسى جەردە مىنا ماسەلەنى انىقتاپ العان ابزال. بۇل پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ جەكە ءومىرى مەن قىزمەتتىك مۇددە مەن باسىمدىقتارىنىڭ شەگى. مەملەكەتتىك قىزمەت قاعيدايتارىنىڭ ءبىرى – ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى جانە زاڭدى مۇددەلەرىنە مەملەكەت مۇددەلەرى الدىندا باسىمدىق بەرىلەدى. بۇل ەكى جەردەگى ەكى – ءتورت دەگەن سياقتى اكسيوما. مۇنداعى ماسەلەلەر ناقتى اشىلماعاندىقتان، اشىق باعداردىڭ جوقتىعىنان، تومەندەگى قىزمەتكەرلەر باسشىلىقتىڭ قيسىنسىز جازالاۋ شارالارىنا ۇرىنىپ ءجۇر. ماسەلەن، جەرگىلىكتى بولىنىستەر باسشىلارى كەيدە اشىقتان-اشىق پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ بەلگىلى ءبىر ساۋىق ورىندارىنا (مەيرامحانا، كافە) بارۋ سەكىلدى كونستيتۋتسيالىق قۇقىعىنا قايشى كەلەتىن زاڭسىز بۇيرىقتار مەن وكىمدەر شىعارادى. جۋىردا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى مەن الەۋمەتتىك جەلىلەردە باس پروكۋراتۋرانىڭ كەشكى-تۇنگى مەزگىلدەردە ساۋىق قۇرۋ ورىندارىندا دەم الىپ وتىرعان ءوز قىزمەتكەرلەرىن وڭاشالاندىرىپ، ولاردى ماساڭ كۇيىن تەكسەرۋ ءۇشىن كۋالاندىرۋدان وتكىزگەنىنە بارشا ەل كۋا بولدى. بۇل سياقتى سالالىق ۆەدومستۆولار قىزمەتىندەگى ورىنسىز قاتالدىقتىڭ ادامداردىڭ وزگە قۇقىقتارىنا قايشى كەلىپ تۇرعانى اپ-انىق كورىنىپ-اق تۇر. بۇل فاكتور دا مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ قۇنىن تۇسىرەتىن بەلگى دەپ بىلەمىز. الايدا ءبىز ىشكى ىستەر ورگاندارى قىزمەتكەرلەرىنىڭ مانسابى نەمەسە ءجۇرىس-تۇرىسى مەن مىنەز-قۇلقى ەرەجەلەرى ءۇشىن قاجەتتى ماسەلەلەرمەن شەكتەلىپ قالماي، قر ءىىم ماماندارىن دايارلاۋ جۇيەسىنە دە ىقپال ەتەتىن كەڭ كولەمدەگى ۇسىنىستاردى ۇسىنعان ءلازىم. ماسەلەن، سوڭعى كەزدە مامانداردى دايارلاۋدا تولىقتاي جوعارى وقۋ ورنىنان كەيىنگى ءبىلىم بەرۋ فورماتىنا كوشۋ، ۆەدومستۆولىق وقۋ ورىنداردا باكالاۆرياتتان باس تارتۋ تۋرالى ويلار ءجيى ايتىلىپ قالىپ ءجۇر. ويتكەنى بۇل فورمات شەت مەملەكەتتەردە كادىپكىدەي بولسا دا، قازاقستاندا بىرتىندەپ اپروباتسيادان ءوتۋ ۇستىندە (ماسەلەن، قر ۇقك اكادەمياسى، تاراتىلعان قارجى پوليتسياسى اكادەمياسى، جوبا بويىنشا ونىڭ نەگىزىندە س. ەسقاراەۆ اتىنداعى باس پروكۋراتۋرا ينستيتۋتىمەن بىرىككەن قۇقىق قورعاۋ اكادەمياسى).

ۇشىنشىدەن، ىشكى ىستەر ورگاندارى كورسەتەتىن اكىمشىلىك پەن مەملەكەتتىك قىزمەت كورسەتۋىندەگى قول جەتىمدىلىك قۋاتتى تەحيكالىق قايتا قالىپتاۋ ارقىلى عانا جۇزەگە اسپاق. اقپاراتتىق تەحنولوگيالار جۇيەسىن ەنگىزۋدىڭ ءاربىر ساتتەرى تيىمدىلىك مونيتورينگى مەن ازاماتتاردىڭ پىكىرىن ءبىلۋ ارقىلى جۇرگىزىلگەنى دۇرىس.

ءتورتىنشى باعىتتىڭ (ىشكى ۆەدومستۆولىق مىنەز-قۇلىقتىڭ ەرەجەسىن قايتا قالىپتاۋ) عىلىمي زەرتتەلۋىنىڭ كۇرمەۋى قالىڭداۋ، ويتكەنى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىندا الەۋمەتتىك باعالاۋ قۇرالدارى بەلگىلى ءبىر شەكتەۋلەرمەن جۇزەگە اسىپ ءجۇر.

ەندىگى ماسەلە پوليتسەيلەر مەن تۇرعىندار اراسىنداعى بايلانىستا تۋىندايتىن كوشە بويىنداعى پاترۋلدىك پوليتسيا بولىنىستەرىنىڭ جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋعا قاتىستى. ويكەنى ولار قىزمەتىنە بايلانىستى حالىقپەن ەتەنە تىكەلەي ارالاسۋى جيىرەك. مۇندا ماڭىزدى رول، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، پوليتسيالاردىڭ ماقساتى مەن مىندەتتەرىندە جاتىر. قىزمەت كورسەتكىشتەرىنە فورمالدى تۇردە قاراۋدىڭ كەسىرىنەن پاترۋلدىك پوليتسەيلەر تۇرعىلىقتى ازاماتتاردىڭ جەكە قاۋىپسىزدىگىنە توندىرەتىن قاۋىپ رەتىندە قابىلداناتىن بولدى.

جەرگىلىكتى پوليتسيا قىزمەتىنىڭ ءبىر باعىتىن قۇرايتىن ۋچاسكەلىك پوليتسيا ينسپەكتورلارىنىڭ جەرگىلىكتى حالىقپەن جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋ ماسەلەسى ارنايى قاۋزاپ زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. ەىقۇ (وبسە) 2008 جىلى-اق قازاقستاندىق ءىىم-نە ۋچاسكەلىك ينسپەكتورلاردى ورامدىق (كۆارتالنىح) پوليتسەيلەرگە اۋىستىرۋ تۋرالى ۇسىنىس جاساعان ەدى. بۇل استانا قالاسىندا ورامدىق پوليتسەيلەردى قۇرۋ تۋرالى جوبا نەگىزىندە جاسالعان بولاتىن. بۇل جۇيە جوق جەردە پايدا بولعان جوق، ونىڭ ۇسىتىنە ەىقۇ-نىڭ ويلاپ تاپقانى ەمەس، كونە تاريحتان تامىر تارتىپ جاتىر. «ورامداعى قاداعالاۋشى» («كۆارتالنىي نادزيراتەل») – قالا اۋماعىندا 50, 100 ءۇي قامتىلعان اكىمشىلىك-پوليتسەي فۋنكتسياسىن اتقاراتىن رەسەي يمپەرياسىنداعى (1782 ج.) لاۋازىمدى تۇلعا. ورامداعى قاداعالاۋشىلاردىڭ قاراماعىندا ورامدى پورۋچيك پەن كۇزەتۋشىلەر بولعان. بۇل ۇلگىنىڭ (مودەلدىڭ) ەڭ باستى ماڭىزدى ەرەكشەلىگى پوليتسەي تۇرعىندار قاۋىمداستىعىنىڭ (وبششينانىڭ) وكىلى رەتىندە قاراستىرىلاتىندىعى. وسىنداي تۇرعىدان انالوگيا رەتىندە بۇگىندە قازاقستانداعى جۇزەگە اسقان ءار ۇيگە دارىگەرلەردى بەكىتۋ ءادىسىن، سونداي-اق شەت ەلدەردە ابدەن قالىپقا تۇسكەن ءار وتباسىنىڭ ءوز ادۆوكاتارى بولاتىنى ايتۋعا بولار ەدى. بۇنىڭ ۇتىمدىلىعى ۋچاسكەلىك پوليتسيا ينسپەكتورى ازاماتتار قاۋىمداستىعىنىڭ قارىم-قاتىناستارىندا تۋىندايتىن بارلىق ماسەلەلەرگە قانىق بولىپ، سايكەستى وكىلەتتىگى شەگىندە داۋلاردى شەشە ءبىلۋ داعدىلارىن مەڭگەرەتىنىنەن كورىنەدى. ال كەمشىلىگى جەرگىلىكتى جەردە پوليتسەي بيلىگىنىڭ بەلەڭ الۋىن ايتار ەدىك، الايدا مۇنى ورامدىق پوليتسەي مەن ۋچاسكەلىك ۋاكىل (ينسپەكتورلاردى) لاۋازىمىنا ۇمىتكەرلەردى سايلاۋ نە قايتا سايلاۋ ارقىلى دەموكراتيالىق پروتسەدۋرالاردا ەنگىزۋ ارقىلى جويۋعا بولادى.

ە.ە. سەرىموۆ،

قوستاناي قالاسى

Abai.kz