Біз құдайдан қорқамыз ба, әлде қытайдан қорқамыз ба? Қытайда экстремизм және терроризммен күресу науқаны аясында қандастарымыз түрмеге қамалып, іс-түссіз жоғалып, одан қалса, «саяси сауат ашу-тәрбие» лагерьлеріне жөнелтіліп жатыр. Қанымыз бір, тіліміз бір Қытай қазақтарының осы жағдайынан хабарсыз, ал хабардар болсақ, үнсіз отыруымыздың себебі неде? Бойымызды жаулаған қорқыныш үрей ме, әлде қанымызға сіңген немқұрайлылық па? Осы сұрақтардың жауабын Қытайдағы бауырлардың мұңын мұңдап, зарын зарлап жүрген отандасымыз Серікжан Біләш бауырымыздың «ДАТ» айдарына берген сұхбатынан табуға тырыстық.

– Серікжан мырза, Қытайдағы қазақтардың жағдайы туралы дабыл қағып жүрген бір белсенді топтың мүшесісіз. Қытай «жабулы қазан» ережесін ұстанып, қысым көрсетіліп жатқан қандастарымызға қатысты ақпаратты сыртқа шығармауға мүдделі. Ал Қытайдағы осы озбырлық жағдайды жар құлағы жастыққа тимей, БАҚ арқылы жариялап жүрген сіздерді қаралау әрекеттері болды дегенді естіп біліп жүрміз. Оны ұйымдастырып отырған кімдер? Қаралаушылардың мақсаты не?

– Иә, мұндай әрекеттер әлеуметтік желілерде бүркемелі атаулармен ұйымдастырылды. Кейбірі сайттарда жарық көрді. Кейін «Уатсап» топтарында тарады. Менің әпке-жездемнің, шешемнің жеке құжаттарына дейін жариялады. Олардың шекарадан өткен күндерін айтып беріп отырды. Бұндай ақпараттарды оларға тек қана Қытай жағы бере алады. Мен тіпті өзімнің апайыммен бір фамилияда да емеспін. Ондай мәліметті Қытайдан алмаса, басқа еш жерден біле алмас еді.

– Сонда Қытай жағы оралман-зиялыларды пайдаланып, қазақтарға қатысты жағдайды бүркеп қалуға мүдделі болғаны ғой?

– Әлбетте! Қытайдағы қазақтың аянышты тағдырын жария етпеуге тырысқан Қытай жағы біздің кейбір ағаларымызды жалдамалы етіп, өз мүдделеріне пайдалануда. Мәселен, жоғарыда айтып кеткенімдей, шекаралық құпия құжаттар бұл «жалдамалыларға» арнаулы органдардан келіп түскен. Ал ол ақпарат, әлбетте, тегін жарияланып отыр деп тағы да айта алмаймын. Яғни, бір қазақ – екінші қазақты қытай ақшасының көмегімен қудалап жатыр деген сөз.

Тағы қараңыз. Мені «Жарқын жеті» бүркеншік атын жамылып, желілерге жазып жүр деп айыптап отыр. Ол бүркеншік ат емес, ол менің қалам атым – псевдоним. Ибраһимның – Абай болғаны деген сияқты. Өзімнің қалам атыммен Қытайдың сайттарында мен осы атпен көп дүние жаздым. Оның ішінде жеті кітап бар. Бір жолда емес, ұзақ сапар естелік ретінде жаздым. Сөйтіп қалам атым қалыптасты.

Қытайда ешкім көтермеген мәселелерді мен көтердім. Маған жауап ретінде Қытайдың жалдамалы жазушылары мен жайында мақалалар жазды. Оның бірі Abai.kz сайтында жарияланды. Мені Қытайдың, Американың тыңшысы деді. Мені бір күнде үш пәтер сатып алған деді. Мені Қытай жақтан көші-қон тоқтағанда, апа-жездесі 2017 жылдың жазында қалай көшіп келді деді. Ол кезде көші-қон әлі тоқтамаған еді.

Қысқасы, мені «қытайдың шпионы» деп, қазақтың қолымен түрмеге жаптыра алмай, Қытайдың жалдамалы жазғыштары маған және менің бауырым Қыдырәлі Оразұлына жаппаған жаласы, жақпаған күйесі қалған жоқ.

– Қытай қазақтарына және қытайлық саясаттың зымияндығына қатысты осы ақпаратты жария ету мақсатында нендей әрекеттер жасалды және одан нәтиже болды ма?

– Алдымен айтайын, Қытайдағы қазіргі жағдай тіпті қиын. Туыстар бір-бірінен ажырап қалған. Қазақстанға көшіп келген бала-шаға, ауылдағы шал-кемпірдің тірі не өлі екенін біле алмай отыр. Мүмкін, өліп қалған шығар. Осындай жағдайдың орын алғанына жарты жылдан асты.

Біз барлық әрекеттерімізді «Ата жұрт ерікті жастары» тіркелмеген ұйымының атынан жасадық. Үш рет баспасөз мәслихатын ұйымдастырдық. Бірінші баспасөз мәслихатын Дүниежүзі қазақтарының құрылтайының алдында екі күн бұрын өткіздік. Ондағы көздеген мақсатымыз – құрылтайда осы мәселе көтерілсе екен деп ойладық. Бұл мәселені Мұхтар Шаханов, Дос Көшім ағаларымыз бен Айдос Сарым, Расул Жұмалы бауырларымыз мінбеден көтереміз деп бізге уәде берді, біз күттік. Бірақ құрылтай өтерден екі күн бұрын ол кісілер бізге хабарласып, өздерінің құрметті қонақтарының тізімінен алынып тасталғандарын айтты.

Сосын өз ішімізде ақылдастық. Біз саясаткер емес едік: біреуіміз кәсіпкер, біреуіміз дәріханашы дегендей. Дүниежүзі қазақтары құрылтайында бұл мәселенің айтылмайтынына сол кезде 100 пайыз сеніп, амалдың жоқтығынан құрылтай басталудан екі күн бұрын баспасөз мәслихатын өткіздік. Бізді қолдаған үлкен зиялыларға Алла разы болсын! Советхан Ғаббасов, Қабдеш Жұмаділов ақсақалдарымыз осы мәселені көтерді. Ал құрылтайға қатысқан, Қытайдан келген мүйізі қарағайдай, орден таққыш қоғам қайраткерлері, атағы Алатаудай ақын-жазушы зиялылар арасынан бір адам бұл мәселені тіс жарып айтпады. Олардың бәрі кезінде Қазақстанның азаматтығын алған, мемлекеттен үй алған адамдар. Олар Қытайдан хабарсыз қалды дегенге сенбеймін. Себебі бәрінің алпыс апасы, жетпіс жездесі Қытайда. Сөйтіп, Қытайдан келген өзіміздің зиялы ағаларымыздан көңіліміз әбден қалды.

– Айтпақшы, ол құрылтайда бір азаматтың Қытайдағы жағдайды айтып, сөз сөйлегенін біздің газет жазған еді...

– Иә, біздің белсенді топ Ермұрат ағамыз Бапимен жолығып, газет тарапынан ақпараттық көмек көрсетуін өтінгенімізде, «ДАТ» сол азаматтың сөзін толық басып шығарды. Содан бері сіздердің газет Қытайдағы қазақтар мәселесін үнемі назарда ұстап келеді. Біз ойламаған, сөйлеспеген, еш араласпаған Өмірхан Алтын есімді Германиядан келген бауырымыз құрылтайда бейресми кезекті рұқсат алып, Қытайдағы қазақтар мәселесін құрылтайда айтып үлгерді. Оған тосқауыл жасаудың әрекеттері де болды. Бұл азаматтың әрекеті үнсіз, «ауызы тігіліп», «тілі кесіліп» қалғандармен салыстырғанда, нағыз ерлік болды. Өкінішке орай, тұтас қоғам сондай бір өлі үнсіздікте, немқұрайлылықта, өзінің қанына тартпайтын, қазағына жаны ашымайтын қансыз, ұлтсыз, дінсіз халде деп айтуға толық негізім бар.

– Ал қазақстандық ресми БАҚ бұл мәселе төңірегінде неге үнсіз отыр деп ойлайсыз?

– Мен мемлекеттік ақпарат саясатына баға бере алмаймын. Дегенмен, мемлекеттік БАҚ «жаңбыр-жаңбырдың арасымен», екі жолдың ортасына қыстырып болсын айтатын мәселе шашетектен. Мәселен, осы құрылтайдан кейін Қазақстан тарапынан Қытай өкіметіне қанша нота жіберілді және ол нотаның мәтіні қандай? Ол мемлекеттік құпия ма? Ол тек Қытайда тұтқында отырған, сол кезде белгілі болған екі немесе үш Қазақстан азаматының мәселесін көтерді ме, жоқ тұтас қазақ көшінің тоқтап қалғандығын айтты ма? Қытайдың қитұрқы саясаты Қазақстанның мемлекеттік саясаты болған көші-қонды тоқтатып, Қазақстанда өмір сүріп отырған жарты миллионға жуық Қытай қазақтарын қыспаққа алып, ол жақтағы туыстарын кепілге ұстап, бұл жақтағы қазақты үркітіп-қорқытып отырғанын біздің мемлекетіміз көтерді ме?

Бұл мәселе қоғамға ашық болу керек. Ағылшын тілді ақпаратты, түрік тілді ақпаратты, Еуропа Америкадағы «Нью-Йорк таймс» және «Вашингтон пост», «Еркін Азия», «Еркін Еуропа», «Би-би-си» агенттігі бұл мәселені еркін жазып жатыр. Бұл мәселе Америка конгресінде талқыланды. Сонда Қытайдағы қазақ проблемасы неліктен біздің қазақ қоғамында талқыланбай жүр? Бұл мен үшін жұмбақ жағдай.

Бұл тек қана біздің билікке, мемлекетке деген өкпе-назымыз емес, тұтас қазақ қоғамына, өзін қазақ сезінетін әрбір қазаққа, тұтас Қазақстан азаматтарына, қоғамдық ұйымдарға, әрбір тілші-журналистке ортақ тақырып болуы керек еді. Осы орайда менің қоятын сұрағым бар: Сіздер әлемдік ақпаратты көрмей, естімей отырсыздар ма? Онда Қазақстанда, Алматының іргесінде тұрып жатқан оралмандардың хал-жайын неге білмейміз? Қытайдағы туысымен бір жыл бойы сөйлесе алмай отырғанын неге сұрамаймыз? Шақыртып алып кетіп, тұтқында отырғандарды неге сұрамаймыз? Тірі жетім, тірі жесір болып, күйеулері – асыраушылары Қытайда қалып, ішер асқа, киер киімге, жағар отынға жарымай отырғандарын неге сұрамаймыз? Неге Астананың атқамінер ақ жағалылары оралмандарды жиып, қандай мұңың бар, қандай арызың бар деп сұрамайды?

– Шамасы, бұл үнсіздік Ақорданың Қытайға қатысты ұстанған жалпақшешейлік саясатынан туған сияқты. Дегенмен, қазақтың бір пұшпағы қиындыққа тап болғанда, жалпы қазақ қоғамы қозғалыссыз жатқаны елдің болашағынан қатер сездіретін сияқты...

– Жалпы қазақ қоғамын айтасыз, біз тіпті мешітке барып, Қытайдағы қазақтарға дұға жасаңдаршы деп өтіндік. Сонда біздің имамдарымыз тойтарыс берді: «Біз саясатқа араласпаймыз, саяси дұға жасамаймыз» деген имамдардың жауабынан соң, расында да, жағамызды ұстадық. Атасы бөлек Миамаға арнап бес жүз мың доллар гуманитарлық көмек жібердік. Ал іргеміздегі қандастарға көңіл бөлмей, құшағымызға оралған қазақтарымыз зар еңіреп отырғанда, үнсіз отырмыз. Қытайдағы қазақтардың тағдыры – ұлттық трагедия! Бұл біздегі отарсыздандыру күресінің болмағандығынан, біз азат елде 26 жыл бойы өзіміздің азат екенімізді сезіне алмаудан, құлдық сананың сүйегімізге дейін өтіп, қанымызға дарып кеткеннің бір белгісі! Осыншалық деңгейде ұлтсыздандық! Кеше ғана Ресейдің Кемеров облысында сұмдық апат болғанда, қазақтар еңіреп, етектері толып кеткенде, мына жақта отырып, мен де қан жыладым. Сол Ресейдегі апат құрбандарына мен де тілектеспін.

Бірақ әлеуметтік желіде зар еңіреген сол қазақтар неге бір туған қазағының, қандасының мәселесіне басы қатып, бір ауыз жылы лебізін білдірмейді? Біз қандай халықпыз? Әрбірден кейін Қытайдың бұл қысымы тәуелсіздігімізге қатер төндіріп тұр! Бұл үлкен қатер. Осы мәселені неге қоғам көтермейді?

– Сіздің бұл сұрағыңызға біз жауап беріп көрейік: қазақ қоғамы өз билігінің қатаң режимінен әбден зәрезап болған. Біздегі режим Қытайдағы жағдайдан әсте кем болмаса керек...

– Бұл жерде бір мәселені мен анық айтамын. Жалдамалы жазғыштар Қытайдың бүкіл қылмысын жуып-шайып отыр. Қытай саясатын бүркеп, жағдайды керісінше жазып отырған адамдар Қазақстанда өмір сүріп жатыр. Олар әлеуметтік желінің қолданушылары. Олар үлкен профессор зиялылар, олар нешетүрлі салға кіріп алған «қытайдың шпиондары», бірақ олар Қазақстан азаматтары. «Қытайда ештеңе болып жатқан жоқ, ол жақта сотталғандар, ұсталғандардың бәрін экстремист, террорист» деп отыр. Тауда жүрген, намаздың не екенін білмейтін малшының терроризмге қандай қатысы бар? Күнін әрең көріп отырған егінші-диқаншы экстремизмге қалайша қатысты?

Қазақстанға келіп-кеткені үшін, 15 жыл бұрын туысшылап қайтқаны үшін, осында келіп, подкурс оқып, оқуға түсе алмай, кері қайтқан 15 қазақты соттап жіберді. Солардың экстремизм, терроризм, сепаратизмге не қатысы бар?

Бұл мәселеге екі тұрғыдан қарайық. Бірі – сол жердегі қазақтарды «қуырып жеді», «пісіріп жеді», мақұл – үндемейік. Бірақ неге Қазақстанға көшіп келіп, азаматтық алған қазақтардың өзіне қиянат жасап отыр?! Олар Қазақстан Республикасының толық құқылы азаматтары ғой. Қазақстан билігі өз азаматтарын халықаралық пактілер мен декларациялар негізінде қорғауы тиіс қой! Жоқ, Қазақстан жағы Қытайға бір-екі нота жолдады да, үнсіз отыр.

Жарайды, ел билігінің Қытай алдында әлдебір міндеттемесі бар делік. Бірақ осы мәселені неге қоғам болып көтермейміз? Бекболат Тілеухан ағамыз жайшылықта, ел аман, жұрт тыныш уақытта үстелді тоқпақтап, егер Қытайдың қазақтары көшіп келсе, біз Америкадан асып кетер едік деп айтқанда, күллі жұрт жүрегімізбен риза болып, қол шапалақтағанбыз. Бекболат Қытайға барғанда, оның әніне, сөзіне, шешендігіне, жыраулығына құмар жастар онымен бірге фотоға түскен. Сол суретке түскен жиырма шақты қазақ тұтқындалды деп әлемдік ақпарат жар салды. Бар болған айыбы – Бекболатпен фотоға түскені. Артынан Бекболатпен фотоға түскен бірінші тұтқындалған азамат түрмеде қайтыс болды деген ақпарат шықты. Ол туралы тіпті ағылшын тілді ақпараттарда да жарияланды.

Ал сол үстел тоқпақтағыш менің депутат ағам қайда қазір?! Ол неге ләм-мим демейді? Біз неге үнсіз қалде отырмыз? Біз құдайдан қорқамыз ба, әлде қытайдан қорқамыз ба? Біз тәуелсіз Қазақстан Республикасында өмір сүріп жатырмыз ба, жоқ әлде Қытайдың тәуелді провинциясына айналып қалдық па?! Неге имамдарымыз алақан жайып, дұға қылудан қорқады? Неге бүкіл қаламгер, зиялы жазушы осы мәселені айтудан қорқады? Неге саясатқа өмірі араласпаған біздер осы мәселені көтеруге мәжбүр боламыз?!

– Иә, сіздің бұл сұрақтарыңызға билік те, Бекболат та ауыз ашып, ештеңе айта алмас. Бірақ қоғамның айнасы саналатын баспасөздің үнсіздігі, расында да, қорқынышты...

– Сіз оны айтасыз, мына жағдайға қараңыз: жылдың 7 желтоқсан күні үшінші баспасөз мәслихатын өткіздік. Жиырмаға жуық зарлаған, жылаған тірі жетім, тірі жесірді Астанаға апарып, жолын көтеріп, қонақүйіне жатқызып, баспасөз үйіне жарты миллион теңге ақшасын төледік. Мемлекетке, жоғарғы жаққа айтарын айтып қалсын, мына қоғам Қытайда болып жатқан сұмдық алапат жағдай туралы білсін деп талпындық. Өкінішке орай, сіздердің газеттен басқа бірде-бір ақпарат құралы сол шарамызды жариялаған жоқ.

– Қазақстанның мемлекеттік органдарына осы орайда жолдаған арыз-шағымдарыңызға қайтып жатқан жауаптар бар ма?

– Бізде жиналған бес жәшік арызды ҚР Сыртқы істер министрлігіне өткіздік. Біздің арыздарымыз бір бет, екі бет болып өлшенбейді, жәшіктеп өлшенеді. Бірақ, өкінішке орай, жауап болған жоқ.

– Біздің газет арқылы қазақ қоғамына айтар тағы қандай датыңыз бар?

– Мен тұтас Қазақстан қоғамының оянуын өтінемін. Тұтас зиялының оянуын өтінемін. Әрбір қазақтың жігіті оянсын деймін. Әрбір жігіт өзінің көрші Қытайдан келген қазағына барып, мұңын тыңдасын, көзінің жасын сүртсін, жетімінің басынан сипасын, олардың қайғысын білсін деп өтінемін. Ол қазақтар кешегі Ақтабан шұбырынды кезінде өзінің мейірімділігін жоғалтпаған халық, кешегі 1962 жылы 200 мың отбасы Қытай асып, Қазақстанға келгенде, мейірімділігін жоғалтпаған халық. Кешегі сталиндік қуғын-сүргін кезінде атасы басқа, діні басқа қауымдарды бауырына басқан қазақ неге бүгін қытайлық фашизм, қытайлық шовинизм, қытайлық геноцизмнің құрбаны болып, Қытайдағы туыстары жәбір көріп, мына жақта зар еңіреп отырған өзінің қандасына келгенде салқын қанды болады?

Жоқ, олардың жүрегінде мейірім бар, тек ақпарат жетпей тұр. Мен бүкіл Қазақстандағы барлық діндарлар, барлық имамдар Қытайдағы қазақтар үшін және осындағы қан жылап жатқан қазақтар үшін дұға қылсын, әрбір жұмада, бес уақыт намазында ашық, жасырын дұға қылсын деп өтінемін. Әрбір қолына қалам ұстаған зиялы, журналист, әлеуметтік желідегі қолданушы кем дегенде бір рет осы мәселені көтерсін деп өтінемін. Мен Қазақстан Республикасының үнсіздігіне Қытай тарапынан өте зор қауіп төніп тұрғандығын білгендігімнен, сезгендігімнен, өзім Қытайда туып-өскендігімнен Қазақстан халқын ескерткім келеді. Біз Қытайдың «жұмсақ күшінің», «жұмсақ экспансиясының» құрсауында әбден құмға батып, жанталасып жатқанымызды өзіміз де білмейміз. Егер біз қазір оянбасақ, мына тәуелсіздіктен де, егемендіктен де айырылып қаламыз!

– Сұхбатыңызға рахмет! Өз тарапымыздан сіздерге әрдайым ақпараттық қолдау көрсетуге дайынбыз.

Азамат Шорманханұлы

"ДАТ" газеті,

5-көкек, 2018ж.