ءتىلدىڭ دە قۇبىلمالى بولعاندىعىن قالامايمىن

- اسىلى اليقىزى، قازاقتى قازاقتان ارتىق سۇيەتىن تۇلعالارىمىزدىڭ ءبىرى ءوزىڭىزسىز. ونىڭ دالەلى رەتىندە مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ تىلىندە تۇنىق سويلەپ، قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىلۋ اياسىن كەڭەيتۋ ماقساتىندا جان سالا قىزمەت ەتىپ، قوعامدىق ىستەرگە بەلسەنە اتسالىسىپ جۇرگەندىگىڭىزدى ايتۋعا بولار. ءتىل توڭىرەگىندەگى جايتتاردان حاباردارسىز، جۋىردا عانا 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان تىلدەردى دامىتۋ باعدارلاما­سى قابىلداندى. كۇتكەنىمىز ورىندالا ما ەندى، قالاي ويلايسىز؟

ءتىلدىڭ دە قۇبىلمالى بولعاندىعىن قالامايمىن

- اسىلى اليقىزى، قازاقتى قازاقتان ارتىق سۇيەتىن تۇلعالارىمىزدىڭ ءبىرى ءوزىڭىزسىز. ونىڭ دالەلى رەتىندە مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ تىلىندە تۇنىق سويلەپ، قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىلۋ اياسىن كەڭەيتۋ ماقساتىندا جان سالا قىزمەت ەتىپ، قوعامدىق ىستەرگە بەلسەنە اتسالىسىپ جۇرگەندىگىڭىزدى ايتۋعا بولار. ءتىل توڭىرەگىندەگى جايتتاردان حاباردارسىز، جۋىردا عانا 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان تىلدەردى دامىتۋ باعدارلاما­سى قابىلداندى. كۇتكەنىمىز ورىندالا ما ەندى، قالاي ويلايسىز؟

- ەگەر دە باعدارلاما جاقسى بولاتىن بولسا، وندا ول بىزگە شىن مانىندە باعدارشام ءتارىزدى، باعىت-باعدار كورسەتىپ تۇرادى. ال 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان تىلدەردى دامىتۋ باعدارلاماسىنا كەلەر بولسام، ارينە، تەك جاقسىلىق كۇتەمىز. تىلدىك قولدانىستىڭ اياسى ارتادى دەپ سەنەمىن. الايدا تەك مەرزىمىنىڭ ۇزاقتىعى عانا مەنى الاڭداتادى. بۇنىڭ الدىنداعى باعدارلاما دا ونجىلدىققا ارنالدى، بۇل دا 10 جىلعا سوزىلىپ وتىر. نەگە باعدارلا­مانى ۇزاق مەرزىمگە سوزامىز؟ بەسجىلدىق­قا ءبارىن جوسپارلاپ، كەزەڭگە ءبولىپ، قامشى­لاۋ­­­عا بولار ەدى عوي. سوندا دا بۇل باعدارلاما­نى ءوز باسىم قولدايمىن. ويتكەنى باعدارلا­ماسىز تىرلىك جاساۋ مۇمكىن ەمەس. ەلباسىمىز اتالمىش باعدارلاماعا قول قويعان ەكەن، ەندى ۇلكەنىمىز بار، كىشىمىز بار، وسىنى جۇزەگە اسىرۋعا اتسالىسۋىمىز كەرەك. الدىڭعى قابىلدانعان باعدارلاما سەكىلدى ارقانى كەڭگە سالىپ جۇرۋگە بولمايدى. ويتكەنى ەلباسىمىز «2017 جىلى قازاقستان­داعى حالىقتىڭ 85 پايىزى مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋى ءتيىس» دەدى. مەن 85 پايىزدى جوعارى باعالايمىن. 2020 جىلى مەكتەپ بىتىرگەن بالالاردىڭ 95 پايىزى مەملەكەتتىك ءتىلدى ەركىن مەڭگەرىپ شىعادى دەپ وتىرمىز. جالپى العاندا، حالىق 80-85 پايىز ءوز دارەجەسىندە، قازاق ءتىلىن ەركىن قولدانسا، مەن سوعان دا ريزا ەدىم. سول سەبەپتى دە بۇل باعدارلامانىڭ قاعاز جۇزىندە قالىپ قويماي، ءار قازاق­ستاندىقتىڭ ومىرىنە ءوز­گەرىس اكەلىپ، بارلىق سالادا جۇزەگە اساتىن­دىعىن قادا­عا­لاۋىمىز كەرەك. ءوزىمىز مۇددەلى­لىك تانىتۋعا ءتيىسپىز. سول كەزدە عانا باعدارلامادا ايتىلعان مەجەگە قول جەتكىزە الامىز دەپ ويلايمىن. سەنىم ارتامىن. قازاقتا «سەنىم سەڭ بۇزادى» دەگەن جاقسى ناقىل ءسوز بار.

ءتىلدىڭ تاعدىرى - ءبىزدىڭ قولىمىزدا. وبالى دا - ءبىزدىڭ موينىمىزدا. تىلگە كوڭىل بولمەي جاتىر، قارجى قاراستىرىلماي جاتىر دەپ ايتا المايمىن. الايدا مويىن­سىنۋ بار، بىراق  تولىق مويىنداماي جاتىر­مىز.

قازاق ءتىلىن دامىتامىز دەگەنگە ءوز باسىم قارسىمىن. قازاقتىڭ ءتىلى شۇرايلى، قۇنار­لى، وتە باي. ونى دامىتۋ مۇمكىن ەمەس. ول - دامىعان، وسكەن، وركەندەگەن ءتىل. بۇدان بۇرىن دا ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس­قا جاراعان، جىراۋلارىمىز ەلدىڭ تاس جۇرەگىن جىبىتكەن ءتىل. ەندى تەك وسى ءتىلدىڭ قولدانىلۋ اياسىن كەڭەيتۋ كەرەك. ساياسات، ەكونوميكا، عىلىم-ءبىلىم، بىلايشا ايت­قاندا، ادامعا قاجەتتى، ادام پايدالا­ناتىن سالانىڭ بارلىعىنا ەنگىزۋىمىز قاجەت. ول ءۇشىن ەڭ ءبىرىنشى كەرەگى - تالاپ. وقۋلىق جوق، ادىستەمەلىك قۇرال كەرەك دەگەن سىلتاۋ­لار ەندى جۇرمەيدى. قازىرگى تاڭدا بىزگە ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ەلدىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن ۇيرەنۋگە دەگەن كوڭىل جەتىسپەيدى. ءتىلىن ۇيرەنسەم، قازاقتىڭ جانىن ۇعام، بولمىسىن تۇسىنەم، ەلىمىزدىڭ تولىققاندى ازاماتى بولام دەگەن ىقىلاس قاجەت-اق.

- ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، وسى باعدارلاما ءتىل ساياساتىن جاڭا ارناعا جەتەلەي الا ما؟

- ماعان سالساڭىزدار، ءتىلدى ساياساتقا ارالاستىرعىم جوق. ءتىل - رۋحاني دۇنيە. ساياسات قۇبىلمالى. ءتىلدىڭ دە قۇبىلمالى بولعاندىعىن قالامايمىن. ساياسات الماتىنىڭ اۋا رايىنداي قۇبىلىپ تۇرسا، مەن ءتىلدىڭ ماڭگىلىك قۇندىلىق بولىپ قالعانىن قالايمىن. قۇندى دۇنيەنى ساياساتتىڭ قۇرباندىعىنا اينالدىرساق، وندا ودان ماڭگى ايىرىلعانىمىز.

وزگە ۇلتتىڭ تىلىنە جاعداي جاسالماي، ولار قۇرىپ بارا جاتىر ما؟ جوق، جاعداي جاسالىپ جاتىر. قازاقستانداعى بىردە-ءبىر ۇلتتىڭ ءتىلى قازاق ءتىلىنىڭ حالىندەي مۇشكىل كۇيدە ەمەس. ولارعا ءبىزدىڭ مەملەكەت جاعداي جاساپ وتىر. ونى اسسامبلەيادان كورىپ وتىرمىن. جەكسەنبىلىك مەكتەپكە كەلسەڭىز­دەر، تاڭعالاسىزدار. شەشەندەر، ينگۋشتار، كۇردتەر، تۇرىكتەر تاعى باسقالارى وزدەرىنىڭ تىلدەرىندە سايراپ، اندەرىن ايتىپ، كۇيلەرىن تارتىپ، ادەبيەت-مادەنيەتىن تۇگەندەپ وتىر. جاڭارتىپ، جاڭعىرتىپ جاتىر. ەشقايسىسى وزدەرىنىڭ ءداستۇر-سالتىن، ءدىنىن، ءدىلىن ۇمىت­قان جوق. ەگەر ءبىز ەل بولىپ جۇمىلىپ، باعدارلامادا كورسەتىلگەن تالاپتاردىڭ ورىندالۋىنا كۇش سالساق، ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارا بىلسەك،سوندا عانا قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىلۋىن جاڭا ءبىر ارناعا بۇرا الامىز. ءبىر ساتىعا جوعارىلا­تامىز. ءتىلدى بىلۋگە دەگەن ماجبۇرلىلىكتى تۋدىرامىز. سانالى تۇردە. ال سانانى ۇلتتىق رۋحتا قالىپتاستىرىپ، سايراتا ءبىلۋى­مىز كەرەك دەپ ويلايمىن. ال رۋح تىلمەن قالىپتاسادى.

- ءتىلدى ساياساتقا ارالاستىرماعانى­مىزبەن، ءتىلدىڭ قولدانىلۋىن، وعان دەگەن قاجەتتىلىك تۋدىرۋدىڭ ساياساتى بار ەمەس پە؟ بيلىك نەگە حالىققا ءوز تىلىندە جاۋاپ قاتپايدى؟

- ءيا، ءتىل ساياساتى دەمەسكە ءاددىمىز دە جوق، شارامىز دا جوق. دەگەنمەن ءتىل ساياساتى ءوز دەڭگەيىندە بولۋى كەرەك. باعدارلاما قابىلدايمىز، قارجى بولەمىز. ال ونىڭ ورىندالۋىنا كەلگەندە نەگە قۇلىقسىزدىق تانىتامىز؟ بۇرىنعى قابىلدانعان قۇ­جاتتارعا قاراپ، مەن 2000 جىلدارى-اق قا­زاقستانداعى بارلىق حالىق مەملەكەتتىك تىلدە سايراپ كەتەدى عوي دەپ ويلايتىنمىن. وكىنىشكە قاراي، ولاي بولماي شىقتى. ەندى مىنا باعدارلامانى تاعى 10 جىلعا قا­بىل­دادىق. اسپاندا بۇلت بار، قۇدايدان ءۇمىت بار دەگەندەي، ەندى بۇل دا قۇردىمعا كەتىپ، تەك قاتارداعى ءبىر قۇجاتتاردىڭ ءبىرى بولىپ قالماسا ەكەن دەپ تىلەيمىن. ەگەر بۇرىنعى باعدارلاما سەكىلدى كەتەتىن بولسا، وندا تىلدىك ساياساتىمىز وڭ باعىتتا جۇزەگە اسادى دەپ ايتا المايمىن.

مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ وزىنە ارنايى زاڭ كەرەك

- اسىلى اليقىزى، ءوزىڭىز دە جاقسى بىلەسىز، مىنا تمد ەلدەرىنىڭ بارلىعىنا جۋىعىندا جاۋاپتى ورگان قىزمەتكەر­لەرىنە مەملەكەت ءتىلىن ءبىلۋدى مىندەتتەي­تىن زاڭ بار. ءبىز ءاردايىم ۇشتۇعىرلى ءتىل ساياساتىن ۇستانىپ كەلەمىز. الايدا مەملەكەتتىك تىلگە قاجەتتىلىك تۋدىرۋ نور­مالارىن دۇرىس قالىپتاستىرا الماي جاتقان سەكىلدىمىز. بۇل ءبىزدىڭ جۇمساقتىعىمىز با، الدە ارنايى زاڭنىڭ جوقتىعىنان با؟ قاراپايىم عانا لوگيكاعا سالىپ قارايتىن بولساق، 20 جىلدا قىزمەتكەرىنە دە، قىلمىس­كەرىنە دە ءتىل تالابىن ورىنداتاتىن ۋاقىت جەتتى عوي. وسى ورايدا ءسىز قانداي مەحانيزمدەردى پايدالانۋدى ۇسىنا­سىز؟

- راس، بۇل جەردە ءبىزدىڭ جۇمساقتىعىمىز دا بار، زاڭدى ورىنداتا المايتىن قاۋقارسىزدىعىمىز دا بار. ايتپەسە ءبىر­شاما زاڭ دا، باعدارلاما دا بار. 1997 جىلى ەكىنشى مارتە قابىلدانعان زاڭدا راديو، تەلەۆيدەنيەدە ونىمدەر 50/50 بولسىن دەلىنگەن ەدى. نەگە سونىڭ ءوزىن ورىنداماي، ورىنداتا الماي كەلەمىز؟ قاراپ تۇرساق، 50/50 دەگەننىڭ ءوزى كوڭىلگە قونبايدى. ءوز جەرىمىزدە تۇرعان سوڭ پايىزدىق ۇلەس ودان دا كوپ بولۋى كەرەك. الايدا سونىڭ وزىنە ماجبۇرلەي الماي وتىرمىز عوي. اتا زاڭىمىزدىڭ 1-ءبولىم، 7-بابىندا:

«1. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەم­لەكەتتىك ءتىل - قازاق ءتىلى.

2. مەملەكەتتىك ۇيىمداردا جانە جەر­گىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قول­دانىلادى.

3. مەملەكەت قازاقستان حالقىنىڭ تىلدەرىن ۇيرەنۋ مەن دامىتۋ ءۇشىن جاعداي تۋعىزۋعا قامقورلىق جاسايدى»، - دەلىنگەن. بىراق تا ءبىز ءبىرىنشى تارماقتان اتتاپ وتەمىز دە، ەكىنشى ءھام ءۇشىنشى تارماقتى ورىنداي­مىز. سوعان جاعداي تۋدىرامىز. 70 جىل بويىنا ەكىنشى تارماقتى قاستەرلەپ كەلدىك. ەندى تاۋەلسىز ەل بولعاندا ءبىرىنشى تارماقتى ءبىرىنشى ورىنعا شىعارۋعا بولادى عوي.

مەملەكەتتىڭ ءتىلىن الدىمەن مەملەكەتتىك قىزمەتتە وتىرعان لاۋازىم يەلەرى ءبىلۋى كەرەك. ويتكەنى قازىر قازاق ءتىلىن اۋىلداعى اعايىندار مەن قالاداعى قازاقتىلدى ورتالار عانا پايدالانادى. ەگەر دە «تۇيەگە جانتاق كەرەك بولسا، موينىن سوزىپ جەيدى». سوندىقتان دا مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرگە قازاق ءتىلىن ءبىلۋدى مىندەتتەسەك، وندا ولار لاۋازىمى ءۇشىن ۇيرەنەدى. ەندىگىدە مەملەكەت­تىك ءتىلدىڭ وزىنە ارنايى زاڭ كەرەك. ولەيىن دەپ جاتقان وزگە ءتىل جوق. ءبارى ءوزىنىڭ قا­لىبىمەن وركەندەپ كەلەدى. ءاربىر قازاق­ستان­دىق وسى وتاندى وزىنە ورتاق دەپ ساناسا، مەملەكەتتىك ءتىلدى دە ورتاق دەپ قاراۋى ءتيىس.

ءورىستىلدى ورتا دەپ جالتاقتاي بەرمەيىك. ەلباسىنىڭ اسسامبلەيانىڭ 13-سەسسياسىنىڭ اشىلۋىندا ايتقان ءبىر جاقسى ءسوزى بار. «ون بەس جىلدا ايۋعا دا ءتىل ۇيرەتۋگە بولادى» دەگەن. ەلىمىز تاۋەلسىز ەكەن، ءتىلىمىز دە تاۋەل­سىز بولۋعا ءتيىس. ءتىلىمىز ازاتتىق الماي، ءوزىنىڭ تۇعىرىنا قونباي، ءبىز قالايشا تاۋەلسىزدىكتىڭ رۋحىن سەزىنە الامىز. ءوزىمىزدى كوبىنە شە­تەلمەن سالىستىرۋعا قۇمارمىز. وركە­نيەتتى ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلامىز دەيمىز. ال مەملەكەتتىڭ ۇستىنى، تاۋەلسىزدىك تۋى - تۋعان ءتىلىمىز جەتىم بالانىڭ كۇيىن كەشىپ جۇرسە، قالايشا ءبىز ءوزىمىزدى قۋاتتى ەل دەپ سانايمىز؟ باسقا مەملەكەتكە بارىڭىز­شى. سول ەلدىڭ ءتىلىن بىلمەسەڭ، ازاماتتىق العان بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى ءومىر سۇرە المايسىڭ. قىزمەت ىستەۋگە دە توسقاۋىل بولادى. ال ءبىز 20 جىل شىداپ كەلدىك. جەتەر، ەندى ءبىز دە تالاپ ەتۋىمىز كەرەك. ونىڭ ەش سوكەتتىگى جوق. بارشاعا ورتاق وسىنداي تالاپ قاجەت. مەنىڭ تۇسىنىگىمدە سولاي. ەگەر ەلىمىزدىڭ ءار ازاماتى مەملەكەتتىڭ بولاشا­عىن جارقىن جاعدايدا كورگىسى كەلسە، ءتىلىمىزدىڭ دە ەرتەڭىن ويلاۋى ءتيىس.

ءتىل تاۋەلسىزدىگى - ەل بولاشاعى. جاسىرىپ قايتەمىز، ءبىز ءالى ەكىنشى سورتپىز. كەيدە وزگەنى دە كىنالاعىم كەلمەيدى. ءوزىمىزدىڭ دە وزگەلەردىڭ قۇلاعى ۇيرەنە بەرسىن دەپ قازاقشا سويلەپ جۇرگەندىگىمىز شامالى عوي.

- قولدا بار دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، مەملەكەتتىك ورگانداردا رەسمي ءتىلدىڭ، ياعني ورىس ءتىلىنىڭ قولدانىلۋى 80 پايىزدان استام ەكەن. ال قازاق ءتىلىنىڭ پايداسىنا 15-20 پايىزدىق قانا ۇلەس تيەدى ەكەن. قانشا ۋاقىتتان بەرى مەم­لەكەتتىك ءتىل ۇلتتىق بىرلىكتىڭ فاكتورى بولۋى كەرەك دەپ ايتىپ كەلەمىز. الايدا ستاتيستيكا باسقاشا سويلەپ تۇر. بۇنى قالاي تۇسىنەمىز؟

- ەلباسىنىڭ ساياساتىن دا، جان-دۇنيەسىن جاقسى تۇسىنەمىن. الايدا ءبىر قازاقتىڭ باستاماسىن بار قازاق ىسكە اسىرا الماي جاتىرمىز. پرەزيدەنتىمىز جىل سايىنعى حالىققا جولداۋىندا «مەملەكەتتىك ءتىل - ەلدى ۇيىستىرۋشى نەگىزگى فاكتور» دەپ ايتۋ­دايىن ايتادى. قازاق ءتىلىنىڭ ومىرلىك قولدا­نىسىن ارتتىرۋعا نەگە قۇلىقسىزبىز؟ جال­عىز ەلباسىنى الدىعا سالا بەرمەي، نەگە كوشباسشىمىزدىڭ ءبىر جاعىنا شىعىسپاي­مىز؟ اسسامبلەيانىڭ سەسسياسىندا دا ايتى­لادى بۇل پىكىر. الايدا قولعا الىنىپ جاتقان ءىس شامالى.

قازاقستاندا ءبىر عانا ۇلت بار، ول - قازاق ۇلتى. ال قالعاندارى - ۇلت وكىلدەرى، دياس­پورالار. وسى ەلدىڭ، جەردىڭ يەسى دە، كيەسى دە مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت - قازاق حالقى. وسىنى وزگەلەرگە مويىنداتۋ كەرەك. وزگە دياسپورالارعا مەملەكەتتى ۇيىستىرۋ­شى نەگىزگى فاكتور مەملەكەتتىك ءتىل ەكەنىن ۇعىن­دىراتىن ۋاقىت الدەقاشان جەتكەن.

- ماجبۇرلەپ بولسا دا ما؟

- ماجبۇرلەپ تە، مىندەتتەپ تە. جەتەر ەندى، قاشانعى ەركەلەتە بەرەمىز؟ مەملەكەت­تى ۇستاپ تۇرۋ - بىزگە پارىز. سول پارىزىمىزدى ءتىلدى تۇعىرىنا قوندىرۋ بورىشى ارقىلى وتەيىك. ءتىلىمىز تۇتاستىق كەپىلى بولماسا، وندا بولاشاعىمىز قانداي بولماق؟ باسقانىڭ كوڭىلىنە قاراپ، ءوزىمىزدىڭ قازاقتى رەنجىتەتىن ادەتتى قويۋ كەرەك. الدىمەن وزىمىزدىكىن تۇزەپ الايىق.

قازاق زيالىلارى، شەنەۋنىكتەرى بالا­لارىمەن، نەمەرەلەرىمەن ورىسشا سويلەسىپ جاتادى. قارنىم اشادى سولارعا قاراپ. جالتاق پا، جالپاقشەشەي مە؟ ءبىر انىعى - قازاق ءتىلى ەرتەڭگى كۇنى قاناتىن كەڭگە جايىپ، بارلىق سالادا قولدانىسقا ەنەدى دەگەن ۇعىم ولاردىڭ ساناسىنا سەنىم بوپ ورناي قويماعان سەكىلدى ءالى. ولاردىڭ سەنىمدەرىن بەكەمدەپ، كۇدىكتەرىن سەيىلتۋ ءۇشىن ولاردان تەك باسشىلىق قىزمەتكە وتىرار كەزدە قازاق ءتىلىن تالاپ ەتۋىمىز كەرەك. ەلباسىمىزدىڭ ءوزى سايلاۋعا تۇسەر الدىندا مەملەكەتتىك تىلدەن ەمتيحان تاپسىرادى. باسقالارى پرەزيدەنتتەن ارتىق پا؟ ولار دا ەمتيحان تاپسىرسىن. لايىق بولماسا، قازاق ءتىلىن جەتىك مەڭگەرمەگەن بولسا، وتىرماسىن ونداي قىزمەتكە. مەملەكەتتىك قىزمەتكەردىڭ كەلبەتىنەن ءبىزدىڭ حالىقتىڭ بولمىسى سەزىلىپ تۇرۋى كەرەك، قاسيەتى اڭقىپ تۇرۋى كەرەك. ءوزىنىڭ تۋعان ءتىلىن مەڭگەرمەگەن ادامدا قازاقى قاسيەت قايدان بولسىن؟

بىزدە قانشاما وقىتۋ ورتالىقتارى بار. قازاق ءتىلىن ۇيرەتەتىن. سولاردان قازاق ءتىلىن مەڭگەرىپ شىققان ادامداردى مەن كورگەن جوقپىن. قانشاما قارجى ءبولىنىپ جاتىر. بوستان-بوسقا اقشا شاشۋ. ورنىمەن جۇمسالۋعا ءتيىستى قارجىنى شاشىپ جاتقان - ءسىز بەنەن ءبىز. ءالى كۇنگە وتىرىك مالىمەت بەرەمىز.

جوعارىدا «مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر­دىڭ 80 پايىزى ورىس تىلىندە سويلەيدى» دەپ قال­دىڭىز. نەگىزىندە، ودان دا كوپ. وزگەگە ۇلگى بولاتىنداردىڭ ءبىرى - دەپۋتاتتار، ەندى ءبىرى - اسسامبلەيا مۇشەلەرى. قازاقستانداعى بارلىق كۇردەلى ماسەلەنى اسسامبلەيا كو­تەرۋگە ءتيىستى ەدى.

مەن قازاقتىڭ جولىندا ولۋگە بارمىن

- ارتىقتاۋ ايتسام كەشىرەرسىز، اسسام­بلەيانىڭ ورتاق ىسكە مۇرىندىق بولىپ جاتقانى شامالى عوي.

- ءيا، ولاي جاساپ جاتقان جوق. قازاق ءتىلىن ايتا بەرگەن سوڭ، مەنى جاقتىرماي، شەتتەتەتىندەرى دە بار. «چتو ۆى س ۋترا دو ۆەچەرا گوۆوريتە «كازاح، كازاحسكي يازىك»؟! ەتوگو كازاحي سامي نە حوتيات» دەيدى وزگە ۇلتتىڭ وكىلدەرى. «قاراڭىزشى، قازاق شە­نەۋ­نىكتەرىنىڭ بالالارى قازاق مەكتەبىنە بارا ما؟ جوق، بارمايدى» دەپ ءوزىمدى مۇقاتادى. ال ءبىز قازاقشا بىلەتىن وزگە ۇلتتىڭ وكىلدەرىن قالاي دارىپتەپ جاتىرمىز؟ قىزمەت بەرىپ، بار جاقسىنى الدىنا توسىپ، توبەمىزگە كوتەرىپ جاتىرمىز. قازاق - ءوزىن سىيلاعان ادامدى سىيسىز قالدىرمايتىن حالىق. وسى رۋحتا وزگە دياسپورالاردى ۇيىستىرساق قوي. ءاۋ باستان-اق ايتقام، بارلىق ۇلت وكىلدەرى مەملەكەت قۇرۋشى قازاق حالقىنىڭ اينالاسىنا توپتاسىپ، ۇيىسۋىمىز كەرەك دەپ. قازاق بىزگە قىزمەت ەتكەن، ەندى وزگەلەرىمىز قازاققا قىزمەت ەتەيىك دەگەنمىن. بۇل - مەنىڭ جالپاق­شەشەيلىگىم ەمەس. ادامگەرشىلىك يدەيام، قازاقتان كورگەن مەيىرىم-قايىرىمىم جۇرەگىمدى سولاي سوقتىرىپ وتىر. قازاق ءبىزدى قيىن كەزەڭدە قاناتىنىڭ استىنا الدى، قامقورلىق كورسەتتى. قيىندىقتان قۇتىلعاندا نەگە ءبىز قازاقتىڭ قاناتىن قاعامىز؟ ادىلەتتىلىككە جاتا ما؟

- راس، قازاق - باۋىرمال حالىق. ونى سىزگە ايتىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق. الايدا مەنىڭ سۇراعىم كەلگەنى - ءبىر كەزدەرى قۇشاق جايا قارسى الىپ، الدىنداعى ءبىر ءۇزىم نانىن ءبولىپ بەرگەن ەل ەگەسى قازاقتاردى بۇل كۇندەرى دياسپورا وكىلدەرى باسىناتىن بولعان. بۇنى دا قالىپتى ءۇردىس دەپ قابىلدايمىز با، الدە ءار ەلدە ءبىر تەنتەكتىڭ بولاتىن­دىعىمەن تۇسىندىرەمىز بە؟

- جوق، مۇنى قالىپتى ءۇردىس دەپ ايت­پايىقشى. «ءبىر قۇمالاقتىڭ ءبىر قارىن ماي­دى شىرىتەتىنى» بەلگىلى عوي. ادام بالاسىنىڭ جاماندىقتى بويىنا تارتىپ الۋى وڭاي دا، جاقسىلىقتى ءسىڭىرۋ قيىن. كوپكە توپىراق شاشا المايمىز عوي. مەن «كوكتە - قۇداي، جەردە - قازاق» دەيمىن. قۇدايدان ءبىر جاسقا كىشى حالىق بار تاعى دا. مەن قازاقتىڭ جولىندا ولۋگە بارمىن. وزگەنىڭ تەنتەگىنە كەشىرىمدىلىكپەن قارايمىز. قازاقپەن كىم توبەلەسسە دە، سوڭىرا قازاق كىنالى بولىپ شىعادى. جوق، ولاي بولمايدى. شىنايىلىق بولۋ كەرەك، شىندىققا جۇگىنۋىمىز كەرەك. انا ءبىر جىلى سۇمدىق وقيعا ورىن العان كەزدە مەن «كۇردتىڭ بالاسىن تىرىدەي جەرلەۋ كەرەك» دەپ ايتقام، ماقالا دا جازدىم. الايدا ءبىر تەنتەككە بولا بۇكىل حالىقتى جامان دەي المايمىز عوي. سوندىقتان قالىپتى دەمەيىك.

ءار دياسپورانىڭ وكىلدەرى بالالارىن تاربيەلەۋى كەرەك. قازاقتان كورگەن جاقسى­لىعىن ەستەرىنە سالىپ وتىرۋعا ءتيىستى. «الاساپىران كەزەڭدە بىزگە قازاق ءبۇتىنىن ءبولىپ بەردى، جارتىسىن جارىپ بەردى، پانالاتتى، ەندى ولارعا دوق كورسەتۋىمىز جاراماس» دەپ، ءار بالانىڭ قۇلاعىنا ءسىڭىرىپ وتىرسا، مۇنداي كەلەڭسىز جاعدايلار ورىن الماس ەدى دەيمىن. قاي ەلدە تۇرساڭ، سول حالىقتىڭ ءداستۇر-سالتىمەن، جولىمەن جۇرۋگە ءتيىستىسىڭ. وزگەلەر قازاققا جۇدىرىق الا جۇگىرگەننەن پايدا تاپپايدى، كەرىسىنشە، سول ۇلتتىڭ ىعىندا ءجۇرىپ، پانالاعان ساتتە ۇتادى.

تولە بي بابامىزدىڭ «اقتى اق دەپ باعالايىق، قارانى قارا دەپ باعالايىق. قارا - قارا بولسا، ءبارىمىز قارالايىق» دە­گەن ءسوزى بار. مەن وسى ءپرينتسيپتى ۇستانام. قانداي تەنتەكتى بولسا دا تىيۋعا بولادى. ءتۇسىندىرىپ ايتۋعا بولادى. قازاق سابىرلى حالىق قوي.

قازاقتىڭ قانىندا دا، جانىندا دا ادامگەرشىلىكتىڭ اسقاق ۇلگىسى بار

- ارينە، ەگەمەندىكپەن ەڭسەسىن تىكتەگەن قازاقستان ءۇشىن ارقاشان دا ەل بىرلىگى، حالىقتىڭ تاتۋلىعى كەرەك. تۇراقتىلىق - ءبىزدىڭ دامۋىمىزدىڭ كەپىلدىگى. الايدا قازاقتىڭ سابىرلى­لىعىن جۋاستىققا ياكي قورقاقتىققا بالايتىندار دا بار سياقتى...

- ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى ەڭ باستى قۇندىلىق، ول - ادام. ەلىمىزدەگى بىرلىكتىڭ ارقاسىندا، تۇراقتىلىقتىڭ ارقاسىندا تىنىشتىق بولىپ تۇر. ال سول تىنىشتىقتىڭ كەپىلى - قازاق حالقى. وزگەلەر قازاقتىڭ اينالاسىنا توپتاسسىن دەپ ايتىپ جاتقانىم - سول. قازاقتىڭ دارقاندىعىن، اقكوڭىلدىلىگىن، تىنىشتىقتى ساقتاۋعا ارەكەتتەنگەن سابىر­لىلىعىن جۋاستىققا بالاپ جاتقاندار قاتە­لەسەدى. قازاق ەشكىمگە سوقتىقپايدى، سوقتىققاندى وڭدىرمايدى. وزگەلەردىڭ ساناسى سوعان جەتپەي جاتسا قايتەمىز؟ كەيبىرەۋىنىڭ قانىندا بار. قاندا بولعان­مەن، جاندا بولماۋى كەرەك. ۇلكەن­دەرىنىڭ دۇرىس تاربيە بەرە الماي وتىرعان­دىعى جانە بار.

- سول ۇلكەندەرىنىڭ اۋزىنان كەزىندە قازاقتىڭ بەرگەن قۇيقاسىنىڭ ءدامى كەتىپ ۇلگەردى مە سوندا؟

- قاراساڭىز، ءبىر جاعىنان، ورتا; ءبىر جاعىنان، ۋاقىت تاعى بىردە باتىستىڭ بى­لىعى كورسەتىلەتىن تەلەارنالار دا حالىقتى تاربيەلەپ جاتىر عوي. ەشكىم بالاسىنىڭ جامان بولعاندىعىن قالامايدى. تەك باعانا ايتتىم عوي، بىرەۋدىڭ قانىندا بار، بىرەۋدىڭ جانىندا بار دۇنيە. قازاقتىڭ قانىندا دا، جانىندا دا مەيىرىمدىلىكتىڭ، قايىرىمدىلىقتىڭ، ادامگەرشىلىكتىڭ اسقاق ۇلگىسى بار. مەنىڭ باسقالارعا شىرىلداپ ايتاتىنىم سول: بۇل قازاقتان بىزگە سىنىق­تان باسقاسىنىڭ ءبارى جۇقسىن دەپ. مەيىرىمدى قازاققا مەيىرىمدىلىكپەن جاۋاپ قاتۋىمىز قاجەت.

- اسىلى اپاي، بىلۋىمشە، ءسىز كان­ديداتتىق ديسەرتاتسياڭىزدى «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىنان قورعادى­ڭىز. ابايدى ءبىرشاما زەرتتەدىڭىز، تاني ءتۇستىڭىز. ابايدىڭ «تولىق ادام» ءىلىمى - ءالى كۇنگە تولىقتاي اشىلىپ، قارا­پايىم حالىققا تۇسىندىرىلمەدى. وسىنى جۇيەلى تۇردە ايتىپ بەرە الاسىز با؟

- اللا ءبىزدى ادام قىلىپ جاراتقان سوڭ، ادام بالاسىنا ءتان قاسيەتپەن ءومىر ءسۇرۋىمىز كەرەك. ادامي كەپيەتتى بويىڭىزعا دارىتۋعا ءتيىستىسىز. اناسىنىڭ اق سۇتىمەن، اجەسىنىڭ بەسىك جىرىمەن وسكەن بالانىڭ بويىنداعى تاربيەنىڭ جەمىسى ابايدى قالىپتاستىردى. وكىنىشتىسى - ابايدى تولىق تانىپ-بىلە العان جوقپىز ءالى. ءتىپتى «اباي جولىن» وقىماعان قازاق بالاسى بار. ابايدى اباي قىلعان اجەسى زەرە بولسا، الەمگە تانىتقان مۇحتار اۋەزوۆ قوي. سول «اباي جولى» رومانىندا قازاق دالاسىنىڭ تاريحى، ادەتى، عۇرپى، سالتى، تاربيەسى - بارلىعى بار. دۇنيەنىڭ قۇدىرەتتىلىگى - سوزدە، تىلدە.

تانىتقان قازاعىمنىڭ قازاقتىعىن،

اينالدىم قۇدىرەتىنەن قازاق ءتىلدىڭ! - دەپ ايتامىن كەيدە. «اباي جولىندا» ءتىل دە بار، ءدىل دە بار، ونەر دە، ءبىلىم دە تۇنىپ تۇر. ابايدىڭ تۇسىنداعى قازاقتار مۇلدەم باسقاشا سويلەگەن. شۇرايلى تىلمەن. اباي­دىڭ «تولىق ادام» ءىلىمى دەپ ايتىپ وتىرمىز عوي. بۇل دەگەن - ۇلتتىق تاربيە نەگىزىندە بالانىڭ بويىنا اسىل قاسيەتتەردى جۇعىستى قىلۋ. ابايداي دانانىڭ اقىل-ويىن، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ پاراساتتى­لىعى مەن ءوز حالقىنا دەگەن شەكسىز ماحابباتىن پاش ەتىپ، سول ىزگى قاسيەتتى بويىمىزعا ءسىڭىرۋ. ابايدى نەعۇرلىم تەرەڭ زەرتتەي تۇسكەن سايىن ءبىزدىڭ بويىمىزداعى ۇلتتىق رۋحىمىز اسپانداي تۇسەدى.

- الىپ يمپەريالار اراسىندا وتىرعاندىقتان، بىزگە دە يمپەريالىق سانا قالىپتاستىرۋ كەرەكتىگى اقيقات. ساياسي ءھام ەكونوميكالىق، رۋحاني-مادەني ەكسپانسياعا ءتۇسىپ كەتپەۋدىڭ ءبىر جولى - وسى. قاراپايىم حالىقتىڭ وي-ساناسىن تۇبەگەيلى وزگەرتۋ ءۇشىن قانداي مەملەكەتتىك يدەولوگيانى ۇستانۋىمىز كەرەك؟

- يمپەريالىق سانانى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن ءبىز بۇرىنعى بابالار بويىنداعى جاقسى ادەتتەردى، ىزگى قاسيەتتەردى قايتا جاڭارتىپ، جاڭعىرتىپ، بۇگىنگى جاس ۇرپاق­تىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋىمىز قاجەت. بابالار ەرلىگىن ايتىپ، بۇرىندارى الەمدە تەڭدەسسىز مەملەكەت بولعانىمىزدى، جەر الەمنىڭ جارتىسىن جاۋلاپ العاندىعى­مىزدى ايتىپ، ولاردىڭ ماقتانىش سەزىمىن وياتۋىمىز كەرەك. باستى يدەولوگيا - تاربيە. ويتكەنى يدەولوگيانى قىلىشپەن شابا المايسىڭ. سول سەبەپتى ۇلتتىق يدەيا، ۇلتتىق يدەولوگيا قازاقتىڭ تاۋەلسىز ساناسىن قالىپتاستىرۋ جولىندا بولۋعا مىندەتتى. گرەكتەر مەن تۇرىكتەر قاقتىعىسقاندا تانتسۋچيلەر «ءبىر قارىس جەر تۇگىل، ءبىر قيىرشىق تاسىمىزدى بەرمەيمىز» دەپ جانتالاستى. قانداي ەرلىك، نەتكەن ماحاببات - بۇل. ءبىز دە بالالارى­مىزدى وسىلاي تاربيەلەيىك. «باباڭنان قالعان مىنا اماناتتى - قازاقتىڭ دالاسىن قاسىق قانىڭ قالعانشا قورعاۋىڭ كەرەك. بۇل - سەنىڭ كيەلى مەكەنىڭ. وسى ەلدىڭ قوجاسى تەك سەنسىڭ. باسقانىڭ كوز الارتۋىنا جول بەرمە» دەپ. پاتريوتتىق سەزىم بولماي، ءبىز سىرقات سانادان اجىراي المايمىز.

- ساليقالى اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

الاشقا ايتار داتىم

مارقۇم اكەم «دالادا قازاقشا سويلەسەڭدەر دە، ۇيگە كەلگەندە ءوز تىلدەرىڭدە سويلەڭدەر. كەلىمدى-كەتىمدى كىسىلەردەن ۇيات بولادى. اناسى جوق بولعاندىقتان، انا تىلدەرىن ۇمىتىپ كەتىپتى دەپ ايتپاسىن» دەپ وتىراتىن. مۇنى اكەم قازاقتىڭ ءتىلىن جەك كورگەندىكتەن ايتىپ وتىرعان جوق. تەك بالالارىم ءوزىنىڭ سالتىن، عۇرپىن ۇمىتپاسىن دەگەن بابالار اماناتىنا ادالدىقتان ايتىپ وتىر. الايدا مەنىڭ قازاعىم ءوزىنىڭ باي داستۇرىنە، ادەت-عۇرپىنا وسىنداي كوڭىل بولمەي كەلەدى. كوبىنە باسقانىڭ كوڭىلىنە قارايدى. «ءوز بەتىن اياماعان كىسى بەتىن شيەدەي قىلادى» دەگەن ءسوز بار عوي. ءبىز قازىر كىسى بەتىن اياپ، اقىرىندا ءوزىمىزدىڭ بەتىمىز شيەدەي بولىپ تۇر. قازاق قوناعىنىڭ جايىن ويلايدى. وسىلار تويىنسىن، وسىلار جاقسى بولسىن دەپ. ويتكەنى دالاسىنداي كەڭ حالىق. الايدا ونىڭ دا قايتارىمى بولۋى كەرەك قوي. سانالى تۇردە. وسىنشاما جاقسىلىعىمىزدى كورىپ وتىرىپ، ءسال دە بولسا ويلانۋلارى كەرەك.

اۆتور: دارحان بەيسەنبەكۇلى

http://alashainasy.kz/person/26533/