(عىلىمي-تانىمدىق ەسسە)

ەجەلگى ءداۋىر ادامدارى اسپاندى ءاردايىم توڭكەرىلگەن قازان ىسپەتتى تانىدى. «اسپاننىڭ كوكجيەگى جەر شەتىنەن بيىكتەي باستادى. وليمپ تاۋىنىڭ قارلى شىڭىنان دا اسپان الىستاي ءتۇستى. ەندى ودان ارى بيىكتەي تۇسپەك. ءبىزدىڭ عالامشار - جەردىڭ ءوزى اسپان الەمىنىڭ بوس كەڭىستىكتىگىندە تۇراقتاپ تۇر»- دەپ، وسىدان 26 عاسىر بۇرىن جارىققا شىققان العاشقى عىلىمي كىتاپتا باياندالعان. كىتاپتىڭ اۆتورى اناكسيماندر بولاتىن. ول فالەستىڭ شاكىرتى ءارى دوسى ەدى.

(عىلىمي-تانىمدىق ەسسە)

ەجەلگى ءداۋىر ادامدارى اسپاندى ءاردايىم توڭكەرىلگەن قازان ىسپەتتى تانىدى. «اسپاننىڭ كوكجيەگى جەر شەتىنەن بيىكتەي باستادى. وليمپ تاۋىنىڭ قارلى شىڭىنان دا اسپان الىستاي ءتۇستى. ەندى ودان ارى بيىكتەي تۇسپەك. ءبىزدىڭ عالامشار - جەردىڭ ءوزى اسپان الەمىنىڭ بوس كەڭىستىكتىگىندە تۇراقتاپ تۇر»- دەپ، وسىدان 26 عاسىر بۇرىن جارىققا شىققان العاشقى عىلىمي كىتاپتا باياندالعان. كىتاپتىڭ اۆتورى اناكسيماندر بولاتىن. ول فالەستىڭ شاكىرتى ءارى دوسى ەدى.

«بۇرىن شىققان قۇلاقتان كەيىن شىققان ءمۇيىز وزادى» - دەپ دانا قازاق تاۋىپ ايتقانداي-اق، شاكىرتى ۇستازىنان وق بويى وزىپ، العا شىعادى. ۇستازى جەر الەمىن دوڭگەلەنگەن جالپاق تاقتاي اعاشقا ۇقساتسا، شاكىرتى ونىڭ بوس كەڭىستىكتە ەش تىرەۋسىز تۇرعان دومالاق شار ەكەندىگىن دالەلدەپ تاستادى. جەر دۇنيەنىڭ قۇرىلىمى تۋرالى قالىپتاسقان ەسكى قاعيدانى جوققا شىعارىپ، عالامشار الەمىنىڭ شەكسىزدىگىن ايتۋدىڭ وزىنە سول تۇستا قانشالىقتى جۇرەك جۇتقان ەرلىكتىڭ قاجەت ەكەندىگىن ەلەستەتە بەرۋگە بولاتىن شىعار. قازىر عانا عوي، وعان اسا تاڭدانبايتىندىعىمىز. ال، اناكسيماندردىڭ تۇسىندا جاعداي باسقاشا ەدى. ون سەگىز مىڭ عالامدى قۇداي جاراتقانىن عانا ايتىپ بارلىعىن تۇيىققا تىرەپ قويعان كەز. كوپ قۇدايلىققا كۇمان كەلتىرىپ، اڭىز-ءاپسانانىڭ راس-وتىرىگىن تەكسەرىپ بارىپ كوز جەتكىزگەن گەكاتەيدەن كەيىن دە ون بەس بۋىن الماسقان تۇس. «كەز-كەلگەن ماسەلەگە كوز جەتكىزە سەنگىڭ كەلسە، الدىمەن كۇماندانۋدى ۇيرەن» - دەپ پولياكتار ايتپاقشى، اناكسيماندر دا وتكەندى زەرتتەي وتىرىپ، وعان سوقىرلىقپەن ەرمەدى، الىسقا كوز سالىپ، كورەگەندىك تانىتتى. ول عىلىمي تۇرعىدان العاش رەت ادامدى تابيعاتتىڭ ءتول ءونىمى رەتىندە تانىدى.

«شەكسىزدىك» دەگەنىمىز بار دۇنيەنىڭ ءتۇپ نەگىزى بولا الا ما، جوق پا دەگەنگە اناكسيماندر كوپ باس قاتىردى. سانسىزدىق پەن شەكسىزدىك؟! ءار زات ءتىرى ورگانيزم ءارى قوزعالىس ۇستىندە داميدى. عالامشارلار الەمى سول قوزعالىستىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولدى. ءبىر زات ەكىگە ءبولىنىپ وتىرعان. ىستىقتان سۋىق، دىمقىلدان قۇرعاق بولىنگەن. دۇنيە وت جالىنىنا ورانىپ، كوپتەگەن دوڭگەلەك فورمالارعا بولىنگەندىكتەن ولاردان جۇلدىزدار الەمى مەن عالامشارلار پايدا بولعان.

ونسەگىز مىڭ عالامنىڭ جاراتىلۋىن اناكسيماندر وسىلايشا ءتۇسىندىردى. ول قىزدى-قىزدىمەن «سۋ - بار تىرشىلىكتىڭ قاينار كوزى» دەگەن فالەس ۇستازى جاساعان تۇجىرىمىنىڭ دا تاس-تالقانىن شىعاردى. «جو-جوق، سۋدىڭ دا شەت-شەگى بار. مۇحيت ەكەش مۇحيت تا جاعالاۋىنان اسا المايدى. شەكسىز نارسە تەك ۋاقىت قانا» دەگەن ويعا كەلگەن اناكسيماندر دۇنيەدە ماڭگىلىك نە بار دەگەنگە زەر سالعان. تۋعان ادام ولەدى، ورناعان وكىمەت تە قۇلدىراپ قۇلايدى. بۇگىن بار دۇنيە ەرتەڭ-اق قۇرىدىمعا كەتىپ جوق بولادى. ءبىر عانا نارسە ماڭگىلىك. ول - قوزعالىس. قوزعالىستا عانا باس-اياق جوق قۇبىلىس دەگەن تۇجىرىمعا كەلگەن. الايدا، بۇل پايىمى شىندىققا اينالىپ، دالەلدەنگەنشە دە سان مىڭداعان ۇرپاق الماستى.

سول ارالىقتا اسپان الەمىن جەردى جيەكتەپ تورلاعان تۇنىق حرۋستالدان تۇرادى دەپ سانايتىن تاعى بىرەۋ شىقتى. ونىڭ پايىمداۋىنشا، جۇلدىزدار سوناۋ توڭكەرىلگەن حرۋستالعا ورنالتىلعان التىن شەگەلەر ەكەن. اسپان الەمى اينالادى، كۇن، اي، وزگە عالامشارلار اۋەدە قالقىعان كۇزگى جاپىراقتار سەكىلدى اسپان مەن جەردىڭ اراسىندا تەڭسەلىپ جۇرەدى ەكەن. اناكسيماندردىڭ شاكىرتى اناكسيمەن وسىلاي تولعادى.

الايدا، اتالمىش بولجام شىن مانىندە، كەرى شەگىنۋ بولاتىن. دەگەنمەن، شۆەتساريالىقتار ايتقانداي «ءبىر مىڭ شاقىرىم ىلگەرىلەپ الىپ، توعىزجۇز توقسانتوعىز شاقىرىم كەرى شەگىنۋدىڭ ءوزى العا جاسالعان قادام» ەدى. اناكسيمان ۇستازىنان ءسال دە بولسا ىلگەرىلەدى. سەبەبى، اناكسيماندر جۇلدىز بەن عالامشاردى ايىرا بىلمەيتىن. ال، شاكىرتى الىس-جاقىندىعىنا بايلانىستى عانا بىزگە ۇلكەن-كىشى بولىپ ءارتۇرلى كورىنگەنى بولماسا جۇلدىزدار مەن عالامشارلار كولەمى جاعىنان ءبىر بىرىمەن ۇقساس دەگەن بايلامعا كەلدى.

شاكىرتتىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى، ۇستازىنان اسىپ، الىسقا كوز سالعىسى كەلگەندىگى بولاتىن. ول بىلايشا تولعادى: «بارلىق دۇنيەنىڭ ءتۇپ نەگىزى اۋا ەمەس پە ەكەن. اۋا نىعىزدالعاندا بۇلت پايدا بولادى. ودان بەتەر قاتتى نىعىزدالا تۇسكەندە جاڭبىر جاۋادى. جاۋىن تامشىلارى قاتسا بۇرشاققا اينالادى. بۇلتتىڭ قاتقانى قار بولىپ جاۋعانى. ەندەشە، اۋا شەگىنە جەتىپ نىعىزدالسا قۇمعا، تاسقا اينالۋى بەك مۇمكىن. سول قۇمنان اعاش، گۇلدەر ءوسىپ شىعىپ جان-جانۋار پايدا بولعان. بارلىق دۇنيە اۋادان پايدا بولىپ، قايتادان اۋاعا اينالادى. سۋدان تۇمان پايدا بولادى، اعاش ورتەنسە ءتۇتىن شىعادى. اۋا ەلەمەنتتەرى بىرىگەدى جانە اجىراتىلادى. وسىنداي قوزعالىستىڭ ناتيجەسىندە جەر، كۇن، جۇلدىزدار مەن عالامشارلار جارالعان. بۇل قوزعالىس ماڭگىلىك سيپاتتا. سوندىقتان، الەم دە ماڭگىلىك قوزعالىس اياسىندا ءومىر سۇرەدى جانە وزگەرەدى».

ونىڭ بولجاۋلارى مەن پايىمدارى ماسەلەنىڭ ءون بويىنا تەرەڭ بويلاي باستاعانىن اڭعارۋعا بولادى. كوزگە كورىنەتىن شاڭ-توزاڭدى دا اڭعارمايتىن كەزەڭ بولعان. كەيىن كوزگە كورىنبەستەردىڭ ءوزىن ادام بالاسى تاني باستادى. ونىڭ نەگىزىن اناكسيمان سالدى. مەيلى، ونىڭ ءتۇسىندىرۋى اسا كۇردەلى بولماسا دا ەڭ باستىسى، باعىت-باعدارى دۇرىس بولاتىن. عىلىم تاريحى بەرىگە قاراي جىلجىعان سايىن بۇرىنعىدان وزىق ويلى جاندار سۋىرىلىپ العا شىعا بەردى...

اسىلى، ۇلى ابايدىڭ «قورقامىن كەيىنگى جاس بالالاردان»، اقىن ماعجاننىڭ «مەن جاستارعا سەنەمىن» دەۋى ءتۇبى «ءمۇيىز كەيىن شىقسا دا وزاتىندىعىن» مەڭزەگەن بولسا كەرەك.

«اباي-اقپارات»