ەل جۇگىن، ەردىڭ جۇگىن ارقالاعان.

حالايىق ءۇمىت كۇتىپ ۇكىلەۋدە.

ادەبيەت، تاريح، قوعام قازانىندا

ەلىڭنىڭ بازارى بول تارقاماعان.

100 جاڭا ەسىم جوباسىنا ۇسىنىلىپ وتىرعان جاس جازۋشى، ادەبيەت زەرتتەۋشىسى، تانىمال سىنشى، الاشتانۋشى عالىم، قوعام قايراتكەرى. 3 پروزالىق، 5 عىلىمي-تانىمدىق كىتاپتىڭ اۆتورى جانە 15 كىتاپتىڭ قۇراستىرۋشىسى. كوپتەگەن ادەبي بايقاۋدىڭ جەڭىمپازى. حالىقارالىق «دارابوز»(2015) ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى. الماتى وبلىسى اكىمدىگىنىڭ «اق قاۋىرسىن» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى. قر عاني مۇراتباەۆ اتىنداعى (2017) جاستار سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى. قر «دارىن» مەملەكەتتىك جاستار سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى. ءازىلحان نۇرشايىقوۆ (2018) پەن بەيىمبەت مايلين اتىنداعى(2019) ستيپەنديانىڭ يەگەرى. ءاربىر تۋىندىسىن تالاسا باساتىن گازەتتەردەگى ماقالالارىن وقىپ، راديو، تەلەارنالارداعى سۇقباتتارىن كورىپ، تىڭداي ءجۇرىپ ءوزىم سىرتتاي تانىعان ەلدوس توقتاربايدىڭ شىعارماشىلىق كرەدوسى -  شىنايىلىق، ومىرلىك ۇستانىمى – الاش زامانى ەكەن. ول الاش تۋرالى جازعاندا، يا ايتقاندا بەينە ءبىر سول داۋىردە ءومىر ءسۇرىپ، الاش قايراتكەرلەرىمەن بىرگە جۇرگەندەي جان-تانىمەن ەنىپ كەتەدى.

ەلدوس تۋرالى ايتپاعىمىزدى داڭعايىر جازۋشى، كەمەڭگەر قوعام قايراتكەرى ءابىش كەكىلباەۆتىڭ – تاحاۋي  احتانوۆ تۋرالى «ەلدەن وتكەن ەرەك-ءتى» دەگەن ماقالاسىنداعى مىنا ءبىر ەپيزودتان باستاعاندى ءجون كوردىك –«كرەمل اۋرۋحاناسىندا وپەراتسيادان دۇنيە سالعان اياۋلى ۇستاز مۇحتار اۋەزوۆتىڭ اۋرۋحانادا جاتىپ جازعان اقتىق حاتتارى «قازاق ادەبيەتىندە»  جاريالانعان. ولاردىڭ بىرەۋى احتانوۆقا ارنالعان-دى. سويتسە ، ناۋقاستانىپ جاتىپ «ماحاببات مۇڭىن» وقىپ شىعىپتى. العان اسەرىنىڭ ءىزىن سۋىتپاي الگى حاتتى جازىپتى. وندا: « مەندە ءبىر قۋانعان، سۇيسىنگەن ويلار ۇدايى قاتار جارىسىپ وتىردى. ول: سەنىڭ وزىمە سونشا ەتباۋىر، شابىتىڭمەن ءىنى-باۋىر ەكەنىڭدى سەزىنە وتىرۋ شاقتارى. مەن سەنىڭ ماقالالارىڭنان، كەڭ تىنىستى رومانىڭنىڭ دا («قاھارلى كۇندەردى» ايتىپ وتىر -  ءا.ك.) كەي بوياۋلارىنان «وسى مەنىمەن تۋىستاس-اۋ» دەپ ويلاپ ءجۇرۋشى ەم. كەيدە ءتىپتى ءوز سەزىمدەرىمدى، سىرلارىمدى ساعان جازدىرىپ، سوعان بارىنشا سەنىپ، ەلىگە ەرىپ، ريزا بوپ وتىرعاندايمىن. ارينە، ءاربىر شىنشىل شىعارما سولاي ەلىكتىرەدى دە، ال ول ءوز جۇرەگىڭە ۇقساپ سوققان جان-تامىرىڭدى جانباۋىرىڭداي سەزبەسكە شاراڭ جوق» دەگەن مويىنداۋدى الا وتىرىپ، مۇحتار اۋەزوۆتەي ۇلى وقىرماندى وسىنشا ۇزدىكتىرگەن اۆتور بولۋ قانداي باقىت!» دەپ تامسانادى. بۇل ءۇزىندىنى العانداعى ايتپاعىمىز -  تاحاڭ سەكىلدى ەلدوستىڭ دا الاش ارىستارى تۋرالى ماقالالارى، كەشەگى قانقۇيلى قاساپ زامان تۋرالى اڭگىمەلەرى وقىرمانىن وزىمەن بىرگە جىلاتىپ، بىرگە قۋانتىپ ءوز الەمىنە ەنگىزىپ الىپ كەتەدى. ەلدوس عىلىمي دەرەكتەردى ادال، ءادىل، شيراق تا ءدال بەرە وتىرىپ مايەگىن اعىزىپ، مايىن تامىزىپ، شۇرايلى ادەبي تىلمەن بالالار جازۋشىسى بولعاندىقتان دا  مەكتەپ بالالارىنا دا تۇسىنىكتى جازادى. شىندىعىندا بىزگە وسىنداي تۇسىنىكتى ادەبي تىلمەن جازىلعان تاريح كەرەك. بۇل ورايدا مۇحتارشا تولعانار بولسام، ەلدوس مەنىڭ ارمانىمدى ورىنداعان، مەنشە ارمانداعان جانباۋىرىم.  عالىمداردىڭ وزدەرى عىلىم ءتىلى دەپ اتايتىن، وزدەرىنەن باسقا تۇسىنە بەرمەيتىن، ءتىپتى ءوز شاكىرتتەرىنىڭ دە ءبارىنىڭ بىردەي ساناسىنا سىڭبەيتىن جالاڭ دەرەك، قاساڭ تىلمەن جازىلعان ەڭبەكتەرىن بويىمىزعا سىڭىرە الماي، ءوز تاريحىمىزعا بويلاي الماي كەلەمىز. ناقتى وقيعانى ەلدوسشا اڭگىمە تۇرىندە  شۇرايلى تىلمەن بەرسە، انا سۇتىندەي ءسىڭىمدى ءنارلى. سوندا اركىم دە ءوز ەلىن، ءوز تاريحىن ەتەنە شىنايى ءتۇسىنىپ، اناسىنداي سۇيەدى. وزگەگە دە سۇيگىزەدى. بۇعان دالەل – يتاليا، گرەكيا، فرانتسيا، انگليا، روسسيا تاريحىن دۇنيە ءجۇزى بىلەدى. تاريحتى جەكە ادامدار جاسايتىنىن ويعا الساق، تاريح عىلىمى ەل جۇرەگىنە سۇيىكتى كەيىپكەرلەرى ارقىلى جول تابادى. بالا كەزىمىزدەن «ەرتەدەگى گرەكتەر» ت.ب. سەكىلدى كىتاپتاردى بالا ۇعىمىنا ساي كوركەم ادەبيەت تۇرىندە وقىپ، كەيىپكەرلەرىنە ەلىكتەپ، بويىمىزعا ءسىڭىرىپ وستىك. سونداقتان دا: تاريحشىلاردىڭ تىڭ جاتقان تۇستارىنا كىرىپ كەتكەن دە كەزدەرىم بار ەدى. وسىنداي  بالالار كوپ بولسا، كەلەشەك ۇرپاق قامىنا الاڭداماي جانىم تىنىش بولار ەدى.  ەلدوس مىنە تاريحتى ەلگە كەڭىنەن جەتكىزۋ ءۇشىن وسى ءبىر شۇيگىن جولدى تاڭدادى. لايىم تاريحتاعى ىرىسىمىز مول بولسىن دەپ تىلەيىك. سوندىقتان دا ءتاتتى ەلەسكە اربالعانداي كەلەسى اڭگىمەنى، نەمەسە ەلدوسپەن بىرگە ارحيۆ اقتارىپ، كەڭ بايتاق قازاق ەلىنىڭ ءتورت قۇبىلاسىن تۇگەندەپ، – ءبىرى  تورعايدان، ءبىرى استراحاننان، ءبىرى قاراعاندى، ءبىرى جەتىسۋ، ءبىرى سەمەي، ەندى ءبىرى سولتۇستىكتەن  تاعى ءبىر الاش ارىسىمەن تانىسۋدى كۇتەسىڭ. مۇحتارداي ۇلى وقىرمان بولماعانمەن، ۇعىمتال وقىرمانعا اينالاسىڭ. قازاقستان پورتالىنىڭ «ادامزاتپەن سۇقبات» اتتى اقپاراتتىق، ونەگەلى تۇلعانى زەرتتەۋگە ارنالعان جوباسى ءوز جۇمىسىن ەلدوس توقتاربايمەن سۇقباتتان باستادى. وسى سۇقباتتا ەلدوس: «جەر بەتىنە سىيماي كەتكەن الاش ارىستارىن كەۋدەمە سىيدىرىپ، جۇرەگىمە جەرلەدىم» دەپ كوزىنە جاس العاندا، مەن بورا-بورا  بولىپ جىلادىم. سونىمەن بىرگە ەلدوستىڭ ءسوز ساپتاۋىنا، كوسىلە سويلەيتىن كوسەمدىگىنە، جالىقتىرمايتىن قوڭىر داۋىسپەن مۇدىرمەي تياناقتى سويلەيتىن شەشەندىگىنە  ابدەن ريزا بولدىم. وسى تۇستا ادەبي جينالىسقا قاتىسىپ، مىنبەگە شىعىپ ءبىر-اق رەت سويلەگەن سوزىنەن بىلىمدارلىعى مەن شەشەندىگىن بايقاپ، سول كەزدەگى ادەبيەت جامپوزدارى جازۋشىلار وداعىنا مۇشەلىككە قابىلداعان تاحاۋي احتانوۆقا ەلدوستىڭ تاعى ءبىر ۇقساستىعىن تاپتىم. ەلدوسقا جانە ءبىر ريزا بولاتىنىم – ساناسىنىڭ سەرگەكتىگى، قانداي دا ءبىر قاتە كورسە، باسىمەن ءتۇسىپ كەتىپ، قولىمداعى ءىستى ءبىتىرىپ الايىن، سودان سوڭ كىرىسەمىن دەمەي، قاتار قولعا الىپ، جول-جونەكەي جوندەپ وتىراتىن ۇشقىرلىعى.

اقىن بوپ ۇشقان ساربالاق ارمانى بالالار جاۋشىسى بولىپ تۇلەگەن ەلدوستىڭ بايانجۇرەك جازۋلارى تسيكلىنەن اڭىز اڭگىمەلەرى كەرەمەت. مەن ارماندايتىن بىردەن ەستەن كەتپەستەي بويعا ءسىڭىپ قالاتىن، اڭگىمە تۇرىندەگى تاريح ەكەن. سونىمەن بىرگە قىزىقتى حيكايات قانا ەمەس، ەتنو-گەوگرافيالىق تانىمدىق دۇنيە دەسە دە بولادى. بايان مەن سايىنبولەكتىڭ قاشپاق بولىپ مەجەلەگەن باعىتتارى – تاۋ-توبە، ساي-سالا، وزەن، كول، اسۋ اتتارى: بايان قۇلاپ ولگەن تاۋ بايانجۇرەك، عاشىعى ءولىم قۇشقان اسۋ سايىنبولەك، باياننىڭ اكەسى قاپالدىڭ قونىسى قاپال دەگەن سياقتى اڭگىمە تۇرىندەگى بۇل تاريح ساياحاتشىلارعا  جەر اتاۋى جانە تاريحى تۋرالى قىزىقتى اڭگىمەلەپ بەرۋى ءتيىس جول باستاۋشىلارعا دا تاپتىرماس قۇرال. ال «اق قاۋىرسىن» بايگەسىن العان «كيەلى توپىراق» اڭگىمەسى قارالى قاپاس كەزەڭنىڭ بەينەسىن كوزالدىڭا مولدىرەتىپ اكەلەتىنى سونداي، قاشا كوشكەن جۇرتتىڭ جول ازابىن كوتەرە الماي قايتىس بولعاندارىن اق جۋىپ، ارۋلاپ جەر انا قوينىنا تاپسىرۋعا دا مۇرشاسى بولماي وزەنگە اعىزىپ جىبەرگەنى، سول كوشتە بىرگە بولىپ، سول وقيعانى كوزبەن كورگەندەي  بىرنەشە كۇنگە دەيىن كينونىڭ ۇزىلگەن لەنتاسىنداي كوكەيدە تۇرىپ الىپ، قايتا-قايتا كوزىڭە جاس ءۇيىرىپ، جانىڭدى مازالايدى.

ەلدوستىڭ عالىمدىعىن – ا.س.پۋشكيننىڭ: «حالىقتىڭ تاريحى اينالىپ كەلگەندە اقىننىڭ ۇلەسىنە تيەدى»، دەگەنى مەن «اقىن جانە عالىم ۇعىمدارىنىڭ ارا جىگى كەشە عانا اجىراتىلعانىن نەگە ۇمىتا بەرەمىز» - دەگەن ولجاستىڭ پىكىرىمەن شەگەندەسەك بولادى.  عىلىمعا دا، تاريحي دەرەكتەرگە دە ادالدىعىنا ءتانتى بولدىم. حاميتبەكتىڭ پوەماسىن اراشالاپ، قاسيەت كيەمىزدەي احاڭنىڭ، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ەڭبەگىنە قيانات جاساتپاعان جەرىندە جىلاپ تا الدىم. اشيىندە ونەر، عىلىم قۋعان ادامعا ءتان اعەدەن ەلدوس شىندىقتى بۇرمالاتپاۋ دەگەن ماسەلەگە كەلگەندە، ءوزىنىڭ ءبىلىمى مەن بىلىگىنە سەنىمدى ازامات شالت مىنەز، تەمىردەي تەگەۋرىن كورسەتەدى.

اقىن بوپ باستاپ، بالالار جازۋشىسى بولىپ قالىپتاسقان ەلدوستىڭ  الاش زامانىنا وسىنشا دەن قويىپ، احاڭنىڭ: «ەل بۇگىنشىل، مەنىكى ەرتەڭ ءۇشىن» دەگەن ءسوزىن باعدارشام ەتىپ الىپ، كەشەگى تاريحتى بۇگىنگى جاستارعا، كەلەشەك،  ۇرپاققا ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ التىن دىڭگەگى رەتىندە مۇرتىن بۇزباي، شاشپاي-توكپەي، دۇمبىلەز بۇرمالاۋدان ارشىپ الىپ، قاز-قالپىندا جەتكىزۋ ءۇشىن بىرنەشە ادامنىڭ، ءتىپتى ءبىر ينستيتۋتتىڭ جۇمىسىن موينىنا ارتىپ الىپ جانكەشتىلىكپەن ەڭبەكتەنۋىنە نەندەي مويىن بۇرعازباس كۇش تۇرتكى بولدى ەكەن دەپ جۇرەتىنمىن. ويىمداعى وسى سۇراقتىڭ جاۋابىن ەلدوستىڭ  ءوزىنىڭ «ءسوز ساۋلە» كىتابىنان تاپتىم.مۇندا ول: «مەنىڭ جۇرەگىمە ەرەكشە اسەر ەتكەن ءبىر وقيعا – الاشتىڭ دەگدارى، قادىرلى احمەت بايتۇرسىنۇلى دۇنيەگە كەلگەن كيەلى سارتۇبەك اتىرابى، اقكول اۋىلىنا بارعانىم ەدى. 2013 جىلدىڭ مامىرىندا ايبەك ۇستازىمىز (بۇل -  شىندىقتى تايسالماي ايتا الاتىن ، بارشا حالقىمىزدىڭ سۇيىكتى ايتىس اقىنى ايبەك قاليەۆ بولاتىن – ز.ق.) مىرجاقىپ دۋلاتوۆ اتىنداعى بىرلەستىك مۇشەلەرىنە ارناپ ارقالىق – امانگەلدى – تورعاي – اقكول – قاراسۋ باعىتىندا ەكسكۋرسيا ۇيىمداستىردى. باستى ماقسات – اركمپي-نا ستۋدەنت تارتۋ، مەكتەپ ءبىتىرۋشى تۇلەكتەرگە  ۇگىت-ناسيحات جۇمىسىن جۇرگىزۋ. قاسيەتتى اقكولگە بارىپ، احمەت بايتۇرسىنۇلى دۇنيەگە كەلگەن ۇيگە كىرىپ، بابالار قورمىنا تاعزىم ەتتىك. دەگداردىڭ بالالىق شاعى وتكەن قوڭىر مەكەن سارتۇبەكتى تاماشالاپ تۇرعان ساتىمىزدە، «ال، بالالار! ۇلى احاڭ دۇنيەگە كەلگەن توپىراققا اۋناڭدار. قازاقتىڭ ءبىر جاقسى ىرىمى – بۇل!»، - دەدى. جىگىتتەر جاعى اۋناپ-قۋناپ، جاقسىلىققا بالادىق. ساف التىننان قىمبات ءبىر ۋىس توپىراقتى قۇتىعا سالىپ العان  ەدىم، اندا-ساندا باس اۋىرىپ، بالتىرىم سىزداعاندا، ماتاعا سالىپ، سيپاپ قويامىن. ۇلىلار ەلىنە بارىپ كەلگەن سوڭ، ۇستازىم: «ەلدوس، احاڭ تۋعان توپىراققا اۋنادىڭ! ەندى الاش اماناتىنا ادال بول!» - دەپ ىزگىلىك جولىنا سالعان-دى. الاشتى تانۋ، الاش مۇراسىن زەرتتەۋ وسىلاي باستالعان-دى. بۇل – قابىلان ازاماتتىڭ اق جولدى نۇسقاعان شاعى ەدى».- دەيدى. «ۇستازى جاقسىنىڭ – ۇستانىمى جاقسى» دەگەننىڭ ايقىن ۇلگىسى وسى بولسا كەرەك-ءتى. جانكەشتىلىكتى تالاپ ەتەتىن ۇلى ىستە ۇستاز اماناتىنا وسىنشا ادالدىق ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە دە بەرمەس.

ەلدوس توقتارباي سوڭعى جىلدارى رەسپۋبليكامىزداعى ءتۇرلى جوعارى وقۋ ورىندارى مەن كوللەدج، مەكتەپتەرگە، ۇلتتىق اسكەري قۇرامدارعا قازاق تاريحى، تاۋەلسىزدىك تاعىلىمى تۋرالى لەكتسيا وقىپ، قوعامدىق ورتاعا ۇلتتىق سانانى ءسىڭىرىپ، مەملكەتتىك يدەولوگيانى كەڭىنەن ناسيحاتتاپ جۇرگەن جازۋشى، زەرتتەۋشى، قوعام بەلسەندىسى.

كەشەگى الاششىلار وتىزعا جەتپەي-اق وردا بۇزىپ، قىرقىندا قامال الدى. قازاق ەلى ءۇشىن قانشا ءىس تىندىردى.  الماتىنىڭ سۇڭعىلا باسشىسى باقىتجان ساعىنتاەۆ ءانشى مەيرامبەكتى، مادەنيەت ءمينيسترى اقتوتى رايىمقۇلوۆا ءوزى ىسكەرلىگىنە  قانىق قىدىرالىنى كەڭەسشى ەتىپ الدى. حالىق قۋانا قۇپتادى.

بۇگىنىمىز قاشاندا ەرتەڭگى تاريحىمىز، ەلدىگىمىزدىڭ ىرگەتاسى. كەشەگى 16 رەسپۋبليكادان قۇرالعان الىپ يمپەريا جاستارىنا  باسشىلىققا سايلاعاندا عاني مۇراتباەۆتىڭ جاسى جيىرمادان جاڭا عانا اسقان ەدى، جانە ول ءوز ءىسىن ابىرويمەن اتقارعانىن بىلەمىز.ولاي بولسا، بىلىگى مەن بىلىمدىلىگىن، جەدەل قيمىلدايتىن ۇشقىرلىعىن، 26-اق جاسىندا وسىنشا ءىس تىندىرعان ەڭبەكقورلىعىن، ساناسى سەرگەك سۇڭعىلالىعىن ەل مۇددەسىن تەرەڭنەن ويلايتىن ەلجاندىلىعىن، بيىك اقىل-پاراساتىن دالەلدەپ كەلە جاتقان، ەل باسقاراتىن ادامعا اۋاداي قاجەت قاسيەتتىڭ ءبارى بويىنان تابىلاتىن ەلدوس توقتاربايدى پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقاەۆ وزىنە كەڭەسشى ەتىپ السا، كوزىقاراقتى دانا حالقىمىز ول ءالى جاس قوي دەمەس ەدى. ونىڭ ۇستىنە ەلباسىمىز تاققا وتىرعاننان باستاپ شەت ەل ساپارىنا دا قاسىنان تاستاماي ەرتىپ جۇرگەنىندە بەكبولات تىلەۋحان دا جيىرمانىڭ ىشىندە عانا ەدى. مۇحتار قۇلمۇحاممەد تە وتىزعا ەندى ىلىككەن جاس جۋرناليست بولاتىن.

قاي قياعا سالساق تا الىمدى ەلدوس توقتارباي 100 جاڭا ەسىم جوباسىنىڭ اقجولتايى بولۋعا ابدەن لايىقتى.

ءزامزا قوڭىروۆا،

اقىن، اۋدارماشى، ستسەناريست، پۋبليتسيست-جازۋشى،

قازاقستان جازۋشىلار  وداعىنىڭ مۇشەسى.

Abai.kz