جىل سايىن  پارلامەنتتە ۇكىمەتتىڭ جانە رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋىن باقىلاۋ  جونىندەگى ەسەپ كوميتەتىنىڭ رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋى تۋرالى ەسەپتەرى تىڭدالىپ، بەكىتىلەدى. سول داستۇرمەن ءماجىلىستىڭ جالپى وتىرىسىندا   2008 جىلعى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋى تۋرالى ەسەپتەرى بەكىتىلدى. بۇل ەسەپتىڭ بيىلعا «ۇلگى ەتەر» اششى ساباعى بار ما؟ ءتىلشىمىز وسى ماسەلە توڭىرەگىندە وي وربىتەدى.
جىلداعى ادەتپەن قارجى ءمينيسترى بولات جامىشەۆ نەگىزىنەن بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋىنىڭ وڭدى جاقتارىن بايانداسا،   ەسەپ كوميتەتىنىڭ توراعاسى ومارحان وكسىكباەۆتىڭ بايانداماسى ورىن العان كەمشىلىكتەرگە قۇرىلدى.

جىل سايىن  پارلامەنتتە ۇكىمەتتىڭ جانە رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋىن باقىلاۋ  جونىندەگى ەسەپ كوميتەتىنىڭ رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋى تۋرالى ەسەپتەرى تىڭدالىپ، بەكىتىلەدى. سول داستۇرمەن ءماجىلىستىڭ جالپى وتىرىسىندا   2008 جىلعى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋى تۋرالى ەسەپتەرى بەكىتىلدى. بۇل ەسەپتىڭ بيىلعا «ۇلگى ەتەر» اششى ساباعى بار ما؟ ءتىلشىمىز وسى ماسەلە توڭىرەگىندە وي وربىتەدى.
جىلداعى ادەتپەن قارجى ءمينيسترى بولات جامىشەۆ نەگىزىنەن بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋىنىڭ وڭدى جاقتارىن بايانداسا،   ەسەپ كوميتەتىنىڭ توراعاسى ومارحان وكسىكباەۆتىڭ بايانداماسى ورىن العان كەمشىلىكتەرگە قۇرىلدى.

كاسىپكەرلىكتىڭ شىعىن 81 ملر.تەڭگە
2008 جىلعا ارنالعان رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ كۇردەلى ەكونوميكالىق جاعدايدا  ىسكە اسىرىلعانىن ەشكىم دە جوققا شىعارمايدى.  جالپى، 2008 جىلعى بيۋدجەت ءتۇسىمى 3 تريلليون 330 ميلليارد تەڭگە، شىعىسى 3 تريلليون 658 ميلليارد تەڭگە قۇراپ، تاپشىلىعى 327,5 ميلليارد تەڭگە شاماسىندا بولدى.
ىشكى باقىلاۋ جونىندەگى ورتالىق ۋاكىلەتتى ورگان  830 باقىلاۋ ءىس-شارالارىن جۇرگىزىپ،  64,2 ملرد. تەڭگەنىڭ قارجىلىق ءتارتىپ بۇزۋ فاكتىسى انىقتالدى. ونىڭ  51,1 ملرد.تەڭگەسى بيۋدجەت قاراجاتىن ورىنسىز پايدالانۋ بويىنشا;  11,1 ملرد. تەڭگەسى ءتيىمدى پايدالانباۋ بويىنشا; 349,5 ملن. تەڭگەسى نىسانالى پايدالانباۋ بويىنشا. 
ەسەپ كوميتەتىنىڭ توراعاسى ومارحان وكسىكباەۆ ءوز سوزىندە  بيۋدجەتتىك باعدارلاما اكىمشىلەرى جوسپارلاۋ پروتسەسىندەگى كەمشىلىكتەردى جويماۋىنا بايلانىستى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت 17 رەت ناقتىلانىپ، تۇزەتىلگەنىن اتاپ كورسەتتى. ال، بۇل ءوز كەزەگىندە  سالىقتىڭ ازايىپ، مەملەكەت مىندەتتەمەلەرىنىڭ ۋاقىتىندا ورىندالماۋ قاۋپىن كۇشەيتە تۇسپەك. ماسەلەن،  2008 جىلعى قازاندا رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ قوسىمشا ناقتىلانعانىنا قاراماستان، نەگىزگى سالىقتار بويىنشا جىلدىق جوسپار  ورىندالمادى. انىقتاپ ايتقاندا، قوسىمشا قۇن سالىعى  جوسپارى - 109,4 ملرد. تەڭگەگە، كورپوراتيۆتىك تابىس سالىعى - 23,8 ملرد. تەڭگەگە، اكتسيزدەر 3,1 ملرد. تەڭگەگە ورىندالماعان.
ءارى بيۋدجەتتى ناقتىلاۋ بارىسىندا وسى سالىق تۇرلەرى  كەمىتىلگەن  بولاتىن. بۇل جەردە  قارجى داعدارىسى مەن تاۋار نارىعىنداعى سۇرانىستىڭ تومەندەۋىنىڭ اسەرى بولدى دەگەنمەن، سەبەپ ول عانا ەمەس. ول سەبەپتەر نە دەگەنگە كەلەتىن بولساق، ەسەپ كوميتەتىنىڭ باعالاۋىنشا، ۇكىمەت رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت تۇسىمدەرىنىڭ ارتۋى ءۇشىن بارلىق مۇمكىن رەزەرۆتەردى پايدالانا الماعان.  ول قانداي رەزەرۆتەر؟
بىرىنشىدەن،  سالىق سالىنۋدان تابىستى جاسىرۋ تاسىلدەرىنىڭ ءبىرى جالعان كاسىپكەرلىكتىڭ ەتەك الۋى. 2009 جىلعى 1 قاڭتارعا رەسپۋبليكادا 378 تۇلعا جالعان كاسىپورىن دەپ تانىلعان. بۇدان بيۋدجەت  قوسىمشا قۇن سالىعى بويىنشا 29 ملرد. تەڭگە،  كورپوراتيۆتىك تابىس سالىعىنان 52 ملرد. تەڭگەدەن استام  زيان شەكتى. جالعان كاسىپكەرلىكتەن شەككەن جالپى شىعىن 81 ملرد. تەڭگەدەن اسىپ وتىر.
ەكىنشىدەن،  2009 جىلعى 1 قاڭتارعا سالىقتار بويىنشا بەرەشەك 81,0 ملرد. تەڭگەگە جەتتى جانە ول 2007 جىلمەن سالىستىرعاندا 1,7 ەسەگە ءوستى.
ءۇشىنشىسى سالىق تەكسەرۋلەرىنىڭ ساپاسىن ارتتىرۋعا قاتىستى. جىل سايىن سالىق قىزمەتتەرى وراسان ايىپپۇلدار مەن ءوسىمپۇلدار ەسەپتەگەنىمەن، 2009 جىلعى 1 قاڭتارعا تەكسەرۋ اكتىلەرى بويىنشا قوسىمشا ەسەپتەلگەن بۇكىل بەرەشەكتىڭ (ول 299 ملرد. تەڭگە) تەك 4,6 پايىزى عانا ءوندىرىلىپ الىنعان.
ۇكىمەتتىڭ سالىقتىق جانە كەدەندىك تۇسىمگە  تيىسىنشە باقىلاۋ جاساماي، ليبەرالدى سالىق ساياساتىن جۇرگىزۋىنەن رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت كىرىسى ايتارلىقتاي شىعىنعا ۇشىرادى. مىسالى، 2007 جىلى قازاقستان الىس شەت ەلدەرگە شىعارىلاتىن مۇناي ونىمدەرىنىڭ ەكسپورتىنا كەدەندىك باج سالىعىن ەنگىزدى. بۇل رەتتە تمد ەلدەرىنە شىعارىلاتىن ەكسپورتقا باج سالىعى سالىنبايتىن بولعاندىقتان، ول ەلدەرگە مۇناي ونىمدەرىن اكەتۋ 35 ەسە ۇلعايعان.
ال، وسى مۇناي ونىمدەرىن قازاقستاننىڭ قاتىسۋىنسىز الىس شەت ەلدەرگە قايتا ەكسپورتتاعان كەزدە بيۋدجەتتىڭ شىعىنى 11 ملرد. تەڭگەدەن اسىپ كەتپەك.

باعدارلاما بار، باعدار جوق

وتكەن جىلى بيۋدجەتتى ناقتىلاۋ كەزىندە حالىقتىڭ الەۋمەتتىك ءال-اۋقاتىنا قاتىسى جوق بارلىق شىعىس تۇرلەرىن قىسقارتۋ مىندەتى قويىلعانمەن، كوپتەگەن فۋنكتسيونالدىق توپتار بويىنشا شىعىستار وسكەن. ماسەلەن، ەكونوميكانىڭ كەيبىر سەكتورلارىنداعى شىعىستار 3 ەسە ارتسا، تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىقتاعى شىعىستار 2 پايىزعا، دەنساۋلىق ساقتاۋداعى الەۋمەتتىك شىعىستار 20 پايىزعا قىسقاردى.
ماسەلەن، ءۇش مەملەكەتتىك جانە ون ءۇش سالالىق باعدارلامانىڭ تيىمدىلىگىنە باقىلاۋ جۇرگىزۋ كەزىندە جۇيەلىك سيپاتتاعى كوپتەگەن كەمشىلىكتەر مەن ولقىلىقتار انىقتالدى. ەسەپتى كەزەڭدە سونىڭ ءبىرى  تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىن دامىتۋدىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنىڭ ىسكە اسىرىلۋى تەكسەرىلىپ، 21,7 ملرد. تەڭگەنىڭ زاڭ بۇزۋشىلىقتارى انىقتالدى. دەمەك  جۇرتشىلىق ءۇشىن يپوتەكالىق نەسيەلەۋگە جانە تۇرعىن ءۇي قۇرىلىس جيىنتىعىنا قول جەتكىزۋدى قامتاماسىز ەتۋ مىندەتى  ورىندالماعان.
نەسيەگە بەرىلگەن 42 ملرد. تەڭگە بيۋدجەت قاراجاتىن قايتا ينۆەستيتسيالاۋ مىندەتى جۇزەگە اسىرىلمادى. قۇرىلىس ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋ باعدارلاماسى جۇزەگە اسپادى. سونداي-اق، باقىلاۋ-تالداۋ ءىس-شارالارىنىڭ بارىسىندا ورتا جانە شاعىن كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ جونىندەگى جەدەل شارالار باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋ كەزىندە 11 ملرد. تەڭگەگە جۋىق قارجىنىڭ نەگىزسىز جۇمسالعانى انىقتالدى. بۇل باعدارلاماعا جاۋاپتى  يندۋستريا جانە ساۋدا مينيسترلىگى بولىپ تابىلادى.
ال، شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ سەمەي قالاسىندا ەكولوگيالىق جۇيەنى قورعاۋ باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋ شەڭبەرىندە 2005-2008 جىلدارى اعىندى سۋلار بيولوگيالىق تازارتۋ ستانساسىنىڭ قۇرىلىسىنا 1,7 ميللياردتان استام تەڭگە جۇمسالعان. الايدا، ول جوسپارلانعان ۋاقىتىندا پايدالانۋعا بەرىلمەگەندىكتەن، ءوڭىردىڭ ەكولوگياسىنا ەلەۋلى تۇردە زيان  كەلۋدە. وسىعان ۇقساس جاعداي قىزىلوردا قالاسىندا دا ورىن العان. وندا پايدالانۋعا بەرۋ ماسەلەسى شەشىلمەگەندىكتەن، قۇنى جارتى ميلليارد تەڭگەدەن اساتىن ءدال وسىنداي ستانتسيا 4 جىلدان بەرى جۇمىس ىستەمەي تۇر.
ەسەپ كوميتەتىنىڭ تەكسەرۋلەرى كەزىندە كەيبىر مينيسترلىكتەردىڭ بەلگىلى ءبىر باعدارلامالاردى جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا بولىنگەن قارجىنى وڭدى-سولدى شاشىپ، ورىنسىز جۇمساعانى بەلگىلى بولدى. سونىڭ ءبىرى ۇيلەستىرۋشى ادىلەت مينيسترلىگى بولىپ تابىلاتىن قىلمىستىق-اتقارۋ  جۇيەسىن ودان ءارى دامىتۋدىڭ 2007-2009 جىلدارعا ارنالعان باعدارلاماسىن 2008 جىلى جۇزەگە اسىرۋعا كوزدەلگەن  12,5 ملرد. تەڭگەنىڭ 8,3 ملرد.تەڭگەسى جۇمسالعانمەن، ءىس-شارالار جوسپارىنداعى 37  تارماقتىڭ التاۋى ورىندالماعان جانە التى تارماعى ءىشىنارا عانا ورىندالعان. ەڭ ءبىر سوراقىسى سول قىلمىستىق-اتقارۋ جۇيەسىنىڭ وبەكتىلەرىن مونيتورينگ جاساپ، قاجەتتىلىككە قاراي سالۋ مۇلدەم ەسكەرىلمەگەن. مىسالى، شىمكەنت قالاسىندا 550 ادامدىق تەرگەۋ يزولياتورىن پايدالانۋ  51,3 پايىز قۇرايدى. سوعان قاراماستان  860 ادامعا ارنالعان يزولياتور سالىنىپ وتىر. ونىڭ پايدالانىلۋى  26 پايىز عانا. سوندا دەيمىز، جاڭا يزولياتور نە ءۇشىن سالىندى؟   باعدارلامانى ۇيلەستىرۋشى مينيسترلىكتىڭ ويلاعانى نە بولدى ەكەن، ءا؟ ورىن العان كەمشىلىك بۇل عانا ەمەس.  2007-2008 جىلدارى ءۇش تۇزەۋ مەكەمەسىندە جاڭارتۋ جۇمىستارى اياقتالماعان. سونىڭ سالدارىنان 4,5 ملرد. تەڭگە ءتيىمسىز جۇمسالعان. مۇنىمەن قوسا جاڭارتۋ جۇمىستارىنىڭ مەرزىمىن ۇزارتۋ وبەكتىلەردىڭ قىمباتتاۋىنا الىپ كەلەدى.
پاۆلودار قالاسىندا 2004 جىلدان بەرى «حيمپروم» اكتسيونەرلىك قوعامىنىڭ وندىرىستىك كورپۋستارىن ەرەكشە رەجيمدەگى 1500 ورىنعا ارنالعان تۇزەۋ كولونياسىنا اينالدىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋدە. بۇل جۇمىستارعا  3,9 ملرد. تەڭگە بولىنگەن. قازىرگى كەزدە قۇرىلىس-مونتاج جۇمىستارىنىڭ  60 پايىزدايى ورىندالعان. اۋەلگى جوبالاۋ كەزىندە جەر استى عيماراتتارى مەن ءۇي-جايلارىنداعى سۋدى  اعىزۋ جۇمىستارى ەسكەرىلمەگەندىكتەن، قوسىمشا جوبالاۋ جاسالىپ، وعان  5 ملن. تەڭگە تولەنگەن. ءارى وبەكتىنى سالۋدىڭ ايتارلىقتاي قىمباتتايتىنى بولجانۋدا. جالپى العاندا، باعدارلامادا كوزدەلگەن ناتيجەلەرگە قول جەتكىزۋدىڭ اۋىلى تىم الىستاپ كەتىپ وتىر.
وسىلاي باعدارلامانى ۇيلەستىرۋشى مينيسترلىكتەردىڭ   بيۋدجەت قارجىسىن پايدالانۋعا اناۋ-مىناۋ ءىسىم بارمەن قاراۋى سوزىلمالى «دەرتكە» اينالىپ كەتكەندەي. سەبەبى ول «دەرتتەن» ايىقتىرۋدىڭ شاراسى جاسالىپ، سۇرالمايدى. سۇرالماعان سوڭ قايتالانا بەرەدى. وسىعان ابدەن ەتىمىز ۇيرەنىپ العان سياقتى.
جالپى، مەملەكەتتىك جانە سالالىق باعدارلامالاردىڭ تيىمدىلىگىن باقىلاۋدىڭ ناتيجەسى بويىنشا مىناداي قورىتىندى شىعارۋعا بولادى. باعدارلامالاردى ىسكە اسىرۋ بارىسىندا جاۋاپتى مەملەكەتتىك ورگاندار تاراپىنان باسقارۋدىڭ، ەسەپكە الۋ مەن باقىلاۋدىڭ كەشەندى تەتىگى بولماعان.

ۇلتتىق بانك اي قاراعان با؟

ءبازبىر مەملەكەتتەر داعدارىستان شىعۋدىڭ جولىن ىزدەپ، ازدان دا، كوپتەن دە ۇنەمدەۋدى ويلاپ، باس قاتىرىپ جاتسا، ءبىزدىڭ ەلدە ول جوق-اۋ، ءسىرا. داعدارىستان شىعۋدان گورى  قارا باستىڭ   قامىن كۇيتتەۋدەن اسا الماي جاتقان جايىمىز بار. ماسەلەن، وسى ءبىر قيىن كەزدە دە جيناقتاۋ زەينەتاقى قورلارىنا قول سالماۋعا، ونى ساقتاۋعا كۇش سالىنعانمەن، سول قورلاردىڭ باسىندا وتىرعانداردىڭ قاعاناعى قارق، ساعاناعى سارق بولىپ، تۇيەنى تۇگىمەن تولعاماي جۇتىپ وتىرعان جايى بار كورىنەدى. ال، ەلىمىزدە 15 جيناقتاۋ زەينەتاقى قورى بار دەسەك، ونىڭ بىرەگەيى -- «مجزق» جيناقتاۋ زەينەتاقى قورى. مەملەكەت اكتيۆتەرىنىڭ ءتيىمدى پايدالانۋىنا جۇرگىزىلگەن باقىلاۋدىڭ بارىسىندا 2007 جىلى ونىڭ كىرىستەرى 6,2 پايىز تومەندەگەنىنە قاراماستان اكىمشىلىك شىعىستار  30 پايىزدان اسىپ كەتكەنى انىقتالىپ وتىر. قور توراعاسىنىڭ ايلىق جالاقىسى 1 ملن. تەڭگەدەن اسسا، ورىنباسارلارىنىڭ جالاقىسى - 856 مىڭ تەڭگە. مۇنىمەن قوسا جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا قوردىڭ ءۇش باسشىسىنا   75,5 ملن. تەڭگە سىياقى بەرىلگەن. قور باسشىلىعى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءىسساپار شىعىستارى  مەن ۇيالى بايلانىس شىعىستارىن وتەۋ نورمالارى جوعارى بەلگىلەنىپ وتىرعان.
اكىمشىلىك شىعىستاردىڭ ءوسۋى تازا پايدانىڭ ازايۋىنا الىپ كەلدى. وسىعان بايلانىستى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت كىرىسىنە 1 ملرد. تەڭگەدەن استام قارجى تۇسپەگەن. قور سالىمشىلاردىڭ قاتە اشىلعان جەكە زەينەتاقى شوتتارى سانىن ازايتۋ جۇمىستارىن ءتيىستى دەڭگەيدە جۇرگىزبەي كەلەدى. ولاردىڭ سانى -  2008 جىلى 1 قاڭتار بويىنشا 3970,8 ملن. تەڭگەنى قۇرايتىن  686 مىڭ ادام. سونىڭ سالدارىنان زەينەتاقى جاسىنا جەتكەن كەيبىر سالىمشىلارعا جيناقتالعان قارجىدان تولەمدەر جۇرگىزىلمەيدى. 
ەسەپ كوميتەتىنىڭ تەكسەرۋ قورىتىندىسىنداعى مۇنداي دەرەكتەرگە باس شايقاعان ءماجىلىس دەپۋتاتى ۆيكتور روگالەۆ  قور باسشىلارىنىڭ جالاقىسىنىڭ  مۇنشالىقتى جوعارى بولۋىنىڭ نەگىزى نە ەكەنىن،  بيۋدجەت كىرىسىنە تۇسپەگەن 1 ملرد. تەڭگەدەن استام قارجىنىڭ قالاي قايتارىلاتىنىن جانە مۇنداي بەتىمەن كەتۋشىلىككە كىم جاۋاپ بەرەتىنىن سۇرادى. بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرگەن قارجى ءمينيسترى بولات جامىشەۆ:
- «مجزق» جيناقتاۋ زەينەتاقى قورى - مەملەكەتتىك جيناقتاۋ زەينەتاقى قورى. مەملەكەتتىك ۇلەستى ۇلتتىق بانك باسقارادى. بىرىنشىدەن، بارلىق زەينەتاقى قورلارى باسشىلارىنىڭ  جالاقىسى جالپى زەينەتاقى قىزمەتى نارىعىنداعى  تابىس ەسەبىنەن قۇرىلادى. ونىڭ كولەمى بۇگىنگى كۇنگى بارلىق زەينەتاقى قورلارىنداعى ورتاشا كولەمنەن اسپايدى. ال، زاڭ بۇزۋشىلىق بولعان جوق. ويتكەنى قارجى نارقىن رەتتەۋ مەن قاداعالاۋ اگەنتتىگى جانە قارجىلىق ۇيىمدار بارلىق زەينەتاقى قورلارىنىڭ زەينەتاقى جيناقتارىنان الىناتىن اقشانىڭ كولەمىن باقىلاپ وتىرادى، - دەي كەلىپ، نەگىزىنەن ماسەلەنىڭ بار ەكەنىن، ونى ۇلتتىق بانكتىڭ الدىنا قويىلاتىندىعىن ءبىلدىردى.
مۇنداي جاۋاپ سۇراق يەسىنەن بۇرىن ءماجىلىس توراعاسىن قاناعاتتاندىرا قويماسا كەرەك. شىداماي كەتكەن توراعا:
- بۇل جەردە توزىمدىلىك كورسەتۋگە بولمايدى.  بولات بيداحمەتۇلى، زەينەتاقى قورىنىڭ تابىسى، پايدا ازايۋدا، سالىق تۇسپەۋدە، سويتە تۇرا وزدەرىنە اسا ۇلكەن كولەمدە جالاقى بەلگىلەيدى، سىياقىنىڭ كولەمى  - 75 ميلليون! مۇنى مۇلدەم باسقاشا اتاۋ كەرەك، - دەپ قالدى.
وسىدان كەيىن عانا مينيستر مىرزا نازارعا الىنىپ، ءتيىستى شەشىم قابىلداناتىنىن ايتسا، جاۋاپتى تولىقتىرعان ەسەپ كوميتەتىنىڭ توراعاسى وكسىكباەۆ مىرزا:

- بۇگىن بارلىق اكتسيونەرلىك قوعام «اكتسيونەرلىك قوعام تۋرالى» زاڭدى باسشىلىققا الادى.  ولاردىڭ مەنشىك ءتۇرى - جەكە مەنشىك. ديرەكتورلار كەڭەسى شەشىم قابىلدايدى. ول زاڭدى بولىپ تابىلادى. مەملەكەتتىك پاكەت ءجۇز پايىز مەملەكەتتىڭ قولىندا بولعان جاعدايدا وسى اكتسيونەرلىك قوعامداردى رەگلامەنتتەۋ تۋرالى بىرنەشە رەت ۇسىنىس جاساعان بولاتىنبىز. وكىنىشكە وراي ولاي جاسالمادى، - دەپ، قور توراعاسىنىڭ قىزمەتىنەن بوساتىلعانىن جەتكىزدى.
بۇل جەردە ماسەلە زەينەتاقى قورى باسشىسىنىڭ ورنىنان بوساتىلۋىندا عانا ەمەس. ول الارىن الدى، جەيتىنىن جەدى. بىراق ءبارىن زاڭمەن الىپ، زاڭمەن جەگەن بولىپ وتىر. سوندىقتان مۇرتىن بالتا شاپپايدى. دەمەك، ماسەلە ءبىزدىڭ زاڭىمىزدا بولىپ وتىر. كەيبىر زاڭداردى ۇكىمەت كۇندە بولماعانمەن، جىل سايىن وزگەرتىپ جاتادى. ال، ەسەپ كوميتەتىنىڭ ۇسىنىسىن ەسكەرىپ، «اكتسيونەرلىك قوعام تۋرالى» زاڭعا نەگە وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزبەسكە؟ الدە قازىرگى نۇسقاسى اكتسيونەرلىك قوعامدارعا  عانا ەمەس، ۇكىمەتتىڭ وزىنە دە پايدالى ما ەكەن؟ ال، ۇلتتىق بانك قايدا قارادى ەكەن؟

ترانسفەرتتەر ءتيىمدى پايدالانىلمايدى

جىل سايىن رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن وڭىرلەرگە بولىنەتىن ترانسفەرتتەردىڭ ۇدايى ءوسىپ كەلەدى. 2008 جىلعى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن وڭىرلەرگە 1,0 تريلليون تەڭگەدەن استام ترانسفەرتتەر باعىتتالدى. بۇل 2007 جىلمەن سالىستىرعاندا 333 ملرد. تەڭگەگە ارتىق. وسى كەزەڭدە جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەر كىرىسى 15 ملرد. تەڭگەگە تومەندەگەن.
بۇگىنگى تاڭدا جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەر كىرىسىندەگى ترانسفەرتتەردىڭ ۇلەسى جەكەلەگەن وڭىرلەردە 70 پايىزدان اسادى. بۇل بەلگىلى ءبىر دارەجەدە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق مىندەتتەردى شەشۋدە وڭىرلەردىڭ رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ كىرىس بولىگىنىڭ اتقارىلۋىنا تاۋەلدىلىگىن تۋىنداتادى.
ءوز كەزەگىندە جۇرگىزىلگەن تەكسەرۋلەر وسى ترانسفەرتتەردى وڭىرلەردىڭ كوبىنەسە نەگىزسىز جانە ءتيىمسىز پايدالانىپ وتىرعانىن كورسەتتى. اكىمدەر بۇل قاراجاتتاردى وزدەرىنىڭ يميدجدىك باعىتتارىنا پايدالانۋعا جول بەرگەن.
تەكسەرۋ جۇرگىزىلگەن وڭىرلەردە نىسانالى ترانسفەرتتەر بويىنشا قارجىلىق بۇزۋشىلىقتار 16 ملرد. تەڭگەدەن اسىپ وتىر.
مىسالى، 30 جىل بۇرىنعى زەرتتەۋ ارقاسىندا وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا سالىنىپ، مەملەكەتتىك كوميسسيا قابىلداپ العان، قۇنى 1,4 ملرد. تەڭگە تۇراتىن كەنتاۋ-تۇركىستان توپتىق سۋ قۇبىرى سۋمەن جابدىقتاۋ كوزىنىڭ بولماۋىنا بايلانىستى پايدالانىلماي كەلەدى. وسىعان ۇقساس فاكتىلەر قىزىلوردا جانە اتىراۋ وبلىستارىندا دا انىقتالدى.
باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ كەيبىر اۋىلدارىندا جۇزدەگەن ميلليون تەڭگە تۇراتىن سۋ قۇبىرى جەلىلەرى سۋدىڭ ءبىر تەكشە مەترى 60-558 تەڭگە ارالىعىنداعى جوعارى تاريفكە بايلانىستى پايدالانىلماي كەلەدى. ال، ورال قالاسىندا وسى سۋدىڭ باعاسى نەبارى 19 تەڭگە.
وسى كەلتىرىلگەن فاكتىلەر بيۋدجەت وتىنىشتەرىن قاراعاندا جانە قاراجاتتى ءبولۋ بارىسىندا وسىنداي وبەكتىلەردى سالۋدىڭ تيىمدىلىگى مەن ەكونوميكالىق ورىندىلىعى جان-جاقتى زەردەلەنبەيتىنىن كورسەتەدى.

قارجى - ەسەپشوتتاردا قايتارىلىپ جاتىر

- ۇكىمەتتىڭ داعدارىسقا قارسى شارالارىنىڭ ورىندالۋى قالاي؟ دەگەن سۇراققا كەلەر بولساق، ءبىرىنشى كەزەكتەگى ءىس-قيمىلدار جوسپارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن 2007 جىلدىڭ سوڭىندا جانە 2008 جىلدىڭ باسىندا رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن 367 ملرد. تەڭگە ءبولىندى. 2009 جىلعى 1 قاڭتارعا سول قارجىنىڭ 204 ملرد. تەڭگەسى يگەرىلگەن،  قالعانى سۋبەكتىلەردىڭ شوتتارىندا جاتىر.
قۇرىلىس وبەكتىلەرىن قارجىلاندىرۋ سحەماسىنىڭ كوپ بۋىندىلىعى مەن كۇردەلىلىگى، كرەديتتىڭ قايتارىلۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن  كەپىلدىكتەردىڭ تالاپ ەتىلۋى جىلجىمايتىن مۇلىك نارىعىنداعى پروبلەمالاردى شەشۋگە بولىنگەن قاراجاتتىڭ ءتيىمسىز پايدالانىلۋىنا الىپ كەلۋدە. مىسالى، وسى ماقساتقا 2007 جىلدىڭ سوڭىندا استانا مەن الماتى قالالارىنا بولىنگەن 95 ملرد. تەڭگەنىڭ 51 پايىزى عانا يگەرىلگەن.
2009 جىلعى 1 قاڭتارعا وسى قاراجاتتىڭ 31,7 ملرد. تەڭگەسى «سامۇرىق-قازىنا» اق-نىڭ اعىمداعى شوتتارىندا،  15,6 ملرد. تەڭگەسى ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەردىڭ دەپوزيتتەرىندە جاتقان.
2008 جىلى ۇكىمەتتىڭ، ۇلتتىق بانكىنىڭ، قارجىلىق قاداعالاۋ اگەنتتىگىنىڭ بىرلەسكەن ءىس-قيمىلدار جوسپارىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن بولىنگەن 677,5 ملرد. تەڭگە بيىلعى جىلدىڭ 1 قاڭتارىنا تولىق يگەرىلمەگەن.
وسى اتالعان فاكتىلەر الەمدىك قارجى داعدارىسى جاعدايىندا دەپوزيتكە سالۋ تاۋەكەلىنىڭ جوعارى بولۋىنا بايلانىستى، قارجى ينستيتۋتتارى مەن حولدينگىلەر بيۋدجەت قاراجاتىن اعىمداعى ەسەپشوتتاردا ۇستاۋدى ءجون سانايتىنىن كورسەتەدى.

اقشا بولعانمەن...

سوڭعى جىلدارى رەسپۋبليكادا ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن ەلەۋلى قاراجات بولىنۋدە. الايدا اگروونەركاسىپتىك كەشەندى جەدەلدەتىپ دامىتۋعا بولىنگەن قاراجات  تيىمدىلىكپەن  يگەرىلمەۋدە.
15 ملرد. تەڭگە تۇراتىن 8 ءىرى ينۆەستيتسيالىق جوبانى ىسكە اسىرۋ جونىندەگى ءىس-شارالار بەلگىلەنگەن مەرزىمىندە باستالمادى. ينۆەستيتسيالاردىڭ وڭىرلەردىڭ دامۋ پەرسپەكتيۆالارىن ەسكەرمەي بولىنگەنىن «قازاگرو» ۇلتتىق حولدينگىنىڭ قىزمەتىن تالداۋ جانە باعالاۋ كورسەتىپ وتىر.  ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك تۇراقتىلىق پەن ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن  قامتاماسىز ەتۋگە جانە اگروونەركاسىپتىك كەشەننىڭ باسىم سالالارىن دامىتۋعا ۇكىمەت رەزەرۆىنەن 41,8 ملرد. تەڭگە ءبولىندى، ونىڭ ىشىندە «قازاگرو» اكتسيونەرىك قوعامىنىڭ جارعىلىق كاپيتالىن ۇلعايتۋعا   23,2 ملرد. تەڭگە بەرىلدى. «قازاگرونىڭ» بولىنگەن قارجىنى پايدالانۋىنا ونىڭ بىردەن-ءبىر اكتسيونەرى ۇكىمەت تاراپىنان دا، بيۋدجەتتىك باعدارلاما اكىمشىسى اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى تاراپىنان دا ءتيىستى باقىلاۋ جاسالماعاندىقتان،  10,9 ملرد. تەڭگە بويىنشا زاڭسىزدىق ورىن العان. 
اۋىلشارۋاشىلىق شيكىزاتىنىڭ سالىنىپ جاتقان وبەكتىلەرىنىڭ ۇتىمدى ورنالاسپاۋى ءونىمدى قايتا وڭدەۋ مەن ءوندىرۋ مۇمكىندىكتەرىنىڭ اراسىندا سايكەسسىزدىك تۋىنداتۋدا. ماسەلەن، اقمولا وبلىسىندا قۋاتى تاۋلىگىنە 110 توننادان استام ەت وڭدەيتىن 110 كاسىپورىننىڭ قۋاتى  8 پايىز، ءسۇت وڭدەيتىن 31 كاسىپورىننىڭ قۋاتى 10 پايىز عانا پايدالانىلادى. باسقاشا ايتقاندا، وبلىستا 100-دەن استام ەت وڭدەيتىن، 20-دان استام ءسۇت وڭدەيتىن كاسىپورىن   جۇمىسسىز تۇر.
سوعان قاراماستان، وسى وڭىردە ەسەپتى جىلى سالىنىپ ءبىتۋى ءتيىس ءىرى ءسۇت-ەت كەشەنىنىڭ قۇرىلىسى  باستالماعانمەن،  764 ملن. تەڭگە قاراجات تولىعىمەن مەردىگەردىڭ ەسەپشوتىنا تۇسكەن. مۇنى ءبارى شاعىن جانە ورتا بيزنەستى دامىتۋعا، ەكونوميكانىڭ ناقتى سەكتورىن، سونداي-اق اگروونەركاسىپتىك كەشەندى قولداۋعا باعىتتالعان بيۋدجەت قاراجاتىن پايدالانۋدان ناتيجەسى كۇتكەندەگىدەي بولماي، سونىڭ سالدارىنان، وڭىرلەر جەتكىلىكتى دەڭگەيدە دامىماۋدا.
وسىعان بايلانىستى 2009 جىلعى بيۋدجەتتى اتقارۋ كەزىندە جانە ودان كەيىنگى جىلدارداعى بيۋدجەتتەردى قالىپتاستىرۋ بارىسىندا مەملەكەتتىك قارجى اكتيۆتەرىنىڭ جۇمسالۋىنا قاتاڭ باقىلاۋدىڭ اسا ماڭىزدى ەكەنى تاعى دا اتاپ كورسەتىلدى. بىراق رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋى تۋرالى ۇكىمەت پەن ەسەپ كوميتەتىنىڭ ەسەپتەرى بەكىتىلگەن سوڭ، ايتىلعاننىڭ ءبارى جىلدا ايتىلعان جەرىندە قالىپ قويۋشى ەدى.  تاعى دا سولاي بولىپ جۇرمەسە...

«قازاقستان-ZAMAN» گازەتى، 18.06.2009