تاريحي تامىرى تەرەڭ كەز كەلگەن ەلدە ۇلتتىق بۋرجۋازيا مەملەكەتتىڭ تىرەگى، ىرگەتاسى بولىپ سانالادى. ولار، ءتىپتى، بۇكىل مەملەكەتتىك قۇرىلىمدا ءىرى ساياسي-ەكونوميكالىق پوتەنتسيالى ارقىلى شەشۋشى ءرول وينايدى. ەلدىڭ نەگىزىن قۇرايتىن ۇلتتان باستاۋ الاتىن وسى توپ، ۇلتتىڭ ەلدىڭ بەلگىلى كەزەڭىندە جان-جاقتى دامۋى ءۇشىن ىقپالعا دا يە بولا الادى. كەزىندە قازاق دالاسىنداعى ءىرى فەودالدار رۋ-تايپانىڭ قورعانى بولۋ ارقىلى، ۇلتتىڭ ۇيىتقى كۇشىنە اينالدى. ال 300 جىل جالعاسقان وتارلىق ەزگىدەن ەندى عانا ەڭسەسىن كوتەرگەن قازاقستاندا ۇلتتىق بۋرجۋازيانىڭ قابىرعاسى بيىك قالانىپ، باعىتى ايقىندالىپ ۇلگەردى دەۋگە بولا ما؟ جالپى، قازاقتا ۇلتتىق بۋرجۋازيا بار ما؟

امانكەلدى ايتالى، قوعام قايراتكەرى:

تاريحي تامىرى تەرەڭ كەز كەلگەن ەلدە ۇلتتىق بۋرجۋازيا مەملەكەتتىڭ تىرەگى، ىرگەتاسى بولىپ سانالادى. ولار، ءتىپتى، بۇكىل مەملەكەتتىك قۇرىلىمدا ءىرى ساياسي-ەكونوميكالىق پوتەنتسيالى ارقىلى شەشۋشى ءرول وينايدى. ەلدىڭ نەگىزىن قۇرايتىن ۇلتتان باستاۋ الاتىن وسى توپ، ۇلتتىڭ ەلدىڭ بەلگىلى كەزەڭىندە جان-جاقتى دامۋى ءۇشىن ىقپالعا دا يە بولا الادى. كەزىندە قازاق دالاسىنداعى ءىرى فەودالدار رۋ-تايپانىڭ قورعانى بولۋ ارقىلى، ۇلتتىڭ ۇيىتقى كۇشىنە اينالدى. ال 300 جىل جالعاسقان وتارلىق ەزگىدەن ەندى عانا ەڭسەسىن كوتەرگەن قازاقستاندا ۇلتتىق بۋرجۋازيانىڭ قابىرعاسى بيىك قالانىپ، باعىتى ايقىندالىپ ۇلگەردى دەۋگە بولا ما؟ جالپى، قازاقتا ۇلتتىق بۋرجۋازيا بار ما؟

امانكەلدى ايتالى، قوعام قايراتكەرى:

ءيا
- ۇلتتىق بۋرجۋازيا بار. ءبىزدىڭ قوعامدى الەۋمەتتىك قۇرىلىمى جاعىنان سارالاپ كورسەك، 5 پايىزعا دەيىن بايلار بار. سول بايلاردى ءىرى بۋرجۋازيالىق توپ دەپ ايتۋعا بولادى. ولار، نەگىزىنەن، قازاق ۇلتىنىڭ وكىلدەرى. ءىرى بايلار مەن ورتا تاپتىڭ اراسىندا ءىرى باي دەۋگە دەڭگەيى جەتىڭكىرەمەيتىن، ورتا تاپ دەۋگە تابىسى ولاردان مولىراق ءبىر توپ بار. ولاردى ورتا بۋرجۋازيا دەۋگە كەلەدى. بۇگىنگى كاسىپكەرلەردىڭ ءبارىن بۋرجۋازيا دەپ اتاۋ لايىق بولا قويماس. دەگەنمەن كەڭەس وداعى ىدىراپ، سوتسياليستىك جۇيە تاراعاننان كەيىن، مەنشىكتىڭ تۇرلەرى كوبەيۋى ارقىلى بۋرجۋازيا پايدا بولدى. بىزدەگى العاشقى بۋرجۋازيا وكىلدەرى نەگىزىنەن كاسىپكەرلەر، بانكيرلەر جالپى وليگارحتاردان تۇرادى. باسىم كوپشىلىگى اشقاراق، ءالى دە بولسا قالتالارى قالىڭ بولعانىمەن، مادەنيەتتەرى جۇقالاۋ، ۇلتىنا دەگەن جاناشىرلىعى از توپ بولىپ تۇر.

بۋرجۋازيا وكىلدەرى ۇكىمەتتەگى شەنەۋنىكتەردىڭ اراسىندا دا ءجۇر، مەملەكەتتىك قىزمەتتە ىستەيتىندەردىڭ ىشىندە جەكە كاسىپتەرى بار ادامداردىڭ قاتارى از ەمەس. شىندىعىندا، اشىق تۇردەگى بايلارىمىزدى بىلە الماي ءجۇرمىز. ءبارى جاسىرىن.  كىمنىڭ قانداي داۋلەتىنىڭ بارلىعى اشىق ايتىلىپ، حالىق مىناۋ دجون روكفەللەر، مىناۋ بيلل گەيتس دەگەن سەكىلدى ءبىلىپ وتىرسا. سونداي اشىقتىققا، جاريالىلىققا جەتە الماي جاتىرمىز. بىزدىكىلەر نەگىزىنەن تابيعي شيكىزات كوزدەرىنەن تابىس تاۋىپ وتىرعان بايلار. ولار تاۋار ءوندىرىپ، ۇلكەن زاۋىتتار قۇرىپ، وندىرىستە اتى شىعىپ جاتقان جوق. ويتكەنى ەلىمىزدە تابيعي بايلىق ەمەس، تاۋار وڭدەيتىن كاسىپورىن، تابان تىرەيتىن ءىرى ءوندىرىس ورنى از. داعدارىس كەلگەندە كىمدى ءبىرىنشى قۇتقاردىق؟ قارجى سالاسىنداعى بانكيرلەرگە اقشا بولدىك. انا زاۋىتقا جاردەم بەرەيىك، مىنا ءوندىرىس ورنىنا قارجى قۇيايىق دەپ ايتا المادىق. نەگىزىنەن ۇلتتىق بۋرجۋازيانى ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىنا ۇلەس قوسۋشى، ورتا تاپقا نەگىز بولاتىن، ءوندىرىس سالاسىن جانداندىراتىن جانە تاۋار وندىرەتىن توپ دەۋگە بولادى. ولار شىن مانىندە نارىقتىق ەكونوميكادا وزىنەن-ءوزى قالىپتاسقان، ادال ەڭبەگىمەن جەتىستىككە جەتكەن بولۋى كەرەك. امەريكالىق تەودور درايزەر دەگەن جازۋشىنىڭ «امەريكالىق تراگەديا» دەگەن رومانىندا «ءبارىبىر، اياقكيىم تازالايتىن امەريكاندىق ءتۇپتىڭ تۇبىندە باي بولا الادى» دەيدى. ياعني بۋرجۋازيانىڭ قاتارىنا قوسىلادى. تىرنەكتەپ اقشا جيناپ، ونى ىسكە قوسىپ، ءىرى باي اتانادى. سوسىن ول دا ءبىر كەزدە وسىنداي داعدارىس زامانىنا تاپ بولىپ، قۇلدىرايدى. ونىڭ ورنىنا باسقالارى كەلەدى. وسىلاي الماسىپ جاتادى. ءومىر بويى ءبىر ادامنىڭ ماڭدايىنا بايلىقتى جازىپ قويمايدى عوي. سەبەبى باسەكەلەستىك بولعان جەردە بىرەۋىن كەلەسىسى ىعىستىرىپ شىعارادى. بىراق ءبارىن اقىلمەن، پاراساتپەن، ەپتىلىكپەن ىستەگەن ءجون. ءسويتىپ، بايلار ورىن الماستىرسا دا، ەكونوميكا ىلگەرى جىلجىپ، جۇمىس ورنى اشىلىپ جاتادى. ايتسە دە ءبىز ونداي دەڭگەيگە ءالى جەتە الماي جاتىرمىز. مۇمكىن تاريح بىزگە از ۋاقىت بەرىپ جاتقان شىعار. ەكونوميكامىزدا تازالىق، جاريالىلىق بولسا، تاۋار وندىرۋشىلەرىمىزدى قولداساق ونداي ورەگە جەتۋ قيىن ەمەس. ءبىزدىڭ بۇكىل ەۋروپاعا اتى شىققان ەت، قازى-قارتا، قىمىز وندىرەتىن كاسىپكەرلەرىمىز بولۋى، كەڭىنەن تانىلۋى ابدەن مۇمكىن. قالاي دەسەك تە، سوعان تىرمىسىپ جۇرگەن ۇلتتىق بۋرجۋازيا بار.

بەرىك ابدىعاليەۆ، ساياساتتانۋشى:

جوق
- ۇلتتىق بۋرجۋازيانى قازىر ورتا تاپ دەۋگە بولادى. ال مەنىڭ تۇسىنىگىمدەگى ۇلتتىق بۋرجۋازيا - ۇلت ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك ارقالاۋعا دايىن بولۋى كەرەك. بۇگىنگى كۇنى ءبىزدىڭ ەلدەگى ءىرى ءوندىرىس ورىندارىنىڭ يەسى بولىپ وتىرعان كاسىپكەرلەر، وليگارحتار نەگىزىنەن ۇلتتىق جوبالارمەن اينالىسپايدى. قازاقي توپتار كوبىنەسە شاعىن-ورتا بيزنەستىڭ ماڭايىندا ءجۇر. ولار تەك ستيحيالى تۇردەگى ۇلتتىق جوبالار جاساۋمەن شەكتەلۋدە. مىسالى، بىرەۋى بايىسا، اۋىلىنا بارىپ مەشىت سوعادى. ودان بايىعاندارى وبلىس ورتالىعىنا بارىپ مەشىت سالادى. ولار ءۇشىن بۇل - وزىندىك ۇلتتىق جوبا. كەيبىرەۋلەرى اۋىل مەكتەبىنە، مادەنيەت ۇيىنە كەرەكتى جابدىقتار الىپ، كومەكتەسەدى. بولماسا، ۇلتتىق سپورتقا دەمەۋشىلىك جاسايدى. ايتايىن دەگەنىم، مۇنىڭ ءبارى قوعامعا اسا قاجەت دۇنيەلەر.

بىراق مۇنى ۇلتتىق بۋرجۋازيا دەڭگەيىندە ىستەلگەن ءىس دەپ اتاۋعا كەلە قويماس. ۇلتتىق بۋرجۋازيا بولسا، شاعىن ىستەر ەمەس ۇلتتىق، مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى اسا ءىرى جوبالاردى قولعا الۋعا قاۋقارلى بولۋى قاجەت. بىزدە ونداي باعىتتى قارجىلاندىراتىن توپتىڭ ءالى قالىپتاسپاعانى بايقالىپ قالادى. سوندىقتان دا شاعىن-ورتا كاسىپ يەلەرىنىڭ ۇلكەن جۇمىستارعا شاماسى كەلە بەرمەيدى. ال ءىرى كاسىپورىندار ۇلتتىق ساناداعى كاسىپكەرلەردىڭ قولىندا ەمەس. ونداي ۇلكەن كاسىپ يەلەرىنىڭ قانى قازاق بولعانىمەن، ۇلتقا بۇيرەگى بۇرىلاتىندار جوق دەسە دە بولادى. ولاردىڭ كوبى قالادا وسكەن، قالا ارقىلى ورىس، باتىس مادەنيەتىن العاندار. ولار، ءتىپتى، ۇلتتىق جوبا دەگەندى تۇسىنبەيدى. ۇلتتىق جوبادان گورى ولارعا ەلتون دجوندى نەمەسە اللا پۋگاچەۆانى الىپ كەلىپ، تويىندا ءان ايتقىزعانى ارتىق. سول اقشاعا كەرەمەت مۋلتفيلم، بولماسا رۋحتى كوتەرەر تاماشا كوركەم كينو ءتۇسىرۋدىڭ، تاريحي تۇرعىداعى زەرتتەۋ-اعارتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدىڭ ورنىنا ولار ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ اتىن شىعاراتىن ىسكە ۇمتىلادى. بىراق ولار دا سالىعىن تولەيدى، ۇكىمەتتىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەيدى. تۇرمىسى تومەن الەۋمەتتىك توپتارعا از دا بولسا قارايلاسىپ، مەرەكەلەردە اسحانادا داستارحان ۇيىمداستىرىپ دەگەندەي، تاماق بىردەڭەلەرىن بەرەدى. ول الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىككە جاتادى. ال ودان باسقا، ۇلتتىق جاۋاپكەرشىلىك دەگەن بار. مىنە، ۇلتتىق بۋرجۋازيالىق توپتىڭ دەڭگەيى الەۋمەتتىك جوبالاردى ەمەس، ۇلتتىق، بىلايشا ايتقاندا يدەولوگيالىق جوبالاردى قانشالىقتى قولدايدى، وسىدان بايقالادى. مىسالعا، قاسىم حاننىڭ ەسكەرتكىشى بىزدە بولۋ كەرەك پە؟ كەرەك. وسىنداي حان-باتىرلارىمىزدىڭ ەسكەرتكىشتەرىن قويىپ، سول ارقىلى تاربيە جۇمىستارىن جۇرگىزسەك ۇلكەن جەتىستىك بولار ەدى. تەك ەسكەرتكىش قانا ەمەس، ۇلتتىڭ دامۋىنا بايلانىستى ءارتۇرلى كۇردەلى پروبلەمالار بارشىلىق. مىسالعا ءتىل تاعدىرىن الايىق. ونىمەن كاسىپكەرلەر نەگە اينالىسپايدى؟ «نەگە سالىق ورگاندارى قازاقشا ەسەپ بەرمەيدى، بۇكىل قارجى جۇيەسى نەگە مەملەكەتتىك تىلدە ەمەس» دەپ ماسەلە كوتەرسە قايدا ءجۇر. باسقانى بىلاي قويعاندا، ۇلكەن كاسىپ يەلەرى وزدەرىنىڭ ىشىندە بارلىق قاعاز-قۇجاتتار مەن سويلەسۋلەردىڭ ءبارىن قازاقشا جۇرگىزۋگە بولادى عوي. ۇلكەن مەكەمە وكىلدەرى، بانك يەلەرى كەلگەن ادامدارمەن قازاقشا سويلەسسە، كىم وعان زاڭ بۇزدى دەي الادى؟ ۇلتتىق بۋرجۋازيا دەگەن وسىنداي جاۋاپكەرشىلىكتى موينىنا الۋى كەرەك. ۇلتتىڭ بولاشاعىنا الاڭداپ، «ۇلتىمىز قالاي دامىپ جاتىر؟»، «زامانعا ساي بولار قازاقتىڭ ساپاسى قانداي؟» دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ، ۇلتىمىزدىڭ قاسيەتتەرىن ۇشتايتىن جوبالارعا اتسالىسسا، مىنە، سول ناعىز ۇلتتىق بۋرجۋازيا. ۇلكەن كاسىپكەرلەردەن، قارجىلىق توپتاردىڭ وكىلدەرىنەن قازاقى ءيىس اڭقىپ تۇرسا، ءار تيىنىن قازاعىم دەپ جۇمساسا سولاردى شىنايى ۇلتتىق بۋرجۋازيا دەر ەدىم. وكىنىشكە وراي، بىزدە ونداي ۇلتتىق بۋرجۋازيا جوق. تەك ەندى-ەندى قالىپتاسىپ كەلە جاتقان، جۇقاناسى عانا بايقالادى.

بەيتاراپ پىكىر

ابدىجالەل باكىر، ساياساتتانۋ دوكتورى

- بۇگىنگى كۇنى ۇلتتىق بۋرجۋازيانىڭ وكىلدەرى جوق دەۋگە بولا قويماس. قالىپتاسىپ جاتىر. كەزىندەگى الاش پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىندا جازىلعانداي، ولاردىڭ نەگىزگى باعىتى - بۋرجۋازيالىق، دەموكراتيالىق رەسپۋبليكا قۇرۋ بولاتىن. ەگەر ولاي بولادى ەكەن، ءبىز بۋرجۋازيا ۇعىمىنان قاشپاۋىمىز كەرەك. بىراق سول بۋرجۋازيا قالاي جانە قانداي جولمەن قالىپتاسىپ جاتىر دەگەندە، ماسەلە باسقاشا بولۋى مۇمكىن. مىسالى، شەتەلدەگى ۇلتتىق بۋرجۋازيانىڭ قالىپتاسۋى، زاۋىت-فابريكا سەكىلدى شاعىن-ورتا كاسىپكەرلىكتىڭ نەگىزىندە ءجۇردى. وركەنيەتتى ەلدەردە ورتا تاپ 50-60 پايىز بولسا، بىزدە 2002 جىلعى ەسەپ بويىنشا 20 پايىزداي عانا ەكەن. ءوزىنىڭ جەكە مەنشىگى بار، سودان تابىس تاۋىپ وتىرعان ادامدا بەلگىلى مولشەردە بۋرجۋازيالىق سيپات بار. بىراق ەۋروپا ەلدەرىندەگىدەي ۇلتتىق بۋرجۋازيا قالىپتاستى دەپ ايتۋ وتە قيىن. بىزدە ولار وتە ءار تەكتى. مەنىڭشە، نارىققا ەندى قادام باسىپ جاتقان ەلدە ءارتۇرلى جاعداي بولۋى مۇمكىن. مۇنىڭ ءبارى ساباسىنا ءتۇسىپ، بەلگىلى ءبىر ۇلتتىق بۋرجۋازيا قالىپتاسىپ، قوعامدا قىزمەت اتقارعانشا ءالى دە دايىندىق قاجەت بولادى.

دايىنداعان مۇرات الماسبەكۇلى، استانا

«الاش ايناسى» گازەتى، 19.06.2009