اباي وماروۆ (كوللاج)

اباي وماروۆ (كوللاج)

قازاقتىڭ قاسيەتتى جەرىندە كەلىستى عۇمىر كەشىپ جاتسا دا، ءۇي ىشىنەن ءۇي تىگىپ قانا قويماي، قازاقستاننىڭ ەلدىگىنە، مادەنيەتى مەن تىلىنە كۇمانمەن قارايتىن ۇيىمدار از ەمەس. تاۋەلسىزدىگىنە 20 جىل بولعان دەربەس ەل مەملەكەتتىك ءتىلىن وركەندەتۋگە بەت بۇرا باستاسا، توبە شاشى تىك تۇرىپ، بايبالام سالاتىن «لاد» سلاۆيان قوزعالىسى ەۋروپا ەلدەرىنىڭ بىرىندە قىزمەت ەتسە، باياعىدا-اق «سەپاراتيستىك قوزعالىس» اتالاتىن ەدى. مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ باعدارلاماسى مەن ءتىل تۋرالى جاڭا زاڭنىڭ جوباسىنا قاتىستى قازاق ءتىلىنىڭ قولدانۋ اياسىنىڭ كەڭەيۋىنە اشىقتان-اشىق قارسى شىققان بۇل ۇيىمعا جاقىندا رەسەي سوتسيولوگى ماكسيم اكيموۆ «ورىستار، ويانىڭدار!» دەپ حات جازىپ، وتقا ماي قۇيا ءتۇستى.

شىن مانىندە ەل بىرلىگىن ويلايتىن بولسا، شىندىققا جاناسپايتىن، ۇلت اراز­دىعىن قوز­دى­را­تىن شيكى زەرتتەۋدى «قا­نىن سور­عا­لاتىپ» ءبىزدىڭ ەلدەگى ورىس قاۋىمى وزدەرىنىڭ www.russianskz.info سايتىنا جاريالايتىن با ەدى؟!

جولدانعان حاتتان ورىس ۇلتشىل­دىعىنىڭ ءيىسى مۇڭكيدى. ۇلان-عايىر جەرى بار بەيبىت جاتقان كورشى ەلگە كەلىپ كيلىگەدى. الگى عالىم­سىماق وزگە مەملەكەت­تىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسىپ، تۇ­راقسىزدىققا اكە­لەتىن ارەكەتكە بارعانى ءبىر بولەك، ۇلى قا­زاق حالقىنىڭ كارى تاري­حىنا قيانات جا­ساعان. قۇر سوزدەن قۋىرداق قۋىر­عان سا­باز­دىڭ حاتىنان ءۇزىندى كەلتىرە وتى­­رايىق.

«قازاقستاندا قازاقتار «ءبىرىنشى ۇلت»، ياع­ني نەگىزگى مەملەكەتقۇراۋشى ۇلت، ال ورىس­تار سىرتتان كەلۋشى دەپ جاريا­لانعانى - عىلىمعا قايشى كەلەتىن وتىرىك ءدۇ­نيەلەر... بۇل جەرلەرگە ورىستار كەل­گەنشە ەشتەڭە بول­ماعان. بولسا قازىرگى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك ءوڭىر­لەرىندە ءبىردى-ەكىلى اۋىلدار بولعان شى­عار، الايدا ەشقانداي قالا دا، وركەنيەت تە بولماعان. رەسەيدىڭ ىشكى گۋبەرنيالارىنان كەل­­گەن ورىستار (سلاۆياندار) العاشقى تۇر­عىن­­­دارى بولدى. مىنە، سولار اتالعان جەر­لەر­­دىڭ ناعىز تۇپكىلىكتى ءارى جەرگىلىكتى حالقى سا­نالادى».

ءوزىن سوتسيولوگ دەپ تانىستىرعان عالىم وسى ءبىر حاتى ارقىلى ارعى تاريحىنان دا، بەرگى جىلنامالاردان دا ماقرۇم ەكەنىن كورسەتىپ وتىر. ارعى تاريحىمىزداعى التىن وردا، تۇركىلەردىڭ يمپەرياسى بولعانى تۋرالى ءتىس جارمايدى. بەرگىسى ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسىپ، قازاقتى ۇلى مەملەكەتكە اي­نالدىرعان ۇلت كوسەمى ابىلايدىڭ ەرلىگى مەن عاسىرلىق ساياساتىن جوققا شىعارادى. كوكشە جەرىندە حان ورداسىنىڭ تىگىلگەنىن جانە سول وڭىردەگى سولتۇستىك قازاقتارىنىڭ ساقالدى كوپەستەرگە مۇرنىن شۇيىرە مەن­سىنبەي ساۋدا جاساعانىن ۇمىتسا كەرەك. جۋىردا www.namys.kz سايتىنا «وتارلاۋ: دەرەكتەر مەن دايەكتەر» اتتى ماقالا جاريالانعان ەدى. سايت ماتەريالىنداعى مىنا ماتەريالدار اكيموۆكە جاۋاپ دەپ ويلايمىز.

گ.د.سوكول، امەريكان تاريحشىسى:

- شىندىققا جۇگىنسەك، ورىستار ازيالىق كوشپەلىلەرگە (قازاقتارعا) مادەنيەت ۇلگىسىن بەرۋگە جارامسىز حالىق بولاتىن. رەسەيدىڭ ۇستەم تاپ وكىلدەرىنە جۇققان باتىس مادەنيەتىنىڭ مولشەرى «پىشاقتىڭ قىرىنداي» عانا ەدى. ال قالعان بۇقاراسى مادەني دارە­جەسى جاعىنان ازيالىق تۇرعىن­داردان ونشا جوعارى ەمەس. رەسەي كورشى حالىق­تاردى وتارلاعانىمەن، ولارعا اعىل­شىندار سياقتى رۋحاني ءھام مادەني ىقپال اكەلگەن جوق.

ل.پارك، كولۋمبيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى:

- كەڭەس وكىمەتىنىڭ العاشقى جىل­دارىنان-اق مۇسىلمان حالىقتارى ساياسي ديسكريميناتسياعا ۇشىرادى. كەڭەس وكىمەتى ولاردىڭ جەرى مەن مالىن ءتار­كىلەپ، جاڭادان قونىستانۋعا كەلگەن ور­ىستارعا ءبولىپ بەردى. جەتىسۋ جەرىندە قا­زاقتاردى تۇگەلدەي اۋىلشارۋاشىلىق جۇمىسىنا جۇمىلدىرۋ دەگەن جەلەۋمەن قۇلدىق ءتارتىپ ورناتىلدى. شىن ءما­نىن­دە، قازاقتاردى ورىس شارۋالارىنا با­عىنىشتى ەتتى. قاشقانداردى ءولىم جازاسىنا كەستى.

الەۋمەتتانۋ عىلىمىندا ەتنيكاارالىق قاتىناستاردان ديسسەرتاتسيا قورعاعان ماكسيم اكيموۆ ءوز سوزىندە بىلاي دەيدى:

«قازسسر مەن قازىرگى قازاقستاننىڭ نەگىزىن تەك قانا ورىستار قالادى. ەگەر ورىستار قالالار سالماعاندا، جاڭا تەحنولوگيالار اكەلمەگەندە، شارۋاشىلىق پەن ءوندىرىس وشاقتارىن سالماعاندا قازاقتاردىڭ تاع­دىرى قازىرگى موڭعوليا، قىتاي، پاكىستان مەن اۋعانستان حالقىنىڭ ومىرىندەي بولار ەدى... باسى اشىق داۋلى ماسەلە بولسا دا، قازىرگى قازاقستاننىڭ تەرريتورياسى - بۇل «بايىرعى قازاق جەرى» دەپ جاريالاندى!.. رەسەيدە لومونوسوۆ پەن مەندەلەەۆتەر بولعاندا، قازاقتار كوشپەلىلەر دەڭگەيىندە مال باعىپ جۇرگەن. ورىس حالقى ينتەللەكتۋالدى كۇشى مەن بارلىق مۇمكىندىكتەرىن سالىپ، مادەنيەت پەن ەلدىكتى قالىپتاس­تىردى...»

بۇل - ەندى كوپە-كورىنەۋ ايتىلا سالعان ءسوز. ۇلتتى اشىقتان-اشىق قورلاۋ دەپ تۇسىنگەن ءجون. الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى ءال-ءفارابيدىڭ كىندىك قانى تامعان جەردە وركەنيەت بولمادى دەگەنگە كور سوقىر، تاس كەرەڭ بولماسا، ەشكىم سەنە قويماس. «وڭ­تۇستىكتە ءبىردى-ەكىلى قونىس-قورىمدار عانا بولعان شىعار» دەگەن الەۋمەتتانۋشى ۇلى تۇركىلەردىڭ قاسيەتتى ورتالىعى تۇركىس­تاننىڭ 2000 جىلدان استام تاريحى بار ەكەنىن بەلمەيتىن بولسا كەرەك. XII عاسىردىڭ وزىندە الەم بويىنشا الەكساندريا كىتاپحاناسىنان كەيىنگى ەكىنشى ورىن الاتىن باي كىتاپحاناسى بولعان وتىراردا وركەنيەت بولمادى دەگەنگە كىم سەنەدى؟! ءال-فارابي، ابباس جاۋحاري، ارىستانباب پەن قوجا احمەت ياساۋي ورىس مادەنيەتى ارقىلى ادام بولعان با؟ جەرگىلىكتى ورىستاردىڭ قول­تىعىنا سۋ بۇركۋدى عانا ماقسات ەتكەن حات جازۋشى بەرگىدەگى قاسىم حان سالعان قاسقا جولدان دا حابارسىز ەكەنىن كورسەتتى. اكيموۆ قاسىم حان كەزىندەگى قازاق جەرىنىڭ وڭتۇستىگى - تاشكەنتكە، باتىسى استراحانعا دەيىن سوزىلعانىن، سول كەزدەگى 1 ملن عانا حالقى بار قازاق ەلىمەن ءبىرىنشى بولىپ ماسكەۋ مەملەكەتىنىڭ ديپلوماتيالىق قاتىناس ورناتقانى جازىلعان تاريحتى قايتا وقىپ شىعۋى كەرەك. سول كەزدىڭ وزىندە مۇلىك زاڭى، قىلمىستىق زاڭى، اسكەري زاڭى مەن ەلشىلىك داستۇرلەرى بولعان ەلدى ءور­كەنيەتسىز، شەكاراسىز بولدى دەپ ايتۋى - بارىپ تۇرعان قاسكويلىك. قاسىم حاننىڭ كە­زىندە قازاق جەرى تۇركىستان (وڭتۇستىك قا­زاقستان), جەتىسۋ (جەتىسۋ ءوڭىرى), سارايشىق (باتىس قازاقستان) ۇلىتاۋ (ور­تالىق، سول­تۇستىك جانە شىعىس قازاقستان) اكىمشىلىك-تەرريتوريالىق ءۋالاياتتارىنا ءبولىندى.

ەلىمىزدەگى بىرقاتار اقپارات قۇرالدارى ەلىمىزدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى ماكسيم اكيموۆتىڭ زاڭ الدىندا جاۋاپ بەرۋىن تالاپ ەتۋ تۋرالى باستاما كوتەرىپ وتىر. بۇل - وتە قۇپتارلىق باستاما. مۇنداي ارانداتۋشى­لىق ارەكەتتەر ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت قاي­تالانىپ وتىر. وسىنداي ساتتە قۇزىرلى ور­گاندار نەگە ءۇنسىز؟

وسى رەتتە الداعى اپتادا ىرگەلى مەم­­لەكەتىمىزدىڭ بىرلىگى مەن تۇتاستى­عىنا كەپىل بولىپ وتىرعانىنا 16 جىل تولاتىن كون­ستيتۋتسيامىزدىڭ قاجەتتى باپتارىن كەلتىرە كەتپەكپىز:

قر كونستيتۋتسياسى II ءبولىم، ادام جانە ازامات. 20-باپ، 3-تارماق:

رەسپۋبليكانىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇرى­لىسىن كۇشتەپ وزگەرتۋدi, ونىڭ تۇتاستىعىن بۇزۋدى، مەملەكەت قاۋiپسiزدiگiنە نۇقسان كەلتiرۋدi, سوعىستى، الەۋمەتتiك، ناسiلدiك، ۇلت­تىق، دiني، تەكتiك-توپتىق جانە رۋلىق استامشىلىقتى، سونداي-اق قاتىگەزدiك پەن زورلىق-زومبىلىققا باس ۇرۋدى ناسيحات­تاۋعا نەمەسە ۇگiتتەۋگە جول بەرiلمەيدi.

قر كونستيتۋتسياسى II ءبولىم، ادام جانە ازامات. 39-باپ، 2-تارماق:

ۇلتارالىق تاتۋلىقتى بۇزاتىن كەز كەلگەن ارەكەت كونستيتۋتسيالىق ەمەس دەپ تانىلادى.

رەسەي جاقتان بۇعان دەيىن دە بىرقاتار ماسەلەلەر ايتىلىپ قالعان ەدى. ەستەرىڭىزدە بولسا، قازسات-1-ءدىڭ جىرىنان كەيىن «قاز­سات-3»، «قازسات-4-ءتى» فرانتسيالىق ماماندارمەن بىرلەسىپ جاسايمىز» دەگەن تالعات مۇساباەۆتىڭ پىكىرىنەن كەيىن ىلە-شالا «ءبىرتۇتاس رەسەي» پارتياسىنىڭ مەملەكەتتىك دۋماسىنداعى مۇشەسى ميحايل نەناشەۆ مالىمدەمە جاساپ، قازاقتىڭ دەر­بەس عارىش ساياساتىنا قارسى شىققان ەدى. دەمەك، رەسەيلىك كەيبىرەۋلەر ءبىزدىڭ بار­لىق سالادا جەكە ءىس جۇرگىزۋىمىزدى قۇپ­تاماي­دى. وزگە ەلدىڭ ىشكى ساياساتىنا ارالاسىپ، رەسەيدىڭ بىرقاتار مەملەكەتپەن ارازداسۋىنا قۇش­تار بولىپ وتىرعان سايا­ساتكەر­سى­ماقتاردىڭ كوزدەگەنى نە؟

ءتۇيىن

جاقىندا يسپانيانىڭ El Mundo گازەتى رەسەيدىڭ ىشكى احۋالىنا توقتالا كەلىپ، قاراپايىم فۋتبولشىلاردىڭ ءوزى ناسىلىنە بولا تاياق جەپ جاتقانىن تاپتىشتەپ تۇرىپ باياندادى. يتاليانىڭ La Stampa گازەتى 2005-2006 جىلدار ارالىعىندا 45 شەتەلدىك ورىس جەرىندە ازاپتالىپ ولتىرىلگەنى تۋرالى دەرەكتەر ۇسىندى. اسقىنعان ورىس ۇلتشىلدىعى كورشىلەس جاس مەملەكەتتەردى عانا ەمەس، عالامدى دا الاڭداتىپ وتىر دەگەن ءسوز.

«الاش ايناسى» گازەتى