قوناەۆ اتامىزدىڭ ورنىنان الىنعانى تۋرالى سۋىق حاباردى "قازاقفيلمنىڭ" دۋبلياج زالىندا ەستىدىك. دۋبلياج جاساپ جاتقان ارتيستەردىڭ ءبارى توبەمىزدەن جاي تۇسكەندەي ەسەڭگىرەپ قالدىق. ورنىنا كولبين دەگەن ورىستى قويىپتى دەگەندى ەستىگەندە مۇلدەم ۇنجىرعامىز ءتۇسىپ كەتتى. مىنا ومىردە ەشقانداي ورنى جوق، كوزقاراسىمەن ەشكىم ساناسپايتىن ۇلكەن دەرجاۆالاردىڭ الدىنداعى قۇل-قۇتان ەكەنبىز عوي دەگەن تىكەنەك وي سانامىزدى پىسكىلەپ ءوتتى. اركىم سول كەزدەگى برەجنەۆ الاڭىندا باستالعان وقيعا تۋرالى ەستىگەن-بىلگەنىن ايتىپ جاتتى. بىراق سوزدەرىنە قاراسام ەشقايسىسى الاڭدا بولماعان، تەك سىرتتان ەستىگەنىن عانا ايتاتىن سياقتى. قالايدا الاڭعا بارۋىمىز كەرەك ەكەنىن اسىرەسە جاستار جاعى تۇيسىندىك.

الاڭعا تۇستەر شاماسىندا كەلدىك. جينالعان ادامدارمەن بىرگە نازارباەۆ (ول كەزدە فۋرمانوۆ) كوشەسىمەن تومەن تۇستىك. توبىمىز ۇلكەن بولاتىن. گوگول كوشەسىمەن سولعا بۇرىلدىق. سول كەزدەگى «يۋبيلەينىي» دۇكەنىنىڭ الدىندا سەمىز قازاق ايەلى ورىس تىلىندە بۇرقىلداپ اۋزىنا كەلگەنىن ايتتى. نە ايتقانىن تۇگەل ەستىمەسەك تە ايتەۋىر ءبىزدى ەرىككەن اقىماقتارعا بالاپ، ۇناتپاي تۇرعانى تۇسىنىكتى ەدى. شەتتە كەتىپ بارا جاتقان جىگىتتەرگە ءسوزى وتىڭكىرەپ كەتكەن بولۋى كەرەك الگى ايەلگە تۇرا ۇمتىلدى. بىراق باستاپ جۇرگەن جىگىتتەر باسۋ ايتىپ ولاردى توقتاتتى. كەتىپ بارا جاتقان توپقا ءۇي-ءۇيدىڭ تەرەزەلەرىنەن داۋىستاپ ۇرسىپ جاتقاندار دا بولدى. سوسىن جەلتوقسانمەن جوعارى كوتەرىلدىك. جول بويى ءار-ءار جەردەن (تۋعان جەر، وتان تاقىرىبىندا) اندەر ايتىلىپ كەلە جاتتى. ەسىمدە كوبىرەك قالعانى «مەنىڭ قازاقستانىم». مەن بار داۋسىممەن مۇحتار شاحانوۆتىڭ «ارمان جولىندا» ءانىن ايتقام. «بابامىزدىڭ نامىسىنداي، كەۋدە كەرىپ دالا جاتىر» — دەپ باستالاتىن اسقاق رۋحتى ءان. قايىرماسىندا ءسوزىن بىلمەسە دە جانىمدا كەلە جاتقانداردىڭ ءبىرازى قوسىلىپ كەتتى.

ءبىز اينالىپ الاڭعا جەتكەندە ءۇش-تورتتەردىڭ شاماسى بولىپ قالعان ەدى. الاڭداعى حالىقتىڭ سانى بۇل كەزدە كوبەيگەن ەكەن. سىرت جاقتىڭ بارىندە توپ-توبىمەن تورۋىلداپ ميليتسيالار تۇردى. مىنبەگە شىققان ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى باسشىلار ميكروفونمەن حالىقتى سابىرعا شاقىرىپ، تاراماسا جامان بولاتىنى تۋرالى ەسكەرتۋ سوزدەر ايتىپ جاتتى. ونسىز دا ىزالى جاستارعا ولاردىڭ ءسوزى ونشا اسەر ەتكەن جوق. قورقىتۋ-ۇركىتۋگە تولى قاتقىل ۇندەرى كەرىسىنشە جاعدايدى شيەلەنىستىرىپ جىبەردى. اشۋعا مىنگەندەرى سونشالىقتى ءبىر وفيتسەردىڭ قالپاعىن جۇلىپ الىپ لاقتىرىپ تا جىبەردى. قاس قارايا باستاعاندا قولدارىنا رەزەڭكە تاياق ۇستاعان ساقشىلار كۇش قولدانىپ تاراتپاق بولدى. قولدارىندا ەشتەڭە جوق جاستار العاشىندا كۇتپەگەن شابۋىلدان ساسقالاقتاپ قاشا باستادىق. سول كەزدە «قاشپاڭدار!» دەگەن داۋىستار ەستىلدى. سويتسەك ءبىراز جىگىتتەر الاڭنىڭ تومەنگى جاعىنداعى اللەيانىڭ جاقتاۋىنان مرامورلاردى وپىرىپ الىپ جاتىر ەكەن. ءبىز دە ۇيلەردىڭ ىرگەتاسىن، فونتانداردىڭ شەتىندەگى تاستاردى تەۋىپ ءتۇسىرىپ سىندىرىپ، سونىمەن قارۋلاندىق تا قايتا ۇمتىلدىق. بىردە ولار شەگىنىپ، بىزدە ءبىز شەگىنىپ، كەزەك شابۋىلداسىپ جاتتىق. ۇكىمەت ءۇيىنىڭ شەتكى تەرەزەلەرى سىنعانى ەسىمدە. تۇنگى ون-ونبىرلەر شاماسىندا ولارعا قوسىمشا كۇش كەلدى. سانى باعاناعىدان الدەقايدا كوپ اسكەر ۇكىمەت ءۇيىنىڭ ارتقى جاعىنان قاپتاي شىعىپ بىزگە قاراي لاپ قويدى. كەيبىرەۋلەرىنىڭ جەتەگىندە يتتەر بولدى. ابالاپ ۇرگەن يتتەر مەن قاپتاعان اسكەردىڭ الدىندا قارۋسىز جاستار نە ىستەي الماق... امال جوق العاشىندا اقىرىنداپ شەگىنىپ، سوڭى جاپپاي قاشۋعا ۇلاستى. ارت جاعىمىزدان شىڭعىرعان داۋىستار ەستىلىپ جاتتى.

سول ءتۇنى مير كوشەسىندەگى 24-ءشى ءۇيدىڭ سەگىزىنشى ەتاجىنداعى 116 پاتەردە تۇنەپ شىقتىم. تۇنگى ەكىلەر شاماسىندا كوشەدەن شىڭعىرعان ايەلدىڭ، جانۇشىرعان ەر ادامنىڭ داۋسى ەستىلدى. جۇگىرىپ بالكونعا شىقسام ءۇش-ءتورت ادامدى كوشەنىڭ جيەگىندە قولىنا قىزىل شۇبەرەك بايلاعان «درۋجەننيكتەر» اۋناتىپ تەپكىلەپ جاتىر ەكەن. ءتىپتى قولدارىنداعى اعاشتارمەن اياماي ۇرىپ جاتتى. الگى بايعۇستار «مەرۋەرت» كافەسىنەن توي-تويلاپ شىققاندار بولۋى كەرەك. سول ءۇيدىڭ تۇرعىندارى بالكوننان «ۇرماڭدار، ولاردىڭ جازىعى جوق» دەپ ايقايلاپ كەتتى. ۇيدەگى تۇرعىنداردان سەسكەندى مە، جوق الدە ۇرىپ جاتقان ادامدارىنىڭ قيمىلسىز قالعانىن ەندى بايقادى ما درۋجەننيكتەر زىم-زيا جوعالدى. قوزعالىسسىز جاتىپ قالعان بايعۇستاردى سالدەن سوڭ ساقشىلار الىپ كەتتى. جاپ-جاقسى كيىنگەن ادامدار بولاتىن. ورىندارىندا قارايىپ كورىنگەن قاننىڭ ورنى عانا قالدى. سول ءتۇنى ۇيقىمىز ۇيقى بولعان جوق. ءار-ءار جەردەن ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن ايعاي-شۋلار، ماشينالاردىڭ ءۇنى، يتتەردىڭ ۇرگەنى ەستىلىپ تۇردى.

تاڭەرتەڭ ەرتە تۇردىم. تاڭعى التىلار شاماسىندا جەلتوقسان كوشەسىمەن جوعارى قاراي گۇجىلدەپ ءۇش-ءتورت اۆتولاۆكا تارىزدەس جابىق ماشينالار ءوتتى. سارسەن ىسقاقوۆ (ارادا بىرەر جىل وتكەندە بەلگىسىز جاعدايدا تروللەيبۋس باسىپ كەتىپتى دەگەن سىلتاۋمەن كوز جۇمدى) دەگەن سۋرەتشى جىگىت ەكەۋمىز تەز شىعىپ، ءۇي-ءۇيدىڭ اراسىمەن ءوتىپ، جاڭاعى ماشينالاردىڭ قايدا بارا جاتقانىن اڭدىدىق. ەكەۋ-ۇشەۋى الاڭنىڭ جەلتوقسان جاعىنا توقتادى دا كوشەگە كەسپەلتەك تەمىرلەر مەن اعاشتاردى شاشا باستادى، ەكىنشى ماشينادان سولداتتار جاشىگىمەن اراقتار ءتۇسىرىپ الاڭنىڭ ءار جەرىنە قويىپ جاتتى. قاعازعا ورالعان زاتتاردى دا لاقتىرىپ جاتقانىن كوردىم (ول كەزدە «ەسىرتكى» دەگەندى ەستىمەگەن كەزىمىز). فۋرمانوۆ جاعىنا دا اپارعان بولۋى كەرەك. كەيىنىرەك جاستار الاڭعا قايتا جينالا باستادىق. الدەكىمدەر الگى اراقتارعا تۇرا ۇمتىلعاندا ەشتەڭەگە تيمەۋلەرىن، ول زاتتاردى ادەيى تاڭەرتەڭ اكەلىپ تاستاعانىن ايتىپ قايتا تاستاتتىق. ءبىر ەسىمدە قالعانى ارامىزدا ءبىراز قىرعىزدار بولدى. ايلانايىن قازاق تۋعاندار، قانىمىز، نامىسىمىز ءبىر. ولسەك بىرگە ولەمىز سەندەرمەن—دەپ ايقايلاعان قىرعىز ايەلدىڭ ءۇنىن ۇمىتقان جوقپىن.

قىرعىننىڭ ەرتەسىنە الاڭعا كەلە جاتقانىمىزدا ءبىر وقيعا وشپەستەي ەسىمدە قالدى. اباي داڭعىلىنىڭ جەلتوقسانعا بۇرىلاتىن تۇسىنان باستاپ كەيبىرەۋلەرىندە ورگستەكلو، كەيبىرىندە كوز تۇسىندا كوپ تەسىگى بار ۇلكەن قاڭىلتىر قالقان ۇستاعان سولداتتار تۇرعان. سولاردىڭ اراسىنداعى قازاق جىگىتتەرىنە دەگەن ىزامىز شەكسىز ەدى. كازىر ويلاپ قاراسام ول بايعۇستار دا زورلىقپەن-اق تۇرعان ەكەن-اۋ. كەنەت جاپ-جاس ءبىر قازاق سولداتتىڭ تىستەنىپ جىلاپ تۇرعانىن كورىپ جۇرەگىم ورتەنىپ كەتتى. كوزىن كولەگەيلەپ، ءجۇزىن جاسىرۋعا تىرىسقانىمەن، بەتىن جۋعان جاسى ەركىنە باعىنباي سورعالاپ تۇردى. مەن دە جىلاپ بارا جاتتىم. جەلتوقساننىڭ بويىندا ساتپاەۆ كوشەسىنەن اباي داڭعىلى باعىتىندا 32-ءشى اۆتوبۋس توقتايتىن ايالداما بولاتىن. سول جەردە توپتالىپ تۇرعان ادامداردى بايقاپ سارسەن ەكەۋمىز سولارعا جاقىندادىق. تاڭەرتەڭمەن دۇكەنگە شىققان قارتتار، اۆتوبۋس كۇتىپ تۇرعان جولاۋشىلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ورىس ۇلتىنان. ورتالارىندا باسىندا سۇر پاپاحى بار، ۇستىنە شينەل كيگەن ورىس وفيتسەرى اۋزى تىنباي سويلەپ جاتىر. تۇندە بۇل وڭباعان قانىشەر كالبيتتەر ورىس دەتسادتتارىنا كىرىپ كوپتەگەن ورىس بالالارىن ءولتىرىپ تاستاپتى — دەگەن ءسوزىن انىق ەستىدىك. ورىستار «ۋجاس!—دەپ جاعالارىن ۇستاپ، شوقىنىپ، قارعاپ-سىلەپ جاتىر. ءبىز جاقىنداپ كەلگەندە الگى وفيتسەر ءتىلىن تىستەي قويدى. سارسەن ورىسشاعا جاقسى بولاتىن. مىناۋىڭىز قالاي؟ ءسىز وفيتسەر ەمەسسىز بە؟ نەگە وتىرىك ايتاسىز؟!—دەي بەرگەنى سول ەدى ايالداماداعىلار سارسەننىڭ وزىنە دۇرسە قويا بەردى. تۇندەگى شايقاستان سوڭ الاڭعا قارۋسىز بارۋعا بولمايتىنىن ءبىلىپ كۋرتكامنىڭ ىشىنەن قارىم مەن بىلەگىمە قالىڭداپ قاعاز وراپ العام. سوسىن سول كەزدەردە دۇكەنگە باراتىن تور سەتكاعا قاعازعا ورالعان جۇدىرىقتاي تاس سالىپ العان بولاتىنمىن. الگى وفيتسەر قاشىعىراقتا تۇرعان سولداتتارعا ايقايلاي بەرگەندە الگىمەن اينالدىرىپ تۇرىپ ۇردىم. وڭ جاق شەكەسىنەن وڭباي ءتيدى. سارسەنگە قاراۋعا شاما جوق، ۇستاماق بولعانداردى يتەرىپ-يتەرىپ جىبەرىپ الدى-ارتىما قاراماي قاشتىم. سوڭىمنان ەتىكتەرى تارسىلداپ ءبىرازى قۋىپ بەردى. كازىرگى ۇلتتىق كىتاپحانانىڭ تۇسىندا الدىمنان قارسى شىققانداردى كورىپ سولعا قاراي قاشتىم. اباي داڭعىلىنان اتتاپ-بۇتتاپ وتە شىعىپ، لەرمونتوۆ تەاترىنىڭ تومەنگى جاعىنداعى جارقاباقتان تومەنگە زۋىلداپ ءتۇسىپ، سول كەزدەگى «پيونەر» دۇكەنىنىڭ جانىنداعى ۇلكەن شىرشانىڭ تۇبىندەگى وپپا قارعا سۇڭگىپ كەتتىم. اداسىپ قالدى ما، جوق الدە جاندارىن سالىپ قۋمادى ما ءالى كۇنگە دەيىن تۇسىنبەيمىن. ايتەۋىر قولعا تۇسپەي امان قالدىم. ەگەر دە سول ساتتە قولدارىنا تۇسسەم وڭدىرماس ەدى. ويتكەنى الگى وفيتسەرگە تيگەن سوققى مەنىڭ ءومىرىمدى وشىرۋگە تولىعىمەن جەتەتىن. ءتىپتى بۇل تۋرالى كوپ جىلعا دەيىن ءتىس جارۋعا قورىقتىم.

مۇحتار اعانىڭ وستانكينو سارايىندا وتكەن جىر كەشىن تەلەۆيزوردان كورىپ قاتتى جىگەرلەندىك. جىرىنا تامسانا قول سوعىپ جاتقان ماسكەۋلىك كورەرمەندەردىڭ الماتىداعى بولىپ جاتقان سۇمدىقتى بىلمەيتىنىنە كۇيىندىك. سونى بارىپ مۇحتار اعاعا ايتقىم كەلدى. كەشكە، ۇستىندە قىزىل تونى بار قاننەن قاپەرسىز ىڭىلداپ كەلە جاتقان اعانى كورىپ تاڭ قالدىم. بۇلاي جايباراقات جۇرگەنىڭىز قالاي اعا؟ — دەسەم، ە نە بوپتى؟—دەيدى. ويباي، ءولتىرىپ كەتەدى عوي! ءولتىرىپ كورسىن...— دەيدى. ۇيىنە باردىق. وستانكينو سارايىندا وتكەن كەشى تۋرالى ايتتى. شىعىپ بارا جاتقانىمدا قازاقتىڭ جاستارى، اعا-اۋ، مۇحتار اعا-اۋ نە بولىپ جاتىر الماتىدا؟ — دەپ جىلاپ تۇردى. نە ايتام ولارعا ءوزىمنىڭ دە جۇرەگىم پارشە-پارشە بولىپ تۇرسا. جوق مۇنى بۇلاي قالدىرۋعا بولمايدى! — دەپ كۇيىنىپ وتىردى. سول ءتۇنى جاڭا عانا تۋىنداپ كەلە جاتقان جەلتوقسان تۋرالى ءانىنىڭ العاشقى ورامدارىن ايتىپ بەردى.

جۇمىسى كوپ ادام عوي، ۇمىتىپ قالدى ما ەكەن، بىردە مۇحتار شاحانوۆ اعامىز «سەن جەلتوقساندا قايدا بولدىڭ؟» — دەپ سۇرادى. امال جوق كوپ جىل جاسىرۋلى جاتقان سىردى ايتۋعا تۋرا كەلدى. ويباي-اۋ، مىناۋىڭ ءۇپ-ۇلكەن وقيعا عوي. سەن مۇنى ايتۋىڭ كەرەك، جەلتوقساننىڭ اقيقاتى وسىنداي وقيعالاردان تۇرادى ەمەس پە؟ مۇنىڭ جارامايدى! — دەپ كادىمگىدەي رەنجىدى.

بايعالي ەسەناليەۆتىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى پاراقشاسىنان

Abai.kz