مۇحان يساحان. اتا زاڭىمىز الاشتى ۇشپاققا شىعارسا يگى!
30-نشى تامىز - قر كونستيتۋتسياسىنىڭ كۇنى
جىلدا سۇمبىلەنىڭ سوڭىن الا بەرە جەر-جەردە اتا زاڭىمىزدى ۇلىقتاۋ ءىس-شارالارى ءوتىپ جاتادى. جاي كۇنى كوپشىلىكتىڭ كونستيتۋتسياعا دەگەن ءىلتيپاتىن بايقاي بەرمەگەندىكتەن، بىزگە بۇل كۇندى اتاپ ءوتۋ، قۇر انشەيىن ەلىمىزدىڭ باستى قۇجاتىنىڭ بار ەكەنىن ەسكە ءتۇسىرۋ ءۇشىن عانا كەرەك سياقتى اسەر قالدىرادى. ءاسىلى، اتا زاڭىمىز مەملەكەتتىڭ مەكەمدىگى مەن حالىق بوستاندىعىن ءھام قوعامنىڭ ۇدايى جان-جاقتى دامۋىن قامتاماسىز ەتەتىن ەلىمىزدىڭ ەڭ باستى قۇجات سانالادى. دەسەك تە، قازاقستان كونستيتۋتسياسىن قالىڭ بۇقارانىڭ قامىن قامىن جەپ، الاشتىڭ ارمان-ماقساتىن ءمىنسىز كوكسەگەن «قاسيەتتى جارعى» دەپ ايتا الامىز با؟ البەتتە، «ءيا»، نەمەسە «جوق» دەگەن كەسىمدى پىكىر ايتا المايمىز. سەبەبى...
«ەجەلدەن ورنىققان تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتتىلىگىن جالعاستىرا وتىرىپ»
30-نشى تامىز - قر كونستيتۋتسياسىنىڭ كۇنى
جىلدا سۇمبىلەنىڭ سوڭىن الا بەرە جەر-جەردە اتا زاڭىمىزدى ۇلىقتاۋ ءىس-شارالارى ءوتىپ جاتادى. جاي كۇنى كوپشىلىكتىڭ كونستيتۋتسياعا دەگەن ءىلتيپاتىن بايقاي بەرمەگەندىكتەن، بىزگە بۇل كۇندى اتاپ ءوتۋ، قۇر انشەيىن ەلىمىزدىڭ باستى قۇجاتىنىڭ بار ەكەنىن ەسكە ءتۇسىرۋ ءۇشىن عانا كەرەك سياقتى اسەر قالدىرادى. ءاسىلى، اتا زاڭىمىز مەملەكەتتىڭ مەكەمدىگى مەن حالىق بوستاندىعىن ءھام قوعامنىڭ ۇدايى جان-جاقتى دامۋىن قامتاماسىز ەتەتىن ەلىمىزدىڭ ەڭ باستى قۇجات سانالادى. دەسەك تە، قازاقستان كونستيتۋتسياسىن قالىڭ بۇقارانىڭ قامىن قامىن جەپ، الاشتىڭ ارمان-ماقساتىن ءمىنسىز كوكسەگەن «قاسيەتتى جارعى» دەپ ايتا الامىز با؟ البەتتە، «ءيا»، نەمەسە «جوق» دەگەن كەسىمدى پىكىر ايتا المايمىز. سەبەبى...
«ەجەلدەن ورنىققان تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتتىلىگىن جالعاستىرا وتىرىپ»
بىرىنشىدەن، اتا زاڭىمىزدىڭ ماڭدايشاسىنداعى: «كونستيتۋتسيانى قابىلدانعان كۇنى - 1995 جىلعى 30 تامىز بiز، ورتاق تاريحي تاعدىر بiرiكتiرگەن قازاقستان حالقى، بايىرعى قازاق جەرiندە مەملەكەتتiلiك قۇرا وتىرىپ، ءوزiمiزدi ەركiندiك، تەڭدiك جانە تاتۋلىق مۇراتتارىنا بەرiلگەن بەيبiتشiل ازاماتتىق قوعام دەپ ۇعىنا وتىرىپ، دۇنيەجۇزiلiك قوعامداستىقتا لايىقتى ورىن الۋدى تiلەي وتىرىپ، قازiرگi جانە بولاشاق ۇرپاقتار الدىنداعى جوعارى جاۋاپكەرشiلiگiمiزدi سەزiنە وتىرىپ، ءوزiمiزدiڭ ەگەمەندiك قۇقىعىمىزدى نەگiزگە الا وتىرىپ، وسى كونستيتۋتسيانى قابىلدايمىز» دەگەن قۇقىقتىق ۇعىمدى تۇبەگەيلى وزگەرتۋ قاجەت. ويتكەنى، پرەامبۋلاداعى «قازاقستان حالقى» دەگەن تۇسىنىكتە مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ مۇددەسى كومەسكى تارتقان. بىزدىڭشە «قازاقستان حالقى» دەگەن ۇعىمنىڭ ورنىنا «قازاق ۇلتى جانە وزگە دياسپورالار» دەگەن نورمانى ەنگىزگەن ءجون. تەگىندە، بۇل ۇسىنىسىمىز ءبىزدىڭ دۇنيەتانىمىمىزعا تاڭسىق ەمەس. قازاقستان رەسپۋبليكاسى 1993 جىلعى قابىلدانعان اتا زاڭنىڭ كىرىسپەسىندە «قازاق ۇلتى جانە وزگەدە حالىقتار» دەگەن قۇقىقتىق تىركەستى قولدانعان بولاتىن. مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتقا ايىرىقشا قۇقىقتىق مارتەبە بەرۋ ءۇشىن بىزگە قايتا وسى سوراپقا ءتۇسۋ كەرەك. ەل اۋماعىنداعى نەگىزگى ۇلتتىڭ ەرەكشە مارتەبەگە يە، بولۋى مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن تۇتاستىعىن ساقتاۋعا زور ىقپال ەتەرى ءسوزسىز. وسى سەبەپتەن، پرەامبۋلانى ««كونستيتۋتسيانى قابىلدانعان كۇنى - 1995 جىلعى 30 تامىز "بiز، ورتاق تاريحي تاعدىر بiرiكتiرگەن قازاق ۇلتى جانە وزگە دياسپورالار» دەپ باستاعان دۇرىس دەپ بىلەمىز.
سونىمەن قاتار، «بايىرعى قازاق جەرiندە مەملەكەتتiلiك قۇرا وتىرىپ» دەگەن جولداردا دا ناقتى قۇقىقتىق دالدىك جوق. مۇنداعى «بايىرعى» دەگەن ءسوز، قازاقستان رەسپۋبليكاسى اۋماعىنىڭ قازىر قازاق جەرى ەمەس ەكەنىن نەمەسە قىرىلىپ جوق بولىپ كەتكەن بايىرعى ۇندىستەردىڭ جەرىنە قۇرىلعان (اقش) دەگەن ماعىنانى مەڭزەيتىن سەكىلدى. بۇنداي جاڭساق تۇسىنىك ورىن الماس ءۇشىن «ەجەلدەن ورنىققان تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتتىلىگىن جالعاستىرا وتىرىپ» دەگەن قۇقىقتىق نورمانى ەنگىزۋدى ۇسىنامىز. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاريحتا بەس عاسىر بويى سالتانات قۇرعان قازاق حاندىعىنىڭ جالعاسى ەكەنىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. ءارى-بەرىدەن سوڭ، بۇل ۇسىنىسىمىز ەشقانداي دا شوۆينيستىك پيعىلدى بىلدىرمەيدى. سەبەبى، الەمدە كوپتەگەن مەملەكەتتەردىڭ (وزبەكستان، ءازىربايجان، ليتۆا ت.ب مەم-دە) اتا زاڭىندا ءدال وسىنداي قۇقىقتىق تۇسىنىك ورىن العان. ەگەر دە، «ەجەلدەن ورنىققان تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتتىلىگىن جالعاستىرا وتىرىپ» دەگەن ءسوزدىڭ ورنىنا «ارعى تاريحىمىزداعى عۇن، تۇرىك، ودان بەرگى التىن وردا يمپەرياسىن قالىپتاستىرۋدى كوزدەپ» دەگەن تىركەستى قولدانساق، البەتتە بۇل تۇسىنىك اسىرە ۇلتشىلدىققا جاتاتىن ەدى. سوندىقتان، ءبىزدىڭ بۇل ۇسىنىسىمىزدى باعزى قازاق حاندىعى مەن قازىرگى «تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ» تاريحي جالعاستىعىن ايقىندايتىن قۇقىقتىق تابيعي اتاۋ دەپ تۇسىنگەن ءجون.
زايىرلىقتىڭ قازاقستاندىق مودەلىن جاساۋىمىز قاجەت
ەكىنشىدەن، اتا زاڭىمىزدىڭ العاشقى بابىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوزiن ...زايىرلى مەملەكەت رەتiندە ورنىقتىرادى» دەگەن نورمانىڭ قاشالىپ جازىلۋىن قاي جاعىنان الىپ قاراعاندا دا دۇرىس دەپ بىلەمىز. بىراق، اتالمىش باپتا زايىرلىلىقتىڭ ناقتى ءبىر نۇسقاسى كورسەتىلمەگەندىكتەن، بۇل ماسەلەدە سىن كوزبەن قاراۋدى قاجەت ەتەدى. ءاسىلى، زايىرلىلىق تۇسىنىگى ءار مەملەكەتتە ارقيلى بولىپ كەلەدى. الەمدە ورىن العان زايىرلىقتى قىسقاشا كلەريكالدى جۇيەگە جاقىن زايىرىلىق، كونكورداتو جۇيەسىنە جاقىن زايىرلىلىق، دىندەرگە تەڭ قۇقىق بەرەتىن زايىرلىلىق دەپ ۇشكە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى. كلەريكالدىعا جاقىن زايىرلى مەملەكەتتەرگە تۇركيا، مالايزيا، بەلورۋسسيا سەكىلدى مەملەكەتتەردى جاتقىزۋعا بولادى. سەبەبى، بۇل مەملەكەتتەر زايىرلى مەملەكەت بولىپ تانىلعانمەن، ءوز تەررەتورياسى مەن حالقىنىڭ تاريحي تانىمىندا ەرەكشە رولگە يە ءبىر دىنگە مەملەكەتتىك تۇرعىدان قولداۋ كورسەتەدى. بىراق، ءدىندى مەملەكەتتىڭ ساياساتىنا ارالاستىرمايدى. ەگەر، ءدىن كۇشەيىپ كەلە جاتسا، وعان شەكتەۋ قويىپ وتىرادى. كونكورداتوعا جاقىن زايىرلى مەملەكەتتەرگە مىسىر، اۋعانستان جانە ليۆان سەكىلدى مەملەكەتتەردى جاتقىزۋعا بولادى. ماسەلەن، مىسىر زايىرلى مەملەكەت بولىپ تابىلعانمەن، يسلام ءدىنىنىڭ وكىلدەرىمەن كەيبىر ماسەلەلەردە ساناسىپ وتىرادى. ءتىپتى، يسلام ءدىنىن وقىتاتىن وقۋ ورىندارىن مەملەكەتتىك قازىنادان قارجىلاندىرادى. ليۆان مەملەكەتى حەزبوللا سەكىلدى ءدىني ۇيىمنىڭ وكىلدەرىمەن ساناسۋعا ءماجبۇر. دىندەرگە تەڭ قۇقىق بەرەتىن زايىرلى مەملەكەتتەرگە پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ كوپشىلىگىن، سونداي-اق، اقش، فرانتسيا، گەرمانيا، بەلگيا سەكىلدى مەملەكەتتەردى جاتقىزۋعا بولادى. بۇنىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ ەلىمىزدە وسى ساناتقا كىرەدى. زايىرلى مەملەكەت قۇرۋدىڭ وسى جۇيەسى مەملەكەتتىڭ بولاشاعى ءۇشىن اسا قاۋىپتى. دىندەرگە تەڭ قۇقىق بەرۋ دەموكراتيالىق پرينتسيپ بولعانمەن، ءدىني سەنىمى مەن ۇستانىمى ءبىر-بىرىنە قارسى كەلەتىن اعىمداردىڭ ءبىر مەملەكەتتە ءبىر ۋاقىتتا قاتار ءومىر ءسۇرۋى، قوعامدىق بىرىزدىلىكتى جوعالتىپ، ناتيجەدە بۇنداي ىرىقسىز جۇيە مەملەكەت ىرگەسىنىڭ سوگىلۋىنە اكەپ سوقتىراتىنىن بايقاۋعا بولادى.
كونستيتۋتسيامىزعا جاسالعان تۇسىندىرمەلەر مەن 1992 جىلى قابىلدانعان «ءدىني سەنىم بوستاندىعى جانە ءدىني بىرلەستىكتەر» تۋرالى زاڭعا قاراپ وتىرىپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇستانعان زايىرلىعىنىڭ «مەملەكەتتىك بيلىككە ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ ارالاسۋىنا جول بەرىلمەيدى، مەملەكەتتىك بيلىكشى ورگاندار ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ قىزمەتىنە زاڭسىز ارالاسا المايدى، ءدىني بىرلەستىكتەرگە پارتيا رەتىندە قۇرىلۋىنا جول بەرىلمەيدى، مەملەكەت ءدىني بىرلەستىكتەردى قارجىلاندىرمايدى، بەلگىلى ءبىر ءدىندى مەملەكەتتىڭ ءبىلىم باعدارلاماسىنا ارنايى ءپان رەتىندە ەنگىزۋگە بولمايدى، ءبىلىم بەرۋ ورىندارىندا ءدىنتانۋ پاندەرى تانىمدىق نەگىزدە وتكىزىلۋى مۇمكىن، ادامداردىڭ ار-وجدان بوستاندىعى مەن ءدىني سەنىمى قامتاماسىز ەتىلەدى» دەگەن انىقتامالارىنىڭ بار ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز. ەلىمىزدەگى ءدىني احۋالدىڭ تىم شيەلەنىسە تۇسۋىنە ءدىن تۋرالى قۇقىقتىق نورمالاردىڭ سولقىلداقتىعى سالقىنىن تيگىزگەنى بەلگىلى. بۇل زاڭدا مەملەكەت مۇددەسىن قورعاۋدىڭ تەتىكتەرى تىم ءالسىز-ءتىن. زايىرلىلىق نورمالاردىڭ ەڭ ۇلكەن قاتەلىكتەرىنىڭ ءبىرى دە ەركىندىك پرينتسيپتەرى، ياعني، ءدىني بىرلەستىك قۇرۋعا رۇقسات بەرۋ نەمەسە ءدىني قىزمەت جاساۋعا مۇمكىندىك بەرۋ سيپاتتارى باسىم ەدى. كەرىسىنشە، مەملەكەت مۇددەسىن قورعاۋ ماقساتىندا ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ قىزمەتىنە تيىم سالۋ، مىندەتتەۋ، ءماجبۇر ەتۋ پرينتسيپتەرى جوقتىڭ قاسى-تىن. سوندىقتان، ءبىز كونستيتۋتسيانىڭ 1-ءشى بابىنداعى زايىرلىلىق تۇسىنىكتىڭ ناقتى بولۋى ءۇشىن ءارى ءدىني ەركىندىك تۇسىنىگى مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىنا نۇقسان كەلتىرمەس ءۇشىن «مەملەكەت مۇددەسىمەن بىرگە حالىقتىڭ مەنتاليتەتىنە جات پىكىردەگى ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ قىزمەت ەتۋىنە جول بەرىلمەيدى، قمدب-نىڭ ۇستانىمىنداعى حانافيا مازحابىنا جانە قازاستان پراۆوسلاۆيە قاۋىمىنا رەسمي قولداۋ كورسەتىلەدى، ەلىمىزدەگى ءدىني بىرلەستىكتەر ءار جىل سايىن مەملەكەتتىك تەكسەرۋدەن وتكىزىلىپ، قۇقىقتىق كەمشىلىككە جول بەرگەن ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ قىزمەتىنە تيىم سالىنادى» دەگەن قۇقىقتىق نورمانىڭ سىلتەمەمەن ەنۋىن قاجەت دەپ بىلەمىز.
مەملەكەتتىڭ باسقارۋ قۇرىلىمىن جەتىلدىرۋ قاجەت
ۇشىنشىدەن، كونستيتۋتسيانىڭ 3 بابىنىڭ 4 تارماعىنداعى «رەسپۋبليكادا مەملەكەتتiك بيلiك بiرتۇتاس، ول كونستيتۋتسيا مەن زاڭدار نەگiزiندە زاڭ شىعارۋشى، اتقارۋشى جانە سوت تارماقتارىنا ءبولiنۋ، ولاردىڭ تەجەمەلiك ءارi تەپە-تەڭدiك جۇيەسiن پايدالانۋ ارقىلى، ءوزارا iس-قيمىل جاساۋ پرينتسيپiنە سايكەس جۇزەگە اسىرىلادى» دەپ قاراستىرىلعان قۇقىقتىق نورماداعى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ جۇيەسىن دەموكراتيالىق پرينتسيپتەردىڭ اياسىندا جەتىلدىرە ءتۇسۋ قاجەت دەپ ويلايمىز. شارل لۋي مونتەسكە نەگىزىن قالاعان مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ تەپە-تەڭدىك، تەجەمەلىك قاعيداسى بويىنشا زاڭ شىعارۋشى، اتقارۋشى جانە سوت ورگاندارى ءبىر-بىرىنەن تاۋەلسىز بولۋعا ءتيىستى. بيلىكتىڭ ءۇش بۇتاعىنىڭ ءبىر-ءبىرىن تەڭ دارەجەدە تەجەپ ۇستاۋىنىڭ تۇپكى ءمانى - دەسپوتتىق، ديكتاتورلىق جانە اۆتوريتارلىق باسقارۋعا جول بەرمەۋ. مەملەكەتتىك بيلىكتى بۇلاي ءبولۋدىڭ تيىمدىلىگىن ساياسي-قۇقىق ءىلىمنىڭ كورنەكتى وكىلدەرى الدەقاشان ءبىراۋىزدان مويىنداعان. ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ مەحانيزمىنە دە تەپە-تەڭدىك، تەجەمەلىك قاعيداسى ەنگىزىلگەنىمەن، مۇلدە باسقاشا سيپاتتا وربۋدە. اتازاڭىمىز قابىلدانعاننان بەرگى ەكى رەت ەنگىزىلگەن وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلاردا ءبىز پرەزيدەنتتىك-پارلامەنتتىك باسقارۋ نىسانىنا وتتىك دەگەنىمىزبەن، پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ تۇتاستاي قۇرامى پرەزيدەنت پارتياسىنان قۇرىلۋى، زاڭ شىعارۋشى ورگان مەن اتقارۋشى ورگان اراسىندا ورنىعۋى ءتيىس تەپە-تەڭدىك، تەجەمەلىك قاعيداسىنىڭ فورمالدى سيپات الۋىنا اكەپ سوقتىرۋدا.
ءاسىلى، پارلامەنت دەپۋتاتتارى ۇكىمەت باستامالارىن جوققا شىعارۋعا، سوتتاردى تاعايىنداۋعا كەلىسىم بەرمەۋگە، ءتىپتى، پرەزيدەنتكە سەنىمسىزدىك (يمپيچمەنت) بىلدىرۋگە دە قۇقىلى. بىراق، پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ تەك پرەزيدەنت پارتياسىنان سايلانۋى، زاڭ شىعارۋشى ورگاننىڭ ۇكىمەتتىڭ نەمەسە پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىگىن تەجەۋگە قاۋقارسىزدىق تانىتاتىنىن كورسەتىپ وتىر. مەملەكەت مەحانيزمىندەگى ءۇشىنشى بيلىك - سوتتاردىڭ دا مارتەبەسى ءتيىستى دارەجەسىندە ەمەس. پرەزيدەنتتىڭ ءۇشىنشى بيلىك وكىلدەرىن دە قىزمەتكە تاعايىنداۋى، سوتتاردىڭ پرەزيدەنت پارتياسىنىڭ وكىلدەرىن جازالاۋعا كەدەرگى كەلتىرەتىنى - فاكتور. ياعني، پرەزيدەنتتىڭ قۇزىرەتىن شەكتەن تىس نىعايتقاننان كەيىن، وزگە ورگاندار مەملەكەت ىسىندەگى ءاربىر ماسەلەدە ءبىرىنشى تۇلعا مەن پرەزيدەنت پارتياسىنان تايسالادى دەگەن ءسوز.
وتپەلى كەزەڭدە مەملەكەتتىڭ قالىپتى دامۋى ءۇشىن اۆتوريتارلىق جۇيەنىڭ اتقارارى مول بولعانىمەن، تەك پرەزيدەنت پەن ونىڭ پارتياسىنا تەلمىرىپ قاراپ وتىرۋ مەملەكەت مەحانيزىمىن بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە مەشەۋلىككە ۇرىندىراتىنى بەلگىلى. تاياۋدا عانا بيلىك كەلەسى پارلامەنت شاقىرىلىمىن ءبىر پارتيادان ەمەس، بىرنەشە پارتيادان قۇراتىنىن حابارلادى. بيلىك بۇل باستاماسىن شىن مانىندە دەموكراتيالىق قادام ەكەنىن دالەلدەگىسى كەلسە، پارلامەنتكە وپپوزيتسيالىق پارتيالاردان ءبىر-ەكى دەپۋتات عانا ەمەس، كەمىندە وننان استام حالىق وكىلىن جىبەرۋ كەرەك. ال، وپپوزيتسيالىق پارتيالاردان ءبىر-ەكى دەپۋتات عانا ماجىلىسكە جىبەرەتىن بولسا، زاڭ شىعارۋشى ورگان كوپ پارتيالى دەگەن قۇر اتتى عانا يەلەنەدى دەگەن ءسوز. پارلامەنتتى ناعىز ساياسي دوداعا اينالدىرۋ ءۇشىن وپپوزيتسيالىق پارتيالاردىڭ ماجىلىستەگى مۇمكىندىگىن ارتتىرعان ءجون. ياعني، بيلىك وپپوزيتسيادان سەسكەنە بەرۋىن قويىپ، ولاردىڭ پوتەنتسيالىن مەملەكەتتىڭ دامۋىنا پايدالانعانى ءلازىم.
زاڭ شىعارۋشى ورگاندى ەكى پالاتادىن قۇرۋ كوبىنەسە فەدەراتيۆتى مەملەكەتتەردە ورىن الادى. ءتىپتى، ۇلتتىق قۇرامى اسا كۇردەلى مەملەكەتتەر پارلامەنتىن ءۇش پالاتادان قۇرعان كەزدەرى دە بولعان (وار). كۇردەلى مەملەكەتتەردە پارلامەنتتىڭ ءبىرىنشى پالاتاسىندا زاڭدار قارالعاندا بەلگىلى ءبىر توپتار نەمەسە ەتنيكالار مەن ءدىني كونفەسسيالاردىڭ مۇددەسى ەرەكشە قورعالىپ، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىككە جول بەرىلگەن جاعدايدا، پارلامەنت ونداي زاڭنىڭ ولقىلىعىن قايتا سۇزگىدەن وتكىزۋ ءۇشىن ەكىنشى پالاتاعا جۇكتەيدى. ياعني، كۇردەلى مەملەكەتتەردىڭ زاڭ شىعارۋ ۇدەرىسىندە قوس پالاتالى پارلامەنت ەرەكشە ءرول اتقارعانمەن، ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز ءۇشىن قوس پالاتانىڭ زاڭ شىعارۋ پروتسەسىنە تيگىزەر پايداسى شامالى. سەبەبى، ءماجىلىس پالاتاسىندا الەۋمەتتىك جىكتەلۋگە اكەپ سوعاتىن زاڭ قابىلدانعان جاعدايدا، ول زاڭدى سەنات پالاتاسىنان وزگە كونستيتۋتسيالىق كەڭەستە تەرىسكە شىعارا الادى. جالپى، پارلامەنت قابىلدعان زاڭدى كونستيتۋتسيالىق كەڭەس ماقۇلداعان كەزدە عانا ول زاڭعا پرەزيدەنت قول قويادى. سوندىقتان، سەناتتىڭ زاڭ شىعارۋ ۇدەرىسىندەگى فۋنكتسياسىن كونستيتۋتسيالىق كەڭەس اتقارىپ وتىرعاندىقتان، بىزگە پارلامەنتتى تەك ءبىر پالاتادان قۇرعان ابزال. ال، سەنات پالاتاسىنا بولىنەتىن قارجىنى باسقا يگى ىستەرگە جۇمساعان ءجون سەكىلدى.
كونستيتۋتسيانىڭ 44 بابىنىڭ 2 تارماعى بويىنشا پرەزيدەنت «قازاقستان حالقىنا ەلدەگi جاعداي مەن رەسپۋبليكانىڭ iشكi جانە سىرتقى ساياساتىنىڭ نەگiزگi باعىتتارى تۋرالى جىل سايىن جولداۋ ارنايتىنى» بەلگىلى. بىراق، ەكونوميكانىڭ ورلەگەنىن جانە جالاقى مەن زەينەتاقىنىڭ وسكەنىن ەلباسى جىل باسىنداعى جولداۋىندا پاش ەتەتىندىكتەن، كەلەسى جارتىجىلدىق نەمەسە كەلەر جىلعا دەيىن بەلگىلەنگەن ءوسىمدى ينفليتسيا جەپ قويادى. وسى سەبەپتەن دە، ەلباسى جولداۋىنىڭ ۋاقىتىن بيۋدجەتتىڭ جوباسى قارالاتىن كۇز ايلارىنىڭ ىشىنە بەلگىلەگەن ءجون ءتارىزدى.
سونداي-اق، ۇلتتىق مەملەكەتىمىزدى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك قۇرىلىمعا قازاقى اتاۋلاردى بەرۋىمىز قاجەت دەپ بىلەمىز. ماسەلەن، ۋكراينانىڭ پارلامەنتى «جوعارعى رادا»، رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ۇلتتىقت جيىنى «دۋما»، وزبەكستاندىكى «ولي-ءماجىلىس»، قىرعىزستاندىكى «جوگورگۋ كەنەش» دەپ اتالادى. ەندەشە، نەگە ءبىز پارلامەنتىمىزدى قازاقشالاپ «حالىق كەڭەسى» نەمەسە «ۇلتتىق قۇرىلتاي» دەپ اتامايمىز؟ پرەزيدەنتىمىزدى بەيرەسمي تىلدە «ەلباسى» دەپ اتاپ ءجۇرمىز. «ەلباسى» دەگەن اتاۋدى نەگە كونستيتۋتسيامىزدا زاڭداستىرمايمىز؟
رەسمي ءتىل دەگەن ۇعىمدى جويۋ كەرەك
تورتىنشىدەن، ەلىمىزدەگى سوڭعى جيىرما جىلدا ەڭ كوپ قوعام تالقىسىنا تۇسسە دە، ءالى تۇبەگەيلى ءبىر شەشىمىن تاپپاي كەلە جاتقان جايتتاردىڭ ءبىرى ءتىل ماسەلەسى ەكەنى كوپشىلىككە ءمالىم. اتا زاڭىمىزدا مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ تىلىنە مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسى (7 باپ) بەرىلگەنىمەن، 7 باپتىڭ 2 تارماقشاسىندا «مەملەكەتتiك ۇيىمداردا جانە جەرگiلiكتi ءوزiن-ءوزi باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس تiلi رەسمي تۇردە قازاق تiلiمەن تەڭ قولدانىلادى» دەگەن قۇقىقتىق نورما ءبارىبىر قازاق ءتىلىنىڭ وركەندەۋىنە قولبايلاۋ بولىپ وتىر. اكادەميك س.وزبەكۇلى «ءتىل عىلىمىندا رەسمي ءتىل مەن مەملەكەتتىك ءتىل ۇعىمى ءبىر ماعىنانى بەرەدى. مەملەكەتتىك ءتىل مەن رەسمي ءتىلدىڭ قايسىسىنىڭ كۇشى جوعارى ەكەنىنە كوز جەتكىزۋ ءۇشىن ەكى ءتىلدىڭ بىرىنە باسىمدىق بەرۋ كەرەك» دەگەندى ءجيى ايتاتىن. ياعني، بۇدان كەيىن ەكىۇداي كۇي كەشپەس ءۇشىن مەملەكەتتىك ءتىل جانە رەسمي ءتىل دەگەن ۇعىمدى قاتار ۇستانۋدى دوعارۋ كەرەك دەپ ويلايمىز. وسى تۇرعىدا اتازاڭىمىزدىڭ 7 بابىنىڭ 2 تارماعىن «مەملەكەتتiك ۇيىمداردا جانە جەرگiلiكتi ءوزiن-ءوزi باسقارۋ ورگاندارىندا قازاق تiلi عانا قولدانىلادى. قاجەتتى جاعدايدى اۋدارمامەن وزگە تىلدەر قولدانىسقا يە بولۋى مۇمكىن» دەپ وزگەرتۋ قاجەت.
سونىمەن بىرگە، قايبىر جىلى ەلباسمىز «الداعى ۋاقىتتا 5 سىنىپقا دەيىن مەكتەپتەرىمىزدە تەك قانا مەملەكەتتىك تىلدە ءبىلىم بەرۋدى قولعا الۋىمىز كەرەك» دەگەن وي تاستاعان بولاتىن. ەلباسىنىڭ وسى پىكىرىن جانداندىرىپ، بالا-باقشادان باستاپ باستاۋىش مەكتەپتە بىرىڭعاي مەملەكەتتىك تىلمەن ءبىلىم بەرۋدى جۇزەگە اسىرعانىمىز ابزال. زادىندا، مەملەكەتتىلىك باياندى بولۋى ءۇشىن ەڭ باستىسى قوعامدىق بىرىزدىلىك ساقتالۋى ءتيىس. ال، قوعامدىق بىرىزدىلىكتى قامتاماسىز ەتەتىن بىردەن-ءبىر كۇش - ءتىل ەكەنى بارشاعا ايان. ەندەشە، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىنىڭ ءوسۋى، ۇلت مەرەيىن اسقاقتاتىپ عانا قويماي، مەملەكەتتىلىگىمىزدى دە نىعاياتا تۇسەتىنى داۋسىز.
ەڭ باستى قازىنامىز ادام قۇقىعى ەكەنىن ۇمىتپاساق
بەسىنشىدەن، اتا زاڭنىڭ 1 بابىندا: «ونىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى - ادام جانە ادامنىڭ ءومiرi, قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى» دەپ كورسەتىلگەن. سونىمەن بىرگە، 17 باپتا «ادامنىڭ قادiر-قاسيەتiنە قول سۇعىلمايدى. ەشكiمدi ازاپتاۋعا، وعان زورلىق-زومبىلىق جاساۋعا، باسقاداي قاتىگەزدiك نەمەسە ادامدىق قادiر-قاسيەتiن قورلايتىنداي ءجابiر كورسەتۋگە نە جازالاۋعا بولمايدى»، دەپ ادامنىڭ مورالدىك قۇندىلىقتارىنىڭ جوعارى تۇراتىندىعى ايقىندالعان. اتازاڭىمىزدىڭ 34 بابىنىڭ 1 تارماعىندا «اركiم قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىن جانە زاڭدارىن ساقتاۋعا، باسقا ادامداردىڭ قۇقىقتارىن، بوستاندىقتارىن، ابىرويى مەن قادiر-قاسيەتiن قۇرمەتتەۋگە مiندەتتi»، دەگەن نورمالار دا ءوز قۇقىعىڭدى قورعاۋمەن بىرگە، وزگەنىڭ دە قۇقىعىنا قۇرمەتپەن قاراۋعا شاقىرادى. كونستيتۋتسيامىز ادام قۇقىعىن وسىلايشا اسپەتتەگەنىمەن، وكىنىشكە وراي ەلىمىزدە ادام قۇقىقتارى تيىسىنشە قورعالا بەرمەيدى. ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، ادام قۇقىقتارى كوبىنەسە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى مەن تۇزەۋ مەكەمەلەرىندە اياققا تاپتالادى. وسى سەبەپتەن دە، حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ بەرگەن باعاسى بويىنشا قازاقستان ادام قۇقىقتارىن ساقتاۋدا الەمدەگى العاشقى ءجۇز مەملەكەتتىڭ قۇرامىنا دا كىرمەيدى ەكەن. دەمەك، تەك ەكونوميكا بويىنشا عانا دامىعان ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا كىرۋدى ماقسات ەتىپ قويماي، ادام قۇقىقتارىنا دا قۇرمەتپەن قارايتىن الەمدەگى الدىڭعى قاتارلى مەملەكەتتەردىڭ قاتارىنا كىرۋدى مەجەلەۋىمىز قاجەت. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنداعى تەرگەۋ امالدارى كەزىندە جانە تۇزەۋ مەكەمەلەرىندە ورىن الاتىن زاڭسىزدىقتاردى بولدىرماس ءۇشىن قاتاڭ جازا ءوتىمدى تاربيە بەرۋدى جۇزەگە اسىراتىن ارنايى مەملەكەتتىك باعدارلاما قابىلداۋىمىز شارت.
سونىمەن بىرگە، اتا زاڭىمىزدا رەسپۋبليكا ازاماتتارى جەر جانە تۇرعىن ءۇي (6 باپ پەن 25 باپ) يەلەنۋگە قۇقىلى بولعانىمەن، مەملەكەت ءوز تۇرعىندارىن جەر تەلىمى جانە باسپانامەن قامتاماسىز ەتۋدە قاۋقارسىزدىق تانىتىپ كەلەدى. جاي كۇندە ۇلان عايىر جەرىمىز بار، استى-ءۇستى قازىناعا تولى جەرۇيىق مەكەندە ءومىر سۇرەمىز دەپ ماساتتانامىز. الايدا، قاراشا حالىق اياداي جەر مەن قۇرقىلتايدىڭ ۇياسىنداي باسپاناعا زار بولىپ، ءوز جەرىندە تەنتىرەپ ءجۇر. قالىڭ بۇقارا ءۇشىن «جەر مەن ءۇي» قالىپتى ءومىر ءسۇرۋدىڭ ەڭ باستى كەپىلى. سوندىقتان، رەسپۋبليكا ازاماتتارى زامانعا لايىقتى عۇمىر كەشۋى ءۇشىن ولاردىڭ قاجەتتىلىكتەرىن كونستيتۋتسيامىزبەن قورعاۋعا ءتيىستىمىز دەپ ويلايمىن. سوندا عانا ەلىمىز «جابىسى مەن تايىن، جارلىسى مەن بايىن تەڭ ۇستاعان» الەۋەتتى ءھام ادىلەتتى قوعام قۇرا الادى.
قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرۋ ءۇشىن سانامىز ساۋلەلەنۋى ءتيىس
التىنشىدان، كونستيتۋتسيامىزدىڭ العاشقى بابىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوزiن قۇقىقتىق مەملەكەت رەتiندە ورنىقتىرادى» دەپ كورسەتكەنىمەن، ءالى ءبىزدىڭ سانامىز قۇقىق ۇستەمدىگىن جوعارى قوياتىن بيىككە كوتەرىلگەن جوق. قۇقىق تەورتيكتەرى قۇقىق بۇزۋشىلىقتى بولدىرمايتىن ديناميكالىق كۇش - جەتىلگەن قۇقىقتىق سانا بولا الاتىنىن العا تارتادى. بەلگىلى زاڭگەر، پروفەسسور ز.كەنجاليەۆ ءبىزدىڭ قولدانىستاعى نورماتيۆتىك-اكتىلەردىڭ رۋحاني كۇشى جوقتىعىن، قابىلدانعان زاڭداردىڭ ماتەريالدىق مۇددەنى قورعاۋعا بەيىم ەكەنىن، ءتىپتى، قۇقىقتى جەتىك مەڭگەرگەنمەن، رۋحاني تۇرعىدان دىمكاس زاڭگەردىڭ ءوزى ساۋاتتى تۇردە قۇقىق بۇزۋشىلىق جاسايتىنىن ايتادى. بىزدىڭشە، جەتىلگەن قۇقىقتىق سانانى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن حالىقتىڭ ءبازبىر ءداستۇرلى قۇقىقتىق تۇسىنىكتەرىن جانداندىرۋ كەرەك سەكىلدى. ماسەلەن، بۇرىن قازاق حالقى «قۇقىق» دەگەن تەرميندى قولدانعان ەمەس. ونىڭ ورنىنا «قاق» دەگەن ءسوزدى قولدانعان. ءبىر قاراعاندا «قۇقىق» پەن «قاقتىڭ» ماعىناسى ءبىر بولىپ كورىنگەنىمەن، ءبىر ماسەلە بويىنشا «قۇقىعىم بار» دەگەننەن كورى، «قاقىم بار» دەگەن تالاپتىڭ رۋحاني سالماعى زور ەكەنى ايقىن سەزىلەدى. ويتكەنى، ءبىزدىڭ دۇنيەتانىمىمىزدا «قاق» تۇسىنىگى تابيعي قۇقىقتى كورسەتەتىن ۇعىم بولىپ بەكىگەن. سونداي-اق، حالىقتىڭ دۇنيەتانىمىندا «اقجۇرەك»، «اقجارما پەيىل» تۇسىنىكتەرى ورىن العان. بۇل ۇعىمدار بويىنشا قىلمىس سانالاتىن ارەكەتتەردى جاساۋ بىلاي تۇرسىن، ونى ويلاۋدىڭ ءوزىن كۇنا دەپ ەسەپتەلەدى. ويتكەنى، ادامنىڭ ىشكى مانىندە، ەگەر، كۇنا جانە قىلمىس جاساۋ تۋرالى وي تۇراتىن بولسا، ول ويدى مۇمكىندىك تۋعان شاقتا ايتەۋىر ءبىر ىسكە اسىراتىنى بەلگىلى. سوندىقتان حالىقتىڭ ءداستۇرلى «اقجۇرەك»، «اقجارما پەيىل» تانىمىندا قىلمىس جاساۋدىڭ الدىن-الۋ ءۇشىن قارا نيەت ويدىڭ ادام ساناسىنا كەلىپ ورنىقپاۋىنا قاتتى ءمان بەرىلەدى. ساناعا جىمىسقى ويدىڭ كىرىپ كەتپەۋى، وسىلايشا ءجىتى قادالانعاندا، البەتتە قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ ەكى ەسە الدى الىنعان بولادى. ياعني، «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوزiن قۇقىقتىق مەملەكەت رەتiندە ورنىقتىرۋى» ءۇشىن زاماناۋي قۇقىقپەن قاتار ءداستۇرلى دۇنيەتانىم نەگىزىندە قۇقىقتىق تاربيە بەرۋدى قولعا الۋى شارت. ايتپەسە، قوعامىمىزدا ورىن الىپ جاتقان ادام جانى تۇرشىگەرلىك نەبىر رۋحاني ازعىندانعان ارەكەتتەردىڭ الدىن الا المايمىز.
ءتۇيىن
اتا زاڭىمىزعا قاتىستى وي-پىكىرىمىزدى وسى جەردەن قايىرعانىمىزدى ءجون كورىپ وتىرمىز. سەبەبى، ايتا بەرسەك، جىپكە تىزە بەرسەك دۇنيەنىڭ ءىسى بىتپەيدى. ودان قالسا، بارلىق ماسەلەنى كونستيتۋتسياعا اكەپ تىرەپ قويۋعا دا بولمايدى. ەڭ باستىسى قابىلدانعان جارعىلارىمىزعا پەيىلىمىز وڭ بولسىن دەپ تىلەيىك. ويتكەنى، پەيىل وڭ بولعان جەردە تۇسىنىستىك پەن تاتۋلىق سالتانات قۇرادى. ەندەشە، قۇداي-تاعالا پەيىلىمىزبەن قاتار، ەلىمىزدى ەلدىگىنەن، الاشتى ابىرويىنان ايىرماسىن دەپ تىلەيىك!
«اباي-اقپارات»
