ساعىمباي بوتپايۇلى. عۇمار قاراش جانە الاش يدەياسى
«الاش» اتتى وردا قۇرىپ شالقىعانىن،
باق داۋلەتى تۋىپ ءوسىپ بالقىعانىن،
ءاربىر ىستە قازاق ءيسى اڭقىعانىن،
تىرىلىكتە كوزىمىزبەن كورەمىز بە؟!.
عۇمار قاراشتىڭ اقىندىق جانە ازاماتتىق تۇلعاسىنىڭ ۇلتتىق مۇددەمەن ساباقتاس ساياسي-الەۋمەتتىك كوزقاراسىن تانىتاتىن بيىك وتانشىلدىق رۋحتاعى ولەڭ كىتابى «تۇرىمتاي» (1918). جيناقتاعى «كۇن تۋدى»، «تىرشىلىك مۇراتى»، «نەدەن قورقام؟»، «جۇرتىم ساعان نە بولدى؟»، «كورەمىز بە؟»، «وتەر مە ەكەن؟»، «كەلەر مە ەكەن؟»، «ەسەپ بەر» ولەڭدەرى الاساپىران كەزەڭدەگى حالىق تاعدىرىن جانە ۇلتتىق يدەيانى جىرلاۋىمەن ماڭىزدى.
الاش زيالىلارىنىڭ ازاماتتىق جانە ساياسي ۇستانىمىنا ساي عۇمار دا قازان توڭكەرىسىنىڭ جالپى ادامزاتتىق گۋمانيزمگە قارسى باعىتتالعان ساياساتىن قابىلداعانى جوق. «تۇرىمتاي» جيناعىنداعى «نەدەن قورقام؟»، «جۇرتىم ساعان نە بولدى؟» ولەڭدەرىندە ءبىر عانا قازاققا ەمەس، تۇتاستاي ۇلتتارعا جاسالىپ وتىرعان قياس تاجىريبەنىڭ قيامەت زوبالاڭىن، قاسىرەتتى الاپات زاردابىن بولجاي ءبىلدى.
مەزگىلسىز ەرتە تۋعان تاڭنان قورقام،
جاۋىنسىز قۇر جەلدەتكەن شاڭنان قورقام.
«تاڭ تۋدى، مەزگىل جەتتى» دەپ اداسىپ،
قۇرىلعان قاراڭعىدا زاڭنان قورقام.
ىستەرى ادامدىققا جاناسپاعان،
جانۋار - ەكى اياقتى اڭنان قورقام.
كولەڭكە ەلەستەگەن بويدان قورقام،
ءتۇس كورىپ، ءوڭ دەپ ۇققان ويدان قورقام،
«الاش» اتتى وردا قۇرىپ شالقىعانىن،
باق داۋلەتى تۋىپ ءوسىپ بالقىعانىن،
ءاربىر ىستە قازاق ءيسى اڭقىعانىن،
تىرىلىكتە كوزىمىزبەن كورەمىز بە؟!.
عۇمار قاراشتىڭ اقىندىق جانە ازاماتتىق تۇلعاسىنىڭ ۇلتتىق مۇددەمەن ساباقتاس ساياسي-الەۋمەتتىك كوزقاراسىن تانىتاتىن بيىك وتانشىلدىق رۋحتاعى ولەڭ كىتابى «تۇرىمتاي» (1918). جيناقتاعى «كۇن تۋدى»، «تىرشىلىك مۇراتى»، «نەدەن قورقام؟»، «جۇرتىم ساعان نە بولدى؟»، «كورەمىز بە؟»، «وتەر مە ەكەن؟»، «كەلەر مە ەكەن؟»، «ەسەپ بەر» ولەڭدەرى الاساپىران كەزەڭدەگى حالىق تاعدىرىن جانە ۇلتتىق يدەيانى جىرلاۋىمەن ماڭىزدى.
الاش زيالىلارىنىڭ ازاماتتىق جانە ساياسي ۇستانىمىنا ساي عۇمار دا قازان توڭكەرىسىنىڭ جالپى ادامزاتتىق گۋمانيزمگە قارسى باعىتتالعان ساياساتىن قابىلداعانى جوق. «تۇرىمتاي» جيناعىنداعى «نەدەن قورقام؟»، «جۇرتىم ساعان نە بولدى؟» ولەڭدەرىندە ءبىر عانا قازاققا ەمەس، تۇتاستاي ۇلتتارعا جاسالىپ وتىرعان قياس تاجىريبەنىڭ قيامەت زوبالاڭىن، قاسىرەتتى الاپات زاردابىن بولجاي ءبىلدى.
مەزگىلسىز ەرتە تۋعان تاڭنان قورقام،
جاۋىنسىز قۇر جەلدەتكەن شاڭنان قورقام.
«تاڭ تۋدى، مەزگىل جەتتى» دەپ اداسىپ،
قۇرىلعان قاراڭعىدا زاڭنان قورقام.
ىستەرى ادامدىققا جاناسپاعان،
جانۋار - ەكى اياقتى اڭنان قورقام.
كولەڭكە ەلەستەگەن بويدان قورقام،
ءتۇس كورىپ، ءوڭ دەپ ۇققان ويدان قورقام،
تەڭگەرىپ جارلى، بايدى قۇرىپ ۇجماق،
تەپ-تەگىس جۇرتقا جەتكەن تويدان قورقام.
«تەڭگەردىم، توي جاسادىم جۇرت ءۇشىن »، - دەپ،
جەر-جەردە شالعان قۇربان قويدان قورقام.
پاراسات پايىمىنا سالىنعان زەرلەلى وي مەن ۇشقىر قيال جالعىز قازاققا عانا ەمەس، وزگە دە ۇلتتاردىڭ تاعدىرىنا جازىلعان، ەرىكسىز تانىلعان جان تۇرشىگەرلىك زۇلماتتاردان ساقتاندىرعان، ۇرەيلى قورقىنىشتىڭ الدىن الۋعا شاقىرعان جان ايقايى ەدى. الايدا ول بولشەۆيكتىك ساياساتتان ورىستەگەن يدەولوگيالىق قارالاۋ مەن اسىرە تاپتىق تايازدىقتىڭ، قىراعىلىقتىڭ قارا شاڭىنا كومىلىپ قالا بەردى.
اسقاق ادامگەرشىلىك پەن مەيىرىمدىلىك، شىنايى گۋمانيزمدى تەمىرقازىق ەتكەن جانە دە ءوز حالقىنىڭ كەلەر كۇنگى تاعدىرىنا بەيقام قاراي الماعان ۇلتجاندى اقىندار قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن تۋىنداعان قوعامدىق وزگەرىستەرگە جاتىرقاي قاراعانى، ساياسي - الەۋمەتتىك بۇرمالاۋشىلىقتارعا نارازى بولعانى بەلگىلى. شاكارىم قۇدايبەردىۇلى «بوستاندىققا ەلىم قانا الماي، ادىلەت جولىن تابا الماي. باسشىعا ايتقان مۇڭدارى، ەسەپكە جاتىر سانالماي» دەسە، ماعجان جۇمابايۇلى: «قالىڭ ەلىم، قالاڭ قارا اعاشىم، قايراتى مول، ايبىندى ەر الاشىم. ءوزى-اق قۇلار، سىرىڭ بەرمە، سابىر قىل. اقىماقتار بايقاماعان شاماسىن» - دەپ، قازان توڭكەرىسى قازانىن توڭكەرگەن قازاقتى سابىرلىققا شاقىرا وتىرىپ، كەڭەستەر بيلىگىنىڭ ەرتە مە، كەش پە قۇلايتىنىن سول كەزەڭنىڭ وزىندە - اق اسقان كورەگەندىكپەن ايتىپ، وكتەم ساياساتتىڭ وزبىرلىعىنان ەش يمەنبەي رۋح اسقاقتىعىن تانىتتى. حالقىنىڭ تاعدىرىن ويلاعان الاش ادەبيەتى وكىلدەرى تاپتىڭ ەمەس، تۇتاس قازاقتىڭ قامىن جەپ، ۇلتقا قىزمەت ەتۋدىڭ وشپەس تە ولمەس ۇلگى - ونەگەسىن كورسەتكەن ايرىقشا قۇبىلىس. ول بىرىنشىدەن، تاريح تاعىلىمىنا ۇڭىلدىرسە، ەكىنشىدەن، الاش ارىستارىنىڭ دىتتەگەن مۇرات-ماقساتتارىنا دەگەن ادالدىق پەن ساياسي ۇستانىمدارىنان ءبىر تابان شەگىنىس جاساماعان تۇلعالارىن تانۋدا دا ۇلكەن مانگە يە. عۇماردىڭ «نەدەن قورقام؟» ولەڭىندەگى ءاربىر جولدار قازان توڭكەرىسىنەن كەيىنگى كەزەڭ شىندىعىن تانۋدا ايرىقشا بولىپ تابىلادى.
اجداھا التى باستى جاۋدان قورقام،
بۇلدىرگەن ەل اراسىن داۋدان قورقام:
كۇلىمدەپ كىرىپ، ىشكى سىرىڭدى الىپ،
قۇرىلعان اياق استى اۋدان قورقام:
اسىعىس ىستەي سالعان ىستەن قورقام،
قاندارى تاسقان قارا كۇشتەن قورقام،
دوس بولىپ بىرگە ءجۇرىپ قاستىق ەتىپ،
تىسىنا قايشى كەلگەن ىشتەن قورقام» دەگەن اقىن ۇرەيى جاڭا ساياساتتاعى تالاي قياناتتار مەن زوبالاڭداردى ۇعىنا تۇسۋىمىزگە مۇمكىندىك بەرەدى. سوندىقتان دا اقىن قان توگىس ارقىلى كەلگەن بيلىكتىڭ الەۋمەتكە تەڭدىك پەن بوستاندىق ورناتۋىنداعى قادامدارى قوعامدىق دامۋ زاڭدىلىعىنا قايشى بولىپ تابىلاتىنىن جانە دە وزگەنىڭ كۇشتەپ تانعان ازاتتىعى ماڭگىلىك بولمايتىنىن، سول سەبەپتى ءوزىڭنىڭ سارا جولىڭدى ىزدە دەگەن مۇراتىن العا تارتادى. اقيقات جولىنان اداسىپ، ساعىم قۋعان توبىرلىق سانانى سىنعا الادى.
ۇجماق كوكتەن جەرگە ەنبەك ەمەس،
مەزگىلسىز بىرنارسە دە كەلمەك ەمەس:
ءوزىڭ تۋ، ۇل تۋساڭ دا، قىز تۋساڭ دا،
اكەلىپ بىرەۋ ساعان بەرمەك ەمەس.
تابيعات زاڭى، جولى وزىنە حاس،
ەشكىمنىڭ جەتەگىنە جۇرمەك ەمەس:
اداسپا، اڭدىق ەتپە، ادام ۇلى،
كورىنگەن و ءبىر ساعىم كوزىڭە ەلەس.
ساعىمدى «سۋ تاپتىم» دەپ جۇرت جيناساڭ،
جىندىعا ايتار ءسوز جوق قۇرىپ كەڭەس.
اقىننىڭ «اداسپا، اڭدىق ەتپە، ادام ۇلى» دەگەن بيىك گۋمانيستىك ەسكەرتۋى قاي كەزەڭ ءۇشىن بولماسىن قاشان دا نازاردا بولاتىن وشپەس ۇلاعات دەۋگە بولادى. ال، «ساعان نە بولدى؟» ولەڭىندە ەلدىك ماسەلەلەردى جىرلاعاندا جاڭا جۇيە يكەمىنە جىعىلىپ، يلەۋىنە وڭاي كوندىگە كەتكەن حالقىنىڭ بەيقامدىعىنا، ساياسي بالاڭ اڭعىرتتىعىنا ناليدى.
دۇنيە تولى وسەك - اياڭ، جەر سولدى،
ەلەمەسەڭ، ەلىم، بايقاپ وڭ، سولدى.
وتەر جولىڭ تايعاق كەشۋ تار جول - دى،
بايقاماستاي، ەلىم، ساعان نە بولدى؟
دۇسپان شىقتى، جان - جاعىڭدى قامادى،
جيعانىڭدى الدى، ورتەدى، تالادى،
قارسىلاسساڭ تاماعىڭنان شالادى،
مۇنى كورمەي، جۇرتىم، ساعان نە بولدى؟
ءۇرىم-بۇتاق ۇرپاعىڭدى قۇل ەتەر،
الپەشتەگەن ارۋىڭدى كۇڭ ەتەر،
جارىق ساۋلە بوستاندىققا مۇڭ ەتەر،
ويلاماستاي، جۇرتىم، ساعان نە بولدى؟
سەن جاتىرسىڭ قاتتى - تەرەڭ ۇيقىدا،
ءوزدى - وزىڭمەن الىسۋدا ميقىدا،
تالاس-تارتىس ۇنەمى ىزى - قيقىدا،
ويانباستاي، جۇرتىم، ساعان نە بولدى? - دەي كەلە، ءداۋىر شىندىعىن رەاليستىك تۇرعىدان سۋرەتتەپ، حالىق نامىسىن، رۋحىن كوتەرۋدى، ۇلتتىق سانانى سەرپىلتۋدى ماقسات ەتەدى.
بۇگىن بولسا تاماعىمىز توق دەيسىڭ،
ەرتەڭگىنىڭ ەش كەرەگى جوق دەيسىڭ،
ازاماتىڭ اتتان ۇشسا «شوق» دەيسىڭ،
ۇيالماستاي، جۇرتىم، ساعان نە بولدى؟
ەل كوشكەندە جۇرتتا قالعان سەن بە ەدىڭ،
ار-نامىستان جۇدا بولعان ەل مە ەدىڭ؟
قانىڭ قارا، باسقالاردان كەم بە ەدىڭ -
قوزعالماستاي، جۇرتىم، ساعان نە بولدى؟
سوندىقتان دا اقىن حالىقتىڭ وزىنە دەگەن سەنىمىنە، بۇلا كۇشىنە ءۇمىت ارتادى، تىعىرىقتان شىعار جولدا الەۋمەتتىڭ اقيقات جولىنان اداسپاۋىن كوزدەيدى. وسى ولەڭىندە سونىمەن قاتار ءور حالقىنىڭ ەرلىككە، ەلدىككە تولى وتكەن تاريحىن سانادا جاڭعىرتىپ، شىڭعىسحان، باتيحان جانە قارا قىپشاق قوبىلاندىنىڭ ۇرپاقتارىنا ءتان رۋح اسقاقتىعى مەن قايسارلىقتى اڭسايدى.
الاتاۋدان اسىپ بارىپ جايلاعان،
بەتكەيىندە قۇلىن - تايىڭ ويناعان،
ويىنا العان ءىسىن ەتپەي قويماعان،
ەل ەمەس پە ەڭ، جۇرتىم، ساعان نە بولدى؟
شىڭعىس، باتۋ حاندىق قۇرىپ تۇرعان ەل
قارا قىپشاق قوبىلاندىلار تۋعان ەل،
قارسىلاعان دۇسپان جاۋىن قۋعان ەل،
ەمەس پە ەدىڭ، جۇرتىم، ساعان نە بولدى!؟
جالپى الاش ادەبيەتى مۇراسىنا ۇڭىلە وتىرىپ قازان توڭكەرىسىنەن كەيىنگى قيلى كەزەڭ شىندىعىن تانۋمەن قاتار بولشەۆيكتەر ءىس - ارەكەتىنىڭ ءبىز بىلە بەرمەيتىن ادامگەرشىلىككە جات وزبىر ساياساتىن ۇعىنا تۇسەمىز. مىسالى، م.دۋلاتوۆ «جاساسىن، الاش اۆتونومياسى! كوركەيسىن الاش!» ماقالاسىندا: «بولشەۆيكتەردىڭ مىقتى ءبىر جاۋى اۆتونوميا الماق جۇرتتار ەدى. بولشەۆيكتەر ۋكراينا دالاسىن قانعا بويادى، تۇركىستان اۆتونومياسىن جوعالتىپ، حالقىنا ويران سالىپ، قوقان شاھارىن جەرمەن جەكسەن قىلدى. ۇكىمەت ادامدارىنىڭ ءبىرازى جويىلدى، ءبىرسىپىراسى قاشىپ قۇتىلدى. باشقۇرت اۆتونومياسىن تاراتىپ، ازاماتتارىن اباقتىعا جابتى. قىرىمدى قانعا بويادى. ازاماتتارىن قويداي باۋىزدادى. قىرىم ءمۋفتيى جامەجيھان حازىرەتتى اۋەلى اباقتىعا جاۋىپ، سوڭىنان كەسكىلەپ سۋعا اعىزىپ جىبەرىلدى. اۆتونوميا بولامىن دەگەن جۇرتتاردىڭ ارقايسىسىنىڭ كورگەن كۇنى وسىنداي بولدى» دەپ جازدى. مۇنداي ساياسي سودىرلىقتاردىڭ تۇپكى ماقساتىن تەرەڭ ۇعىنعان عۇمار الاش اۆتونومياسى جاريالانعان تاريحي كەزەڭدە جازىلعان «الاشقا»، «الاش ازاماتتارىنا» ولەڭدەرىندە حالىقتى الەۋمەتتىك بەلسەندىلىك پەن سەرگەكتىككە، ەل مەن جەردى قورعاۋدا تۇتاستىققا شاقىردى.
اۋ، الاش، كوزىڭدى بۇگىن اشار كۇنىڭ!
قارمانىپ ىلگەرى اياق باسار كۇنىڭ!
شىعارىپ ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جەردەن ءسوز،
ادىمداپ اسقار بەلدەن اسار كۇنىڭ.
تەڭىزىم، تەلەگەيىم-قايران ەلىم،
كەمەرلەپ تولقىن اتىپ، تاسار كۇنىڭ!
اق كۇمىس، قىزىل التىن جيعانىڭدى،
قۇربان قىپ وسى جولعا شاشار كۇنىڭ!
تەرەزەڭ تەڭگەرىلىپ قاتار تۇرسا،
وسى!-دەپ سوندا جۇرەك باسار كۇنىڭ.
اۋ، الاش، زامان جايىن بىلەمىز بە؟
قۇلاققا ايتقان ءسوزدى ىلەمىز بە؟
زاماننىڭ ىڭعايىنشا امال قىلىپ،
زىرلاعان جەلماياعا مىنەمىز بە؟
ونەرلى، ءبىلىمدىنىڭ قىلعان ءىسى
مايداندا مۇنى بايقاپ كورەمىز بە؟
كۇش قوسىپ، قۇرالدانىپ باس قورعاۋدىڭ
جولىنا بەلدى بۋىپ كىرەمىز بە؟
بولماسا كۇندە ءبىر ەل قىرعىن تاۋىپ،
جىلاۋلاپ باستان-اياق جۇرەمىز بە؟ («الاشقا»).
اق جۇرەك ازاماتتار اسقار كۇنىڭ
دۇشپاندى الدان بايقاپ جاسقار كۇنىڭ;
دۇرىستىق ەل قوسىندا ەتكەن ءىستى،
قول سوعىپ، قوشەمەتتەپ قوستار كۇنىڭ
كۇش قوسىپ، قول ۇستاسىپ ءسوز بەكىتىپ،
ارادان الالىقتى تاستار كۇنىڭ;
اداسقان قويداي شۋلاپ ەرگەن ەلدى،
بۇلتارماي وڭ باعىتقا باستار كۇنىڭ.
اڭقىلداق الاش ۇلى سەنىپ وتىر.
ورنىنان شىعىپ، سونى راستار كۇنىڭ! («الاش ازاماتتارىنا»).
«تۇرىمتاي» جيناعىنداعى قاي ولەڭ بولماسىن الاش قايراتكەرلەرى ۇستانعان تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋ يدەياسىن كەڭىنەن جىرلاۋىمەن جانە الەۋمەت ساناسىنا سىڭىرۋىمەن ماڭىزدى.
«كۇن تۋدى» ولەڭىندە «ەكى تالاي ءىس بولىپ، ەلگە قيىن كۇن تۋدى. اسپاندا اي تۇتىلىپ، جەر - جيھاندى قان جۋدى» دەپ، سول كەزەڭنىڭ بوياماسىز اقيقات شىندىعىن العا تارتقاندا زامان اعىمى ەلدىك ءۇشىن تەز ەكەنىن، اسىرەسە زارىعا جەتكەن ازاتتىقتى ساقتاپ قالۋ سىنالار تاريحي ساتتە بارشا كۇشتى ەل بولۋعى جۇمىلدىرۋ، وتاندى قورعاۋ سياقتى ۇلتتىق ماڭىزى ەرەكشە بولىپ تابىلاتىن ماسەلەلەردى قوعامدىق دەڭگەيدە كوتەرەدى. تاريحتىڭ وتپەلى كەزەڭىندەگى الاش سىنالار قاتەرلى وتكەلدەن وتۋدە ۇلتتىڭ ۇيىسىۋىمەن جۇزەگە اساتىن ناقتى ءىس قانا مۇراتقا جەتكىزەتىنىن ەسكەرتەدى. اقىن «تىرشىلىك مۇراتى» ولەڭىندە وتانشىلدىق قاسيەت قازاق بالاسىنىڭ تىعىرىقتان شىعار جولدا اداستىرماس تەمىرقازىعى ەكەنىن تۋ ەتىپ كوتەردى، قانداستارىن سول رۋحتا بولۋعا قايرادى. وتاندى سۇيۋدەن اسقان قاسيەت بولمايتىنىن جانە دە ول ۇلتتىق مۇراتتىڭ باستى ولشەمى دەگەن ماڭگىلىك ولمەيتىن ۇستانىمدى العا شىعاردى.
اۋەلى قولدان كەلسە ەلىڭدى ءسۇي،
ەل ءۇشىن ەڭبەك ەتكەن ەرىڭدى ءسۇي.
قاعباعا تاۋاپ ەتۋ كەرەك بولسا،
كىر جۋىپ، كىندىك كەسكەن جەرىڭدى ءسۇي!.
«جاسىندا ۇلتىڭ ءۇشىن ەتسەڭ جۇمىس، پۇلىنا ەش نارسە ونىڭ شاعىلمايدى» دەپ بىلگەن اقىن «وتەر مە ەكەن؟»، «كەلەر مە ەكەن؟» ولەڭدەرىندە ۇلتتىق يدەيانىڭ جارشىسى بولا وتىرىپ، «تۇرىمتاي» جيناعىندا ۇزىلمەس جەلىدەي تارتىلعان الاش زيالىلارىنىڭ ۇلى ماقساتىن تەرەڭ ۇعىندىرادى.
قايعىلى قارا كۇندەر وتەر مە ەكەن،
قولايسىز ءمىندى مىنەز بىتەر مە ەكەن؟
يت بولىپ ىرىلداسىپ وتكەن كۇندەر،
جوق بولىپ ءىزى، جولى كەتەر مە ەكەن؟
ءتۇسىنىپ ايتقان سوزگە قازاق ۇلى
ءىجديھات ەل بولۋعا ەتەر مە ەكەن؟
ورانعان اق جۇرەككە يمانىنىڭ،
قادىرىن ءبىلىپ تازا كۇتەر مە ەكەن؟
تابىلىپ ويعا العانى ءبارى بولىپ
ەڭىرەپ ەر مۇراتقا جەتەر مە ەكەن!.
عۇمار ۇلت نامىسى، جۇرت جۇمىسى قاسيەتتى ۇعىمدار، سوندىقتان دا ولارعا يمانداي ۇيىپ، قاعباداي تاۋاپ ەتۋ بيىك پارىزدىڭ وتەلۋى دەپ ۇعىندىرادى.
اق وردا الاش كورىپ كەلەر مە ەكەن،
جامىراپ كەلىپ ەنىپ كىرەر مە ەكەن؟
سارعايىپ ساعىندىرىپ قولعا تۇسكەن
اسىلدىڭ قادىر بۇلىن بىلەر مە ەكەن؟
ۇعىنىپ بۇلىن ءبىلىپ قادىر تۇتىپ،
قاعباداي تاۋاپ ەتە جۇرەر مە ەكەن؟
ۇلت نامىس، جۇرت-جۇمىسى دەگەن ىستەر
يمانداي جۇرەگىنە سىڭەر مە ەكەن؟
اششى اۋىز اشىرقانىپ ايتقان ءسوزدى،
قۇرانداي قۇلاعىنا ىلەر مە ەكەن؟.
الاش تۋىنىڭ اسقاق، ەلدىك قاسيەتتەردىڭ باياندى بولۋى ءۇشىن ءار ازامات حالقىنا ەڭبەك ەتۋدە يماندىلىق پەن قۇرانداي كيەلى ۇعىمداردى ساناسىندا توقۋى شارت دەگەن تالاپ قويادى. مۇنىڭ ءبارى عۇماردىڭ ۇلتجاندى تۇلعاسىنىڭ، اقىندىق قۋاتىنىڭ قاشان دا ۇلت مۇراتىمەن ساباقتاسىپ وتىرعانىن، ومىرلىك ماقساتى بولعانىن دالەلدەي تۇسەدى.
«كورەمىز بە؟» ولەڭى جالپى الاش پارتياسىنىڭ، الاش اۆتونومياسىنىڭ نىسانالى ومىرلىك مۇرات-ماقساتىن انىق تانىتاتىن جانە دە وسى جولداعى ەرەن ىستەردى عۇماردىڭ ءاردايىم قولداۋشى تۇلعا، قوزعاۋشى اقىن بولعانىن ۇعىندىرادى.
ءارى قازاق مەملەكەتتىگىن قالپىنا كەلتىرۋدى دىتتەگەن مۇنداي سارىنداعى ولەڭ حح عاسىر باسىنداعى ۇلت پوەزياسىندا سيرەك كەزدەسەتىنىن بايقاۋ قيىن ەمەس.
جارىق جولعا باستاۋشىعا ەرەمىز بە،
اق جۇرەكتى شىن ەرلەرگە سەنەمىز بە؟
تازا قاندى، كىرسىز جاندى قازاق جۇرتى
ءوز الدىنا ەل بولعانىن كورەمىز بە؟ دەپ باستالاتىن وسى ولەڭىنە جاتقا تىزگىن بەرمەيتىن ەركىن ەل، ازات مەملەكەت بولۋ سياقتى وزەكتى دە ومىرشەڭ ماسەلەنى ارقاۋ ەتەدى. ولەڭنىڭ باستى ەرەكشەلىگى - ازات ەل بولۋعا مەيلىنشە قاجەتتى شارتتاردىڭ، تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋدىڭ ومىرلىك تالاپتارىنىڭ وتكىر قويىلۋىندا.
الدىن - ارتىن مەيلىنشە بايقاپ الىپ،
توڭىرەكتە نە بار، نە جوق كوزىن سالىپ،
ءوز تىزگىنىن قازاق ۇلى وزىنە الىپ،
ءوز الدىنا جۇرت بولعانىن كورەمىز بە؟
جاس بۋىنعا جاڭا تازا ءبىلىم بەرىپ،
ناداندىقتى تەرەڭ قازىپ جەرگە كومىپ،
قازاق-تاعى ءوزى كۇنىن ءوزى كورىپ،
ءوز الدىنا ەل بولعانىن كورەمىز بە؟
قاي ىستە بولماسىن دوس پەن دۇشپانىن ايىراتىن الاش پەرزەنتىنىڭ مەرەيى قاشان دا ۇستەم، وزگەلەردەن ەڭسەلى بولۋى ءۇشىن وقۋ-ءبىلىمنىڭ تەرەڭدىگى، بەرەكە-بىرلىكتىڭ جوعارىلىعى، ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ اسقاقتىعى، ساياسي باعىت-باعداردىڭ ايقىندىعى، قوعامدىق جانە ءدىني يماندىلىق ۇستانىمدارىنىڭ ناقتىلىعى قاجەت. وسىنداي ىرگەلى شارتتارعا يەك ارتقان، ونى ۇستانعان ۇلتتىڭ الار اسۋى، شىعار بيىگى دە ءزاۋلىم بولماق.
وقۋ جۇرتى دايارلانىپ جەتكەندىگىن،
جالپى وقۋدى قازاق مىندەت ەتكەندىگىن،
قازاق ۇلى وزات شىعىپ كەتكەندىگىن،
تىرىلىكتە كوزىمىزبەن كورەمىز بە؟
تالاس قويىپ ىنتىماققا كىرگەندىگىن،
ءبىر جولمەنەن ءبىر باعىتقا جۇرگەندىگىن،
دوس-دۇسپانى كىم ەكەنىن بىلگەندىگىن،
تىرىلىكتە كوزىمىزبەن كورەمىز بە؟
جالقاۋلىقتى، بوس ءجۇرىستى تاستاعانىن،
ورىنسىزعا داۋلەت مۇلكىن شاشپاعانىن،
كەرەك جەردە بويدى بالاپ قاشپاعانىن،
تىرىلىكتە كوزىمىزبەن كورەمىز بە؟
اۋليە دەپ كورىنگەنگە باس ۇرماۋىن،
ءدىن دەپ قورقىپ اقيقاتتى جاسىرماۋىن،
ەشنارسەنى ولشەۋىنە اسىرماۋىن،
تىرىلىكتە كوزىمىزبەن كورەمىز بە؟.
ۇلتتىق بىرلىك، مەملەكەتتىگىمىزدى نىعايتۋ وتكىر قويىلىپ وتىرعان قازىرگى تۇستا اتالعان ولەڭدە كوتەرىلگەن ساياسي-يدەولوگيالىق ماسەلەلەر قاشاندا ساناعا توقىلار ۇلاعات دەپ بىلەمىز.
تاۋەلسىزدىكتىڭ باستى سيپاتى - مەملەكەتتىك ىستەردىڭ ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان شەشىلۋى، ءوز جەرىنىڭ قازبا بايلىعىن حالىق يگىلىگىنە جاراتۋى دەسەك، وسىناۋ كەمەلدىلىككە جەتۋدىڭ جولدارىنا قاتىستى عاسىر باسىندا-اق عۇمار كەلەلى ويلار تۇيەدى.
ءوز جەرىنەن شىققان كەندى ءوزى العانىن،
ادەمىلەپ ايقۇش - ۇيقۇش جول سالعانىن،
ەۋروپانىڭ ونەرىنەن ۇلگى العانىن،
تىرىلىكتە كوزىمىزبەن كورەمىز بە؟
«الاش» اتتى وردا قۇرىپ شالقىعانىن،
باق داۋلەتى تۋىپ ءوسىپ بالقىعانىن،
ءاربىر ىستە قازاق ءيسى اڭقىعانىن،
تىرىلىكتە كوزىمىزبەن كورەمىز بە؟!.
قازاق رۋحىن اسقاقتاتۋ، وزىندىك ۇلتتىق بولمىسىن ساقتاۋ جانە الەمنىڭ دامىعان ەلدەرىنەن ۇلگى الۋعا شاقىرعان عۇمار ارمانى بارشا الاش وردا قايراتكەرلەرىنىڭ ەل الدىندا وتەۋ ىسىنە دەگەن پارىز بەن قارىز ۇعىمىنا ادالدىعىن دا تانىتادى. بۇل تۇرعىدا وت جۇرەكتى جالىندى اقىن سۇلتانماحمۇت الاش ارىستارىنىڭ ازاتتىق جولىنداعى ەرەن ىستەرىن ارقاۋ ەتىپ «تانىستىرۋ» پوەماسىن، «الاش ۇرانى» ولەڭىن جازدى. الاششىل ادەبيەتتىڭ ساياسي - يدەولوگيالىق باعىت-باعدارىن نىعىرلاي ءتۇستى.
الاش تۋى استىندا، جاساسىن الاش، جاساسىن!
ءبىز-الاشتىڭ بالاسى. كۋا بولسىن ارىمىز.
كۇنىمىز تۋىپ كوگەردى، كوركەيتۋگە الاشتى،
سارىارقانىڭ دالاسى. قۇرباندىق ءبىزدىڭ جانىمىز!
قۇرت اۋرۋداي جايلاعان بىلاي تۇرسىن مالىمىز،
قۇرتپاققا ءبىزدى ويلاعان الاش دەگەن ەل ءۇشىن
قانىمىزعا تويماعان، سارىارقانىڭ جەرى ءۇشىن،
قولىمىزدى بايلاعان، بوستاندىق بەرگەن ەر ءۇشىن،
ەرىمىزدى ايداعان، توگىلسىن ءبىزدىڭ قانىمىز!
ەلىمىزدى لايلاعان، ايالماسىن جانىمىز!
جەرىمىزدى شيمايلاعان، الاش تۋى استىندا،
ءوشتى زالىم قاراسى. جاساسىن الاش، جاساسىن! دەپ تولعاعان سۇلتانماحمۇت ەلىمىزدى كوركەيتۋگە، تۋعان حالقىمىزعا جان-تانىمىزبەن ادال قىزمەت ەتۋگە شاقىردى، ۇلتتىق بىرلىككە ۇندەدى. ج.ايماۋىتۇلى «عاسكەر ولەڭى»، «ۇران» ولەڭدەرىنە ەر تۇرىكتىڭ ۇرپاعى ءورشىل رۋحتى قازاقتىڭ ەلدىك ماقساتى جولىنداعى تار جول، تايعاق كەشۋىندە بابالار ارۋاعىنا سىيىنىپ، الاشتىڭ اماندىعىن، ۇلتتىڭ جاسامپازدىعىن ارقاۋ ەتتى.
الاشتىڭ ارۋاعى جاساعان جار بولىپ،
جەبەسىن، قولداسىن! قازاقتىڭ ەلىنە،
اقساقال تىلەي كور، جاساسىن، ساقتاسىن،
ساپاردى وڭداسىن! الاشتىڭ ورداسىن!
ازاماتتىق پارىز، وتان الدىنداعى قارىز ساناعا توقىلىپ، ەل ەرتەڭىنىڭ ەڭسەلى بولۋىنا جاستارعا سەنىم ارتىلىپ ، جاڭا مىندەتتەر جۇكتەلدى. عۇمار :
ۇجماق كوكتەن جەرگە ەنبەك ەمەس ،
مەزگىلسىز ءبىر نارسە دە كەلمەك ەمەس .
ءوزىڭ تۋ، ۇل تۋساڭ دا، قىز تۋساڭ دا،
اكەلىپ بىرەۋ ساعان بەرمەك ەمەس، - دەپ ۇلتتىق نامىستى قامشىلادى. مۇنداي ەلدىك پەن ەرلىككە باعىت-باعدار بەرەتىن ءورشىل رۋحتى پوەزيا الاششىل ادەبيەتتىڭ باستى ەرەكشەلىگى بولۋمەن قاتار، قازىرگى ۇرپاقتى وتانشىلدىق قاسيەت بيىگىنە شىعارۋدا ءوز ومىرشەڭدىگىن تانىتا بەرمەك.
ساعىمباي بوتپايۇلى جۇماعۇل،
ە.ا.بوكەتوۆ اتىنداعى قارمۋ دوتسەنتى
«اباي-اقپارات»
