تاۋەلسىزدىك جولىنداعى سوعىس ولسە توپىراق سالىسپايتىن وقشاۋلانعان وتار ايماقتاردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ قانا قويعان جوق. ءىى-شاقىرىلىمداعى قۇرلىقتىق كونگرەس  سوعىس قيمىلدارىن ۇيىمداستىرۋمەن بىرگە امەريكا قۇراما شتاتىنىڭ مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسۋىنىڭ ىرگە تاسىنا اينالعان اسا ماڭىزدى قۇجاتتار قابىلدادى. «تاۋەلسىزدىك دەكلاراتسياسى » وتار ايماقتاردى تاۋەلسىزدىك  پەن ەركىندىك جولىنا باعىتتاسا، «كونفەرەنتسيا باپتارى» دەربەس وتار ايماقتاردىڭ ءبىر تۋدىڭ استىنا جينالۋىنا نەگىز قالادى. بىراق، تاريحي ماڭىزدى قۇجاتتاردى قابىلداۋ، وتارشىلدارعا قارسى سوعىستىڭ جەڭىسى مەن تاۋەلسىزدىك امەريكالىقتاردىڭ بارلىق ماسەلەسىن شەشىپ تاستاعان جوق ەدى. 1783 جىلى 3 قىركۇيەكتە، «پارج بەيبىتشىلىك شارتىنا» قول قويىلعان سوڭ، بارلىق ءىستى تىندىرعانداي بولعان دالا كوكجالدارى قارۋلارىن قاپ تۇبىنە سالىپ، جەڭىس جىرىن ايتىپ، ۇيلەرىنە قايتقان بولاتىن. ءتىپتى، ولاردىڭ نەبارى باستاۋىشتىق ساۋاتى بار باس قولباسشى دجوردج ۆاشيگتون دا  اسكەري بيلىگىمەن قوسا، بۋكىل ارميانى قۇراما شتات پارلامەنتىنە تاپسىرىپ ءوز قورجاسىندا فەرمەرلىك جۇمىسقا دەن قويعان بولاتىن. دەسەدە،  تاۋەلسىز ەلدىڭ ىرگەسىن بەكىتۋ ءۇشىن مەملەكەت قۇرۋدا مۇلدە تاجريبەسىز امەريكالىقتارعا ءالى دە ءبىراز تەر توگۋ كەرەك ەكەن. مۇنى ولار اراعا ءتورت جىل سالىپ بىراق ءتۇسىندى.

تاۋەلسىزدىك جولىنداعى سوعىس ولسە توپىراق سالىسپايتىن وقشاۋلانعان وتار ايماقتاردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ قانا قويعان جوق. ءىى-شاقىرىلىمداعى قۇرلىقتىق كونگرەس  سوعىس قيمىلدارىن ۇيىمداستىرۋمەن بىرگە امەريكا قۇراما شتاتىنىڭ مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسۋىنىڭ ىرگە تاسىنا اينالعان اسا ماڭىزدى قۇجاتتار قابىلدادى. «تاۋەلسىزدىك دەكلاراتسياسى » وتار ايماقتاردى تاۋەلسىزدىك  پەن ەركىندىك جولىنا باعىتتاسا، «كونفەرەنتسيا باپتارى» دەربەس وتار ايماقتاردىڭ ءبىر تۋدىڭ استىنا جينالۋىنا نەگىز قالادى. بىراق، تاريحي ماڭىزدى قۇجاتتاردى قابىلداۋ، وتارشىلدارعا قارسى سوعىستىڭ جەڭىسى مەن تاۋەلسىزدىك امەريكالىقتاردىڭ بارلىق ماسەلەسىن شەشىپ تاستاعان جوق ەدى. 1783 جىلى 3 قىركۇيەكتە، «پارج بەيبىتشىلىك شارتىنا» قول قويىلعان سوڭ، بارلىق ءىستى تىندىرعانداي بولعان دالا كوكجالدارى قارۋلارىن قاپ تۇبىنە سالىپ، جەڭىس جىرىن ايتىپ، ۇيلەرىنە قايتقان بولاتىن. ءتىپتى، ولاردىڭ نەبارى باستاۋىشتىق ساۋاتى بار باس قولباسشى دجوردج ۆاشيگتون دا  اسكەري بيلىگىمەن قوسا، بۋكىل ارميانى قۇراما شتات پارلامەنتىنە تاپسىرىپ ءوز قورجاسىندا فەرمەرلىك جۇمىسقا دەن قويعان بولاتىن. دەسەدە،  تاۋەلسىز ەلدىڭ ىرگەسىن بەكىتۋ ءۇشىن مەملەكەت قۇرۋدا مۇلدە تاجريبەسىز امەريكالىقتارعا ءالى دە ءبىراز تەر توگۋ كەرەك ەكەن. مۇنى ولار اراعا ءتورت جىل سالىپ بىراق ءتۇسىندى. وسى ءتورت جىلدا «تاۋەلسىزدىك دەكلاراتسياسىندا» ايتىلعان ارمان-مۇراتتارعا 1781 جىلعى سوعىس ءجۇرىپ جاتقاندا ءبىر قايناۋى ىشىندە قابىلدانعان «كونفەرەنتسيا باپتارىندا» بەلگىلەنگەن ەرەجەلەرمەن قول جەتكىزۋدىڭ مۇمكىن بولمايتىندىعىن قوعامنىڭ سانالى بولىگى ايقىن ءتۇسىندى. تاۋەلسىزدىكتەن سوڭعى ءتورت جىلدا قوردالانعان ماسەلەلەر شىنىندا شاش ەتەكتەن ەدى. جالپىلاما مەملەكەت امەريكا قۇراما شتاتى دەپ اتالعانىمەن وندا مەملەكەت باسشىسى، ۇكىمەت جەتەكشىسى دەگەن اتىمەن بولعان جوق. ورتالىق ۇكىمەتكە تيەسىلى سىرتقا سوعىس جاريالاۋ، سىرتقى ساياساتپەن اينالىسۋ، ساۋدا-ساتتىقتى رەتتەۋ، تارتىپتەردى بەلگىلەۋ، سالىق جيناۋ، اقشا شىعارۋ وسىنىڭ ءبارى ءبىر پالاتالى پارلامەنتتىڭ قۇزىرىنا جۇكتەلدى. ال زاڭ شىعارۋشى جانە اتقارۋشى بيلىكتى ءوز قولىنا العان پارلامەنتتىڭ بيلىگى دە ماردىمسىز ەدى. مىسالى، تەڭىز ارمياسىن جاساقتاپ، اسكەر قاتارىنا شاقىرۋ، شتاتتار اراسىنداعى داۋ-دامايعا تورەلىك ايتۋ ءۇشىن كەمىندە شتاتتىڭ ماقۇلداۋىن الۋ كەرەك بولاتىن. بۇل ءوز كەزەگىندە سىرتقى جاۋلار مەن ىشكى بۇلىنشىلىكتەرگە قارسى تۇرۋعا دا دارمەنسىزدىك ەتەتىنى ايدان انىق ەدى. جاعاعا جارماسقان سان سۇراقتار ونىسىز دا باسى بىرىكپەيتىن بەرەكەسىز شتاتتاردى بۇلىنشىلىكتىڭ، ازامات سوعىسىنىڭ، ۇكىمەتسىزدىكتىڭ قۇيعانىنا باتىرىپ، شاڭىراعىن ورتاسىنا تۇسىرۋگە شاق قالعان بولاتىن.

وسى جولعى تاريحي باس قوسۋدىڭ قانشا قيىن بولعانىنا قاراماستان، كەڭەسكە جينالعان دەلاگاتتاردىڭ ەداۋىر بولىگى ءبىلىمدى دە تاجريبەلى كورنەكتى مەملەكەتشىل تۇلعالار بولدى. ولار پىكىر الۋاندىعىنا قاراماستان اقش-تاعدىرىن داعدارىستان شىعارۋ ءۇشىن قۋاتتى ورتالىق بيلىك جۇيەسىن قۇرۋ ارقىلى 13 جارتىلاي تاۋەلسىز شتاتتار بيلىگى مەن ورتالىق بيلىكتىڭ ءوزارا قاتىناسىن ۇيلەسىمدى شەشۋ كەرەك ەكەندىگىن ايقىن ءتۇسىندى.

كۇلتوبەنىڭ باسىندا كۇن دە كەڭەس دەگەندەي فيلادەلفيانىڭ اپتاپ ىستىعىندا بۇكىل جاز بويى جۇمىس ىستەگەن كەڭەس مۇشەلەرى ءتۇرلى جوبالاردى 569 رەت ەكشەپ-تالداپ، داۋىسقا سالۋ ارقىلى تۇتاس الەمگە ۇلگى بولعان ادامزاتتىڭ تۇڭعىش دەموكراتيالىق كونستيتۋتسياسى - اقش كونستيتۋتسياسىن ومىرگە اكەلدى. ەندى وسى 569 رەت ايتىس-تارتىسقا نەگىز بولعان وزەكتى ماسەلەلەرگە تالداۋ جاساپ كورەلىك.

ايتىس-تارتىسقا ءبىرىنشى كەزەكتە سەبەپشى بولعان پارلامەنتتەگى حالىق سانى تۇرلىشە شتاتتاردىڭ ياعني ۇلكەن جانە كىشى شتاتتار مۇددەسىنىڭ ادىلەتتى شەشىلۋى بولدى. وسى نەگىزدە قوس پالاتالى پارلامەنت جۇيەسى تالداپ الىنىپ، تومەنگى پالاتا وكىلدەر پالاتاسى شتاتتاردىڭ حالىق سانىنا بايلانىستى، ال جوعارى پالاتا سەناتتا- ءاربىر شتاتتان وكىلدەر سانىن بىردەي سايلاۋ ۇسىنىلدى. ەكىنشى كەزەكتە اتقارۋشى بيلىكتىڭ وكىلەتتىلىگى جانە ونى سايلاۋ ماسەلەسى تۇردى. اتقارۋشى بيلىككە وكىلەتتىكتەر بەرۋ جانە ونى تەجەۋ ماسەلەسى مەملەكەتتىڭ ىرگەسىن قالاۋشىلار ءۇشىن ەڭ وزكەتى دە قيىن ماسەلەگە اينالدى. بۇل جەردە مىنا ءبىر ۇعىمنىڭ باسىن اشا كەتۋ كەرەك. 1787 جىلعى فيلادەفيا ماجىلىسىنەن بۇرىن امەريكادا پرەزيدەنت دەگەن بولعان ەمەس. الەمدە دە ونداي مەملەكەتتىك لاۋازىم جوق بولاتىن. اعىلشىن تىلىندەگى ونىڭ اۋەلگى ماعىناسى دا باسقارۋشى، جەتەكشى دەگەندەي عانا. ول ەشقاشان پاتشا ەمەس. تەك قۇراما شتاتتاردىڭ بيلىك جۇيەسىندەگى اتقارۋشى بيلىكتىڭ جەتەكشىسى عانا. ءبىزدىڭ قازاقي ۇعىمعا سالساق، ول وتباسىنداعى اتا-ەنەنىڭ قولىنداعى كەلىن سياقتى. كەلىن بوساعانى اتتاعان سوڭ وسى ءۇيدىڭ داستارقان ءمازىرىن ءوز قولىنا الىپ، اس-سۋىن دايىنداۋمەن اينالسادى-عوي. سوندا اتا-ەنە بولعان ادام وسى ءۇيدىڭ تىسكە باسار جىلى-جۇمساعى ساقتالاتىن كەبەجەنىڭ كىلتىن بەرەردە كەلىنگە سىن كوزبەن قاراۋى ابدەن زاڭدى قۇبىلىس. سەبەبى، كەلىن تەكتى  جەردىڭ قىزى بولىپ، اتا-ەنەسىنە جاتىپ جاستىق، ءيىلىپ توسەك بولسا، وتباسىنىڭ شارۋاسىن دوڭگەلەتىپ اكەتەتىن، بەرەكەلى، قايىرىمدى جان بولىپ كەزىكسە نۇر ۇستىنە نۇر. ال شىققان جەرى تەكسىز سىرتى جىلتىراق، ىشىندە يت ءولىپ جاتاتىن، ايار، بەزبۇيرەك، قايىرىمسىز جانە مىنەزى شايپاۋ بىرەۋ بولسا، ونىڭ ۇستىنە وتباسىنداعى اتا-ەنەسىنەن تارتىپ مومىن، اڭقاۋ، كەشىرىمدى جاندار بولسا، كورگەنسىز كەلىن اتا-ەنەسىن اياعىمەن كورسەتىپ ، ءوز بىلگەنىنشە بيلەپ تۇستەپ، جاقتىرماعاندارىن شومىشتەن قاعىپ، جىلى-جۇمساقتى ۇرداپ-جىرداپ توركىنىنە تاسىپ، جات پەن جاقىندى پارىقتاماي، ورىنسىز ساۋىق-سايران قۇرىپ، مال شاشىپ ەڭ سوڭىندا بارعان جەرىن تاقىرعا وتىرعىزىپ تىنۋى دا مۇمكىن. شىنىندا، كەڭەس مۇشەلەرىنىڭ الاڭداۋىنا  ىشكى-سىرتقى جاعدايلار جەتىپ ارتىلادى. كەڭەستە دەلاگاتتار ءوز ەلىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن اسقان جاۋاپكەرشىلىكپەن بۇكپەسىز، ەركىن، تالاس-تارتىستار نەگىزىندە جۇمىس ىستەگەنىمەن، تۇتاس قۇراما شتاتتار جاعدايىندا دەموكراتيا ءالى دە بالاڭ كۇيدە ەدى. ەڭ باستىسى حالىق قاراڭعى جاعدايدا  بولاتىن. ول كەزدە الەمدە ديكتاتورلىق دارا بيلىك جۇيەسى ۇكىم ءسۇرىپ تۇرعاندا، ولار ءوزى سايلاعان اتقارۋشى بيلىك يەسىن حان-پاتشاعا بالاپ (مارقۇم روزا باعىلانوۆا اپايىمىزدىڭ اق پاتشام دەپ اۋزىنان تاستامايتىنى سياقتى) ، قولدان ديكتاتور جاساپ الۋى ابدەن مۇمكىن ەدى. كەڭەس مۇشەلەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ جاسى ۇلكەن ، ۇلى عۇلاما بەندجامين فرانكلين دە: ء"بىرىنشى تىزگىن ۇستار ادامنىڭ ءمىنسىز جان بولارىنا ءشۇبام جوق. قالعانىن ءبىر قۇداي ءبىلسىن" دەپ كەڭەس مۇشەلەرىن بۇل ماسەلەدە اسا ىجداعاتتى بولۋعا شاقىرعان بولاتىن. سوندا فرانكلين مەڭزەگەن ءمىنسىز ادام ۆاشينگتون ەكەندىگىن كەڭەس مۇشەلەرى ىشتەي ماقۇلداپ، بىردە-ءبىرى قارسىلىق بىلدىرگەن جوق. ول كەزدە كەڭەس مۇشەلەرى ونىڭ جەكە باسىنداعى اسىل قاسيەتتەرىنە عانا سەنىپ قالعان جوق. ەكىنشى ءبىر قىرىنان ونىڭ ءوز كىندىگىنەن تاراعان ۇرپاعىنىڭ جوقتىعى دا مەملەكەتتى وزىمەن بىرگە وتباسىنىڭ بيلەپ-توستەۋىنە مۇمكىندىك بەرمەيدى دەپ سەندى. بىراق، ەل تىزگىنىن ۇستايتىن ادامنىڭ ءبارى ۆاشينگتونداي  ءمىنسىز، ۇرپاقسىز بولماۋى مۇمكىن عوي. ەگەر اعات باسىپ، بۇكىل بيلىكتى سايلانبالى ديكتاتوردىڭ قولىنا بەرىپ جىبەرسە، ودان حالىق ءوز بيلىگىن قايتارىپ الۋ ءۇشىن تاعى ءبىر توڭكەرىسكە، ءتىپتى، قان توگۋگە بارۋى ابدەن مۇمكىن. قۇراما شتاتتار حالقى ونسىز دا دارا بيلەۋشى اعىلشىن كورولىنا قارسى سەگىز جىل قان كەشىپ بوستاندىققا جەتتى عوي. قوعام ەندىگارى ءوز تاعدىرىمەن تاجىريبە جاساۋعا كەلىسپەيدى. سوندىقتان دا ماسەلەنى تۇبىرىنەن شەشىپ الۋ كەرەك. قۇراما شتاتتار حالقىنىڭ دانا پەرەزەنتتەرى وسى ماسەلەنى ايقىن ءتۇسىندى جانە اسقان جاۋاپكەرشىلىك پەن كورەگەندىك تانىتا ءبىلدى. ارينە، ول ءۇشىن  بۇرىن ەشكىم پرەزيدەنت سايلاپ كورمەگەندىكتەن، دايىن تۇرعان تاجريبە دە جوق ەدى. سوندىقتان ولار تۇرلىشە جوبالار ۇسىنىپ، الۋان ءتۇرلى كۇدىك -كۇماندارىن قارشا بوراتىپ جاتتى.  ەڭ الدىمەن اكىمشىلىك باسقارۋشى، ياعني  پرەزيدەنت ءبىر ادام بولاما، جوق  بىرنەشە ادام بولىپ كەڭەسىپ باسقارما دەگەن ماسەلە قارالدى. كەڭەسە كەلە ءبىر ادام بولعانى ءجون دەگەن توقتامعا كەلگەن سوڭ، ول قانشا جىلعا، قانشا كەزەككە سايلانا الادى دەگەن ماسەلە كوپ تالاس تۋدىردى. بىرەۋلەر 7 جىلعا ءبىر مارتە سايلايىق دەسە، بىرەۋلەر 11 جىلعا سايلايىق دەدى. ال 15 جىلعا ءبىر مارتە سايلايىق دەۋشىلەر تابىلعاندا دەلاگاتتاردىڭ كوبى ورە تۇرەگەلدى. ماسساچۋسەتستەن سايلانعان دەلاگات رۋفۋس كينگ  ءتىپتى، اشۋدان جارىلارداي بولىپ: «ودانشا جيرما جىلعا بىراق سايلايىق. 15 جىل دەگەندە ءبىر ديكتاتور بيلىك قۇراتىن مەزگىلدىڭ جارىمى عوي. اقىرى ءبىز ۇزىق مەرزىمگە ديكتاتور سايلاۋعا جينالعان بولساق» دەپ 15 جىلدىڭ ادام تۇزگىسىز ۇزاق مەرزىم ەكەندىگىن ايتىپ، بۇل ۇسىنىستى قاتتى سىنعا الدى. ارينە، پرەزيدەنتتىڭ بيلىك قۇرۋ ۋاقىتىن ىلايىقتى مەرزىمگە شەكتەۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. ماسەلە ول قالاي سايلانادى جانە ونىڭ بيلىگىن قالاي تەجەۋگە بولادى؟ بيلىكتىڭ ءۇش بۇتاعىنىڭ ءوزارا قاتىناسىن قالاي رەتتەۋ كەرەك؟ مىنە وسى ماسەلەلەر بارىنەن ماڭىزدى ەدى. سوندىقتان بيلىك تارماقتارىنىڭ قانشا مەرزىمگە سايلاناتىندىعىن ۋاقىتشا قويا تۇرىپ، ءسوزدى قالاي سايلاۋ جۇرگىزۋ كەرەك دەگەن ماسەلەگە بۇردى. سەنات پەن وكىلدەر پالاتاسىنىڭ قالاي سايلاناتىندىعى پالەندەي تالاس تۋدىرعان جوق. ال اتقارۋشى بيلىك پەن سوت جۇيەسىن قالاي جاساقتاۋ كەرەك؟ دەگەن ماسەلەگە كەلگەندە تالاس-تارتىس شىرقاۋ شەگىنە جەتتى. ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە پرەزيدەنتتى پارلامەنت سايلاسىن جانە ول ءبىر كەزەكتەن ارتىق سايلانباسىن دەگەن ۇسىنىس ۇستەم ورىنعا شىقتى. بۇل ۇسىنىسقا اقش  كونستيتۋتتسياسىنىڭ  اكەسى اتانعان ۆيرگينيالىق دجەيمس مەديسون، پەنسيلۆانيالدىق دجەيمس ۋيلسون قاتارلى اسا بەدەلدى دەلاگاتتار ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسىلىق تانىتتى. ولاردىڭ ءۋاجى بويىنشا ەگەر پرەزيدەنتتى پارلامەنت سايلاسا، وندا ول پارلامەنتتىڭ قول بالاسىنا اينالىپ، ونسىز اتتاپ باسا المايتىن بولادى. ەگەر پرەزيدەنت ولاردىڭ ايتقانىنا كونىپ، ايداعانىنا جۇرمەسە، ولار وعان: "سەن قالاي پرەزيدەنت بولعانىڭدى ۇمىتىپ قالما، ءبىز سەنى قالاي تاققا وتىرعىزساق، سولاي كەتىرىپ تىنامىز" دەپ قورقىتىپ-ۇركىتۋى ابدەن مۇمكىن  دەپ شىر-پىر بولعان ەدى.

ماقالانىڭ باسىن مىنا جەردەن وقي الاسىز: http://old.abai.kz/content/rakhym-aiypyly-aksh-ata-zanynyn-kabyldanuy-khakyndagy-oilar-basy

جالعاسى بار

«اباي-اقپارات»