1. «كەڭەستىك ءبىلىم تەگىن بولدى!»

بۇل ءميفتىڭ كەڭەستىك پاتەرلەر تۋرالى ەرتەگىلەرىمەن تامىرى بىردەي. ەڭ باستىسى – كسرو-دا ەش دۇنيە تەگىن بولعان جوق. كەڭەس وكىمەتىنىڭ وزىندە اقشا جوق، تەك ازاماتتاردىڭ اقشاسى بولدى. ولار بۇل قاراجاتتى وكىمەت بيۋدجەتىنە سالىق تۇرىندە الىپ كەلدى.

كەڭەس وداعىنىڭ ادامى دامىعان ەلدەردىڭ ازاماتتارىنان ەرەكشەلەندى. ويتكەنى ولار قانشا جانە نە ءۇشىن تولەيتىنىن بىلمەيتىن. ال سالىقتار ءىس جۇزىندە ۇلكەن بولدى جانە كەڭەس مەملەكەتىنىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ جەكەلەگەن كەزەڭدەرىندە تاپقان ءار رۋبل ءۇشىن 80-90 تيىنعا دەيىن سالىق سالىنعان.

مىسالى، جۇمىسشى پالەنباي ايىنا 1000 رۋبل تابىس تاباتىن بولسا، يپوتەكا، بالالارعا ارنالعان جاقسى مەكتەپ پەن مەديتسينالىق ساقتاندىرۋعا تولەيتىن قارجىسىنان بولەك قالتاسىندا  500-600 رۋبل قالۋى ءتيىس ەدى. الايدا، ونىڭ قالتاسىندا بار بولعانى 120 رۋبل قالاتىن.

سونىمەن قاتار، ستاليندىك جىلدارداعى كەڭەستىك ءبىلىم دە اقىلى بولدى. جانە ول تەك سالىق تۇرىندە عانا ەمەس ەدى. 1940-1956 جىلدارى سەگىزىنشى، توعىزىنشى جانە ونىنشى سىنىپتاردا وقۋ اقىسى ەداۋىر ءوستى. زاڭعا سايكەس، بارلىق جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقۋ اقىلى بولدى.

2. «كەڭەس مەكتەبى الەمدەگى ەڭ جاقسى مەكتەپ بولدى!»

«الەمدەگى ەڭ ۇزدىك» كەڭەستىك مەكتەپتىڭ ءميفىن ەكىگە ءبولىپ قاراۋعا بولادى. ءبىرىنشىسى - مەكتەپ وقۋ ورنى رەتىندە جانە الەۋمەتتىك مەكەمە رەتىندەگى مەكتەپ. ەكىنشىسى مەكتەپتەگى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى. كەڭەستىك مەكتەپ باعدارلاماسى رەسەي يمپەرياسىندا، ونىڭ ەڭ جاقسى گيمنازيالارىندا جاسالعان دەپ ايتىلادى. مۇنىڭ ءبارى بوس ءسوز.

1920 جىلداردىڭ ورتا شەنىنە دەيىن (جانە كەيبىر جەرلەردە سوڭىنا دەيىن) – كسرو-دا ءبىلىم سالاسىنداعى كۇردەلى رەفورمالار ءۇشىن ۋاقىت تا، اقشا دا بولمادى. ءسويتىپ، كەڭەستىك مەكتەپتەر دامۋىن تەجەدى.

1930 جىلداردىڭ باسىنان باستاپ ەسكى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى تولىعىمەن بۇزىلدى. ەسكى باعدارلاما جاڭاشا ويلاۋعا ۇيرەتەتىن نىسانداردان، سونىڭ ىشىندە  مەكتەپتەر مەن ۋنيۆەرسيتەتتەردەن الىنىپ تاستالدى. (ەجەلگى فيلوسوفيا، ناقتى الەم تاريحى، ريتوريكا، لوگيكا ت.ب.). ولاردى ماركسيستىك جالعان عىلىممەن الماستىردى. «ماركسيزم-لەنينيزم» نەمەسە «ساياسي ەكونوميكا» وقىتىلا باستادى. ال گيمنازيالاردىڭ ەسكى مۇعالىمدەرى ساياسي لاگەرلەرگە قامالدى نەمەسە جۇمىستان شىعارىلدى.

كەڭەستىك مەكتەپ - الەۋمەتتىك ينستيتۋت دەگەنگە كەلسەك، اۋەلى بۇل ماجبۇرلەۋ ورتالىعىنا ۇقسايتىن. وندا ءماجبۇرلى تۇردە جاتتىعۋ جانە اسكەري باعىنىشتىلىققا ۇيرەتەتىن.

مۇعالىمدەر مەن ديرەكتورلاردىڭ ءابسوليۋتتى قۇقىعى بولدى. ولار كەڭەس بالالارىن تەك باعىنۋعا ۇيرەتتى. سونىمەن قاتار، ونداعى مۇعالىمدەر قوس كەڭەستىك مورالدى، كوممۋنيزم مۇراتتارىن ۇيرەتەتىن. ال وزدەرى مۇلدە باسقاشا ءومىر سۇرەتىن.

3. «كەڭەس مۇعالىمدەرى ابىرويمەن ءومىر ءسۇردى!»

بۇل «كەڭەستىك ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى» تۋرالى ءميفتىڭ تاعى ءبىر بولىگى. ميفتە - كەڭەس مۇعالىمدەرى وتە جاقسى ءومىر سۇرگەن، بارلىعىن تولەي الاتىن جانە قيىندىقتاردى بىلمەيتىن، دەيدى.

سوۆەت مۇعالىمىنىڭ ءومىرى تۋرالى نە ايتۋعا بولادى؟ كسرو-نىڭ سوڭعى جىلدارىندا مۇعالىمدەر شامامەن 120 رۋبل جالاقى الدى. بۇل ونشا كوپ اقشا ەمەس. ءيا، سوۆەت مۇعالىمدەرى اشتىق سەزىنبەدى. بىراق، قاراپايىم ءبىر جيھاز الۋ ءۇشىن ولارعا بىرنەشە جىل بولماسا دا، بىرنەشە اي كەرەك ەدى.

ال كۇيەۋى جوق مۇعالىمدەر وتە ناشار ءومىر ءسۇردى جانە ارتىق ەشتەڭەگە قول جەتكىزە المادى. شەتەلدە دەمالۋ دەگەن اتىمەن بولعان جوق. ءتىپتى، كسرو-دا مۇنداي قىزمەت كورسەتۋ مۇلدە بولماعان.

سونىمەن قاتار، سوۆەت مۇعالىمى ءماجبۇرلى قىزمەتشى بولعانىن ايتۋ كەرەك. اكادەميالىق ەركىندىك جوق، مەكتەپ ديرەكتورىنىڭ جانە باس مۇعالىمنىڭ قۇلى بولدى.

4. «كەڭەستىك ءبىلىم ساپالى بولدى!»

بۇل ءميفتىڭ ەڭ ماڭىزدى بولىگى. كەڭەستىك ءبىلىمنىڭ كەرەمەت ساپالى بولىپ، بارلىعى وعان قىزعانا دا، قىزىعا قارايتىن-مىس...مۇنىڭ ءبارى، ارينە، ەرتەگى. كەڭەستىك ەرتەگى.

كەڭەستىك گۋمانيتارلىق ءبىلىم تولىعىمەن «ماركسيزم-لەنينيزم» جانە باسقا دا «يزمدەر» سياقتى جالعان عىلىمداردان تۇردى. تەحنيكالىق پاندەر از بولدى. كەڭەستىك ءبىلىم ادامداردى ەركىن ويلاۋعا جانە سەبەپتىك قاتىناستاردى تابۋعا ۇيرەتپەدى.

ونىڭ سەبەبى دە قاراپايىم. شىنىمەن ءبىلىمدى ادام ەرتە مە، كەش پە بۇكىل كەڭەستىك جۇيەنىڭ زاڭدىلىعىنا كۇمانمەن قاراۋعا ءماجبۇر بولاتىن. ال بۇل كەڭەستىك بيلىك جۇيەسىنە مۇلدە قاجەت ەمەس ەدى.

سوۆەتتىك ۋنيۆەرسيتەتتەردە ادامدارعا قاراپايىم ۋتيليتارلىق داعدىلار ۇيرەتىلدى. بۇل ولارعا ءار ءتۇرلى دەڭگەيدەگى وندىرىستىك وپەراتسيالاردى ورىنداۋعا مۇمكىندىك بەردى. بىراق، ەركىن ءارى جان-جاقتى ويلاۋعا ۇيرەتپەدى.

5. «كەڭەستىك ءبىلىم داعدارىسى توقسانىنشى جىلداردا باستالدى!»

كەيدە كسرو-نىڭ فاناتتارى سوۆەتتىك ءبىلىمنىڭ قۇلدىراۋى گورباچەۆتىڭ باسقارۋىمەن باستالعان، دەپ جىلايدى. ال كەيبىرەۋلەرى بارلىق پروبلەمالار تەك 1990-شى جىلدارى باستالعان دەيدى. كسرو-نىڭ وسىنداي جانكۇيەرىنە 1970-شى جىلدارداعى كسرو مەكتەبىنىڭ سۋرەتىن كورسەتسەڭ، بۇل 1996 جىلى «گايدار بۇكىل ەلدى تولىعىمەن تالقانداعان كەزدە» تۇسىرىلگەن دەپ اقتالعان بولادى.

شىن مانىندە، كەڭەستىك ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ پروبلەمالارى الدەقايدا ەرتەرەك باستالعان ەدى. 1960-شى جىلدارى كوپتەگەن تەحنيكالىق پاندەر وتە ناشار وقىتىلدى. جاستار كەدەي اۋىلداردان قالالارعا قاشتى. ولار ءۇشىن كوپتەگەن مەكتەپتەر اشىلدى. بىراق، وندا بارلىق عىلىم كوبىنەسە تومەن دەڭگەيدە وقىتىلدى. سونىمەن قاتار، كەڭەستىك وقىتۋشىلىق قۇرامدى جاڭارتۋدا دا پروبلەمالار بولدى. كادرلاردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى تۋىندادى. جاستار جالاقىسى تومەن، ماشاقاتى كوپ مۇعالىمدىك جۇمىسقا بارۋعا قۇلىقتى بولمادى. سوندىقتان دا، زەينەت جاسىنداعى (70 جاستان)مۇعالىمدەر، اسىرەسە ايەلدەر مەكتەپتە جۇمىس ىستەپ ءجۇردى.

سونىمەن قاتار، شامامەن 70-شى جىلداردان باستاپ مۇعالىمدەردىڭ جالاقىسى تومەندەي باستادى. 1960 جىلى مۇعالىمدەردىڭ جالاقىسى سالاداعى ورتاشا جالاقىنىڭ 79%-ىن قۇراسا، 1985 جىلى ول تەك 63% بولدى.

وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي - «توقسانىنشى جىلدارداعى مەكتەپتەردىڭ» پروبلەمالارى، كادر جەتىسپەۋشىلىگى، قارت مۇعالىمدەردىڭ كوبەيۋى جانە بولماشى جالاقى پروبلەماسى كسرو-دا باستالدى.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ،

قازاق-ورىس حالىقارالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.

Abai.kz