شەرحان مۇرتازا: «ەجوۆشىلدىق قايتا باس كوتەرگەندەي...»
جاقىندا تاراز قالاسىنداعى ت.رىسقۇلوۆ اتىنداعى ساناتوريدا دەم الىپ جاتقان قازاقتىڭ مارعاسقا جازۋشىسى، ۇلت جاناشىرى شەرحان مۇرتازا اعامىزعا ارنايى سالەم بەرە بارعان ەدىك. «ايران سۇراي كەلىپ، شەلەگىڭدى جاسىرما» دەگەن، شەراعامىزعا قازىرگى كەزدە قوعامداعى تۇيتكىلدى كەيبىر ماسەلەلەر جونىندە دە ساۋالدارىمىزدى قويىپ، شاعىن سۇحبات الدىق. سونى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.
- اعا، دەنساۋلىعىڭىز قالاي؟ ورازاڭىز قابىل بولسىن!
- ورازا قابىل بولسىن، اللانىڭ راحمەتىندە بولىڭدار. بارلىعى جاقسى بولسىن. بيىل دەنساۋلىققا بايلانىستى ورازا ۇستاي العان جوقپىن. بۇرىن تالاي جىل ۇستادىم. بۇل جولى جاعداي بولماي قالدى.
- شەراعا، اڭگىمەمىزدى اۋەلى ۇلتتىق يدەولوگيادان باستاساق. ول تۋرالى نە ايتاسىز؟ جيىرما جىلدىق بەلەس بىزگە ۇزىك-ۇزىك، وتكىنشى شاعىن جوسپارلاردىڭ ورنىن باساتىن، تۇتاس ۇلتتى ۇيىستىراتىن رۋحاني باعدار جەتىسپەيتىنىن كورسەتىپ بەرگەن جوق پا؟ بۇل اسىرەسە، ۇرپاق تاربيەسىنە بايلانىستى. قالاي ويلايسىز، ۇلتتىق ورلەۋ، رۋحاني دامۋدا ءوز سوقپاعىمىزدى ايقىنداۋ مىندەتى كەرەك پە؟
- كەرەك ارينە. ول ءۇشىن قانداي كەڭەس، قانداي جول كەرەك؟ ەڭ باستىسى سول قاجەت. جالپى ءسوز، دەموگوگيا كىمگە كەرەك؟ بىزگە سان عاسىردىڭ سۇرلەۋىنەن سۇرىنبەي وتكەن ءوز سوقپاعىمىز كەرەك.
- وسى ورايدا ادەبيەتتىڭ مۇراتى نە بولۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟
جاقىندا تاراز قالاسىنداعى ت.رىسقۇلوۆ اتىنداعى ساناتوريدا دەم الىپ جاتقان قازاقتىڭ مارعاسقا جازۋشىسى، ۇلت جاناشىرى شەرحان مۇرتازا اعامىزعا ارنايى سالەم بەرە بارعان ەدىك. «ايران سۇراي كەلىپ، شەلەگىڭدى جاسىرما» دەگەن، شەراعامىزعا قازىرگى كەزدە قوعامداعى تۇيتكىلدى كەيبىر ماسەلەلەر جونىندە دە ساۋالدارىمىزدى قويىپ، شاعىن سۇحبات الدىق. سونى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.
- اعا، دەنساۋلىعىڭىز قالاي؟ ورازاڭىز قابىل بولسىن!
- ورازا قابىل بولسىن، اللانىڭ راحمەتىندە بولىڭدار. بارلىعى جاقسى بولسىن. بيىل دەنساۋلىققا بايلانىستى ورازا ۇستاي العان جوقپىن. بۇرىن تالاي جىل ۇستادىم. بۇل جولى جاعداي بولماي قالدى.
- شەراعا، اڭگىمەمىزدى اۋەلى ۇلتتىق يدەولوگيادان باستاساق. ول تۋرالى نە ايتاسىز؟ جيىرما جىلدىق بەلەس بىزگە ۇزىك-ۇزىك، وتكىنشى شاعىن جوسپارلاردىڭ ورنىن باساتىن، تۇتاس ۇلتتى ۇيىستىراتىن رۋحاني باعدار جەتىسپەيتىنىن كورسەتىپ بەرگەن جوق پا؟ بۇل اسىرەسە، ۇرپاق تاربيەسىنە بايلانىستى. قالاي ويلايسىز، ۇلتتىق ورلەۋ، رۋحاني دامۋدا ءوز سوقپاعىمىزدى ايقىنداۋ مىندەتى كەرەك پە؟
- كەرەك ارينە. ول ءۇشىن قانداي كەڭەس، قانداي جول كەرەك؟ ەڭ باستىسى سول قاجەت. جالپى ءسوز، دەموگوگيا كىمگە كەرەك؟ بىزگە سان عاسىردىڭ سۇرلەۋىنەن سۇرىنبەي وتكەن ءوز سوقپاعىمىز كەرەك.
- وسى ورايدا ادەبيەتتىڭ مۇراتى نە بولۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟
- ادەبيەتتىڭ مۇراتى قاي كەزەڭدە دە - بىرەۋ. ول - حاقيقاتقا قيانات قىلماۋ! سول تازالىقتى ۇلت، ۇرپاق، ادام بالاسىنىڭ كوكىرەگىنە ەگۋ. بۇدان باسقا مۇراتتى بىلمەيمىن. باسقا مۇراتى بولسا، ول - ادەبيەت ەمەس!
- اقتوبەدەگى ءدىني استارى بار وقيعالار جۇرتتى ءدۇر سىلكىندىردى. وسى كۇندەرى ءۆاححابيزمنىڭ قاۋپى جايلى قاراعاندى، تۇركىستان، ماڭعىستاۋ وڭىرلەرى زيالى قاۋىم وكىلدەرى، ەلگە تانىمال ازاماتتاردىڭ ەلباسىعا جازعان اشىق حاتتارى باق بەتتەرىنە جاريالاندى. زامانانىڭ وتكىر ماسەلەلەرىنە اسا سەزىمتال زيالىلاردىڭ بۇل الاڭى تۋرالى تۋرالى نە ايتاسىز؟ ۇلتتىق ءداستۇر مەن قۇندىلىقتاردى مانسۇقتايتىن كەرەعار ءدىني يدەولوگيالار بىزگە قانشالىقتى قاتەرلى دەپ ويلايسىز؟
- وتە قاتەرلى! مەنىڭ بىلەتىنىم، وتە قاتەرلى. ۆاححابيزم دەگەن بالە بۇيرەكتەن سيراق شىعارىپ جۇرەدى، ولار ماعان مۇلدە ۇنامايدى. وندايلاردى قالاي دەپ ايتۋعا بولاتىنىنا تەڭەۋ، ءسوز تاپپاي وتىرمىن. ول دەگەن بارىپ تۇرعان حالىقتىڭ اراسىن بۇزۋشىلىق، ىرىتكى سالۋشىلىق. ءتاپ-ءتاۋىر بولىپ وتىرعان حالىق ەدىك. ەندى ۆاحاب كەلىپ ءبولىپ، ەلدى الاتايداي ءبۇلدىرىپ، قىرقىسىپ جۇرگەنى سول. بۇل مەنى قاتتى الاڭداتادى، ماعان ۇنامايدى. مۇنداي بالەنىڭ قازاققا، ادامزاتقا كەرەگى جوق. شاما كەلسە، بىردە-ءبىرىن قالدىرماي، قىلتاناق قالدىرماي، ولاردى ءارامشوپ رەتىندە تۇبىرىمەن جۇلىپ تاستاۋ كەرەك. بۇلار - ارام ءشوپ! لاڭ!
- وسى ورايدا ەلباسى تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كۇندەرىنەن-اق ءدىني تانىمدا ءوز دامۋ جولىمىز بار ەكەنىن، ونىڭ قوجا احمەت ياساۋي مۇرالارىندا ەكەنىن تالماي ايتىپ كەلەدى. بيىلعى كوكتەمدە تۇركىستاندا وتكەن زيالى قاۋىممەن كەزدەسۋدە تاعى قۋاتتادى. «ياساۋي ءبىزدىڭ كونفۋتسيىمىز» دەدى. ەلباسىنىڭ وسى ۇسىنىستارىن ورىنداۋ، ناسيحاتتاۋ جاعى كوڭىلىڭىزدەن شىعا ما؟
- ەلباسى بۇل ۇعىمدى ويدان شىعارىپ وتىرعان جوق. بۇل عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ۇلتتىق، ادامي بولمىسىمىز. ول تالقىلانباۋ كەرەك، ول - ورىندالۋى ءتيىس! سوندىقتان ورايى كەلىپ تۇرعاندا اتقا قامشى باسپاساڭ، قاپى قالارىمىز انىق.
- وسى ورايدا ياساۋي جولىنىڭ بۇگىنگى مۇراگەرلەرىنىڭ قۋعىندالۋى تۋرالى ماسەلە قوعامدا قىزۋ تالقىلانىپ جاتىر. قاماۋدا وتىرعان ءدىن عالىمى يسماتۋللا ماقسىمدى جاقتاپ، اشىق حاتتارعا ءوزىڭىز دە قول قويدىڭىز. ول تۋرالى پىكىرىڭىزدى دە ءبىر باسىلىمنان وقىدىق. جالپى وسى يسماتۋللا ماقسىمدى قارالاۋدىڭ سىرى نەدە؟ «سوپىلار ءىسىنىڭ» استارىندا نە جاتىر وسى؟
- بۇل قيىن سۇراق. الدىمەنەن يسماتۋللانىڭ ىستەپ جۇرگەن قازىرگى ارەكەتىنىڭ بىزگە قارسىلىعى بار ما؟ ءبىزدىڭ قوعامىمىزدى قيراتىپ جىبەرەتىندەي كۇش پە سونشالىقتى؟ نەگە سونشا وعان شۇيلىكتى؟! نەگە ازاپتاپ جاتىر؟ سونىڭ ءبارى مەن ءۇشىن تۇسىنىكسىز نارسە. جەتەكشىسىن زىندانعا تىعىپ قويىپ، ياساۋي ءىلىمىنىڭ قۇندىلىقتارىن قوعامعا قالاي ەنگىزەمىز؟! ۇرپاق كوكىرەگىنە قالاي ەگەمىز؟! مىنە بۇل بارىپ تۇرعان - ابسۋرد! يسماتۋللا وسى قوعامىمىزدى قيراتىپ جىبەرۋگە ارەكەت جاساپ جاتىر ما؟ بىراق ونىڭ ەشقانداي قىلمىسى جوق قوي. جالالار دالەلسىز. دالەلدەنبەيدى دە! قۇر انشەيىن جازىقسىزدان جازىقسىز جازالاي بەرە مە؟ ول قانداي زاڭعا سيادى؟ ەرتەڭ سۇراۋى بولادى عوي. مۇنىڭ اتىن بارىپ تۇرعان «ەجوۆششينا» دەيدى. باياعىدا ەجوۆ دەگەن بولعان، «حالىق جاۋلارىنا» قاسىرەت كورسەتىپ، ابدەن جازالاعان. ونى قاندىقول، «ەجوۆايا رۋكاۆيتسا» دەيدى. سونىمەن «حالىق جاۋلارىن» بۋىندىرعان، ولار جازىقسىز ەدى. سونىڭ ارتى نە بولدى؟ بىلىقتارى اشىلدى عوي، حالىق جاۋلارى دەگەندەر اقتالدى، ولگەنى ءولدى، تىرىلەرى قاتارعا قوسىلدى، قالعانى نەشە ءتۇرلى قاپاستان قايتتى. سونداي ەجوۆسكي، «ەجوۆايا رۋكاۆيتسا». بۇل - 37-ءشى جىلدىڭ لاڭدارى، ءالى سودان قالماعان ءتاسىل. سول قايتادان باس كوتەرگەن. مۇنداي ارەكەت جارامايدى، بولمايدى. قازىر ءبىز قاي زاماندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز؟ ودان بەرى قاي زامان ءوتتى؟ زامان وزگەرگەن جوق پا، تۇزەلگەن جوق پا؟ بىزدە سانا دەگەن دە وزگەرگەن جوق پا؟ الدە بىزدەگى سول باياعى جابايى «ەجوۆششينا» ما؟! مۇمكىن، ەجوۆ قايتادان ءتىرىلىپ كەلگەن شىعار؟! سونداي بالە بۇل. سول مەنىڭ ايتارىم.
- يسماتۋللا ماقسىمدى قايدان تانيسىز، قاي قىرىنان بىلەسىز؟
- 1992 جىلى پرەزيدەنتپەن بىرگە پاكىستانعا باردىم. ونى سول ساپاردا جولىقتىردىم. ناعىز ءدىندار، عۇلاما كىسى. وتانىن، ياعني، قازاقستاندى جان دۇنيەسىمەن سۇيەتىن ادام. وسى تۋراسىندا «ەگەمەن قازاقستانعا» ماقالا دا جازدىم. ونى تانىماي، بىلمەي اشىق حاتتارعا قول قويىپ، اراشا تۇسەتىندەي اقىماق ەمەسپىن. الگى ماقالادا: «يسلاماباد» مەيرامحاناسىندا پاكىستاندىق ءبىر قازاقپەن ۇشىراسىپ قالدىق. ول ءوزىن سماتۋللا ماقسىم دەپ تانىستىردى. وتانىم - قازاقستان، ونداعى اقمەشىت، كازىرگى قىزىلوردا، رۋىم - شومەكەي دەيدى. بابام - ايگىلى مايماق يشان، اكەم ماقسىم قازان توڭكەرىسى كەزىندە اۋعانستان اسىپ كەتكەن. جاسىم قىرىق سەگىزدە. مەن يسلام ءدىنى جولىن قۋعان اداممىن. كازىر پەشەۆار شاھارىندامىن.
- وۋ، پەشەۆار كازىر قىپ-قىزىل وتتىڭ، مۇجاحەدتەردىڭ ورتاسى ەمەس پە؟
- ءيا، ونىڭىز راس. مەن مۇجاحەدتەر جاعىندامىن. سولاردىڭ ءدىني، رۋحاني باسشىلارىنىڭ ءبىرىمىن. اللا تاعالا جار بولىپ، ارۋاقتار قولداپ، كابۋلدى الساق، سودان سوڭ اللا ءناسىپ ەتسە، ەلگە، اتا-بابامنىڭ كىندىك قانى تامعان جەرىنە جەتىپ، توپىراعىن سۇيسەم - ەكى دۇنيەدە ارمانىم جوق. قازاقستان دەگەندە مىنا جۇرەك جارىلىپ كەتە جازدايدى. نۇرسۇلتان نازارباەۆتى، سىزدەردى ءبىر كورمەككە سونوۋ پەشەۆاردان ادەيى كەلدىم. ەكى كۇن بولدى كۇتكەنىمە - اللا ءساتىن سالسا جولىعارمىن. قازاقستان تاۋەلسىز بولىپ، پرەزيدەنت نۇرسۇلتان پاكستانعا كەلەدى دەگەندە قۇدايعا اقسارباس ايتىپ، مۇجاحەدتەرگە اس بەردىم. قازاقتىڭ جولىن اللا-تاعالا اق قىلسىن، قانتوگىستەن، قياناتتان، قىرسىقتان، بالە-جالادان امان ساقتاسىن دەپ كۇنىنە بەس رەت نامازىما قوسىپ، تىلەۋ تىلەپ جۇرگەن جانمىن.
ءوزى اۋعانستاندا تۋسا دا، جۇرەگى قازاقستان دەپ سوققان ءپارۋانا وتان دەگەن ۇلى ۇعىمدى دۇعاسىنا قوسقان. وتاندى وسىنشاما ءسۇيۋ ءۇشىن جات جەردىڭ ءدام-تۇزىن تاتۋ كەرەك پە. ءبىز، قازاقستاندا جۇرگەندەر، قازاقستاندى وسىلارشا ءسۇيىپ، قادىرىنە جەتىپ ءجۇرمىز بە؟..» - دەپ جازىپپىن.
يسماتۋللامەن كەيىن ەلگە كەلگەسىن دە بىرنەشە رەت كەزدەستىم. ول قازاققا، مەملەكەتكە زور پايدا كەلتىرگەن ادام! قانشا بۇزىلعان ۇيانى بۇتىندەدى. قانشا ازعان ادامدى تۇزەدى. قانشا جاستى ۇلتىن، وتانىن سۇيەتىن اتا-قالىپقا ءتۇسىردى! ەلىمىزدى ءدىن اتىن جامىلعانداردان كەلەتىن قاۋىپتەن ساقتاندىردى، قورعادى. ەندەشە، دوستى جاۋ تۇتۋعا بولمايدى، ويتسەڭ، دوسسىز قالاسىڭ!
- سۇحباتتاسقانىڭىزعا راحمەت!
- جۇرگەن جەرىڭە گۇل ءبىتسىن!
سۇحباتتاسقان -
داۋرەن سەيىتجانۇلى
الماتى-تاراز-الماتى
