امانحان ءالىمۇلى. تۇيسىك تامشىلارى
***
پۋبليستيكالىق ماقالانى (پروزانى) مەن ءوزىم جازامىن، ال، ولەڭدى (پوەزيانى) قۇلاعىما الدە بىرەۋ سىبىرلاپ تۇرىپ جازدىراتىن سياقتى.
***
قازىرگى جاس اقىندار تۇسىنىكسىز، تۇماندى، بۇلىڭعىر، قولدا دا، كوزدە دە، كوڭىلدە دە، سانا-سەزىمدە دە تۇراق تاپپايتىن، سۋسىما، ءجون-جوسىعى، سەبەپ- سالدارى، «ادرەسى»، تۋعان توپىراعى جوق (تەكسىز) ابستراكتسيالىق - كوسموپوليتتىك كوڭىل-كۇيدەگى مۇڭ-قايعىعا بەرىلىپ ولەڭ جازادى. ولارى جاساندى جاسقا سۋارىلعان جىلاڭقىلىق بولىپ شىعادى. ونى وزدەرىنشە ىزدەنىسكە ساناپ، ەكسپريمەنتكە باردىم دەپ، پوەزيانى عىلىمعا اينالدىرعىسى كەلەدى. و، شىركىندەر پوەزيا بىزگە ەمەس، ءبىز پوەزياعا، ياعني، اللا بەردى تابيعي قۇبىلىسقا باعىنىشتى ەكەنىمىزدى قايدان ءبىلسىن.
***
ماعان اقىن رەتىندە الدىمەن دىبىس كەلىپ، دىبىستان ىرعاق، ۇيقاس، ءبىرىن-ءبىرى قۋالاي، وكشەلەي ورگەن ءسوز بەن سويلەمدەر قازاق ءتىلىنىڭ، وبرازدى ويلاۋ جۇيەسى مەن مۋزىكاسىنىڭ (توم) قۇدىرەتتىلىگىن كورسەتەدى. مەن الدەقانداي ءبىر قۇدىرەت (اللا دەپ قابىلداڭىز) ارقىلى بويىما دا، سانا-سەزىمىمە دە سىڭگەن وسى قاسيەتتەردى قورىتىپ، ەلەپ-ەكشەپ، جۇرەكتەن وتكىزىپ ايتارىمدى ايتا السام - اقىنمىن. قالعانىنىڭ ءبارى بوس ءسوز.
***
***
پۋبليستيكالىق ماقالانى (پروزانى) مەن ءوزىم جازامىن، ال، ولەڭدى (پوەزيانى) قۇلاعىما الدە بىرەۋ سىبىرلاپ تۇرىپ جازدىراتىن سياقتى.
***
قازىرگى جاس اقىندار تۇسىنىكسىز، تۇماندى، بۇلىڭعىر، قولدا دا، كوزدە دە، كوڭىلدە دە، سانا-سەزىمدە دە تۇراق تاپپايتىن، سۋسىما، ءجون-جوسىعى، سەبەپ- سالدارى، «ادرەسى»، تۋعان توپىراعى جوق (تەكسىز) ابستراكتسيالىق - كوسموپوليتتىك كوڭىل-كۇيدەگى مۇڭ-قايعىعا بەرىلىپ ولەڭ جازادى. ولارى جاساندى جاسقا سۋارىلعان جىلاڭقىلىق بولىپ شىعادى. ونى وزدەرىنشە ىزدەنىسكە ساناپ، ەكسپريمەنتكە باردىم دەپ، پوەزيانى عىلىمعا اينالدىرعىسى كەلەدى. و، شىركىندەر پوەزيا بىزگە ەمەس، ءبىز پوەزياعا، ياعني، اللا بەردى تابيعي قۇبىلىسقا باعىنىشتى ەكەنىمىزدى قايدان ءبىلسىن.
***
ماعان اقىن رەتىندە الدىمەن دىبىس كەلىپ، دىبىستان ىرعاق، ۇيقاس، ءبىرىن-ءبىرى قۋالاي، وكشەلەي ورگەن ءسوز بەن سويلەمدەر قازاق ءتىلىنىڭ، وبرازدى ويلاۋ جۇيەسى مەن مۋزىكاسىنىڭ (توم) قۇدىرەتتىلىگىن كورسەتەدى. مەن الدەقانداي ءبىر قۇدىرەت (اللا دەپ قابىلداڭىز) ارقىلى بويىما دا، سانا-سەزىمىمە دە سىڭگەن وسى قاسيەتتەردى قورىتىپ، ەلەپ-ەكشەپ، جۇرەكتەن وتكىزىپ ايتارىمدى ايتا السام - اقىنمىن. قالعانىنىڭ ءبارى بوس ءسوز.
***
كەڭەس وداعى ءسوتسياليزمنىڭ جاۋىن اياما، ونى قىر-جوي، «بىزگە جاق ەمەس، ءبىزدىڭ جاۋىمىز» جانە «تاسپەن ۇرعاندى تاسپەن ۇر» دەپ ۇيرەتىپ، ۇلتتىق ۇستانىم-مورال بولىپ كەلگەن، يمانعا نەگىزدەلگەن «تاسپەن ۇرعاندى اسپەن ۇر» دەگەن قادىر-قاسيەتىمىزدى جوققا شىعارسا، ال، قازىرگى جابايى كاپيتاليزم، ياعني، نارىق زامانى «اعايىندى وكپەگە قيساڭ دا، ولىمگە قيما» دەگەن قاعيدا-بولمىسىمىزدان ايىردى. سونىڭ باستى كورىنىسى - التىنبەك سارسەنباەۆ پەن زامانبەك نۇرقادىلوۆ.
***
ءبىز فاكتى مەن يدەيانى اجىراتا المايمىز. يدەيا - ۇزاق جىلدارعا جوسپارلاناتىن، فاكتى - بۇگىنگى كۇن كورىنىسىنىڭ كورسەتكىشىن بايقاتاتىن قۇبىلىس. قازىرگى ۇلت رەتىندە ۇتىلىپ جاتقان تۇسىمىز دا سوندا. ءالى كۇنگە شاكىرتتىك قادىر-قاسيەتتەن ارىلا الماي، وزگەنىڭ (باتىس پەن ورىستىڭ) يدەياسى مەن فاكتىسى كولەڭكەسىنەن شىعا الماي كەلەمىز.
***
اقىندى شابىتى تالاي ىزدەپ كەلدى، وكىنىشكە وراي ول ونى ساۋ كۇيىندە بىردە-ءبىر رەت كەزدەستىرە المادى. ونى اراق جەڭگەن ەدى. ءبىر كەزدە جاپ-جاقسى جىرلار جازىپ، اۋىزعا ىلىنگەن و اقىن، قازىر سول بۇرىنعى ماقتاۋ-ماراپاتتاۋدىڭ ەكپىنىمەن كوشتەن قالماي، جالپى تىزىمنەن تۇسپەي كەلەدى. ايتپەسە، تالانتىنىڭ تاۋسىلعانى قاششان، ازىرگى كەزدە كاسىپقوي عانا.
***
پوەزيا - اقىن جانىنىڭ كوڭىل-كۇيىنىڭ كورىنىسى. وندا جالعاندىق، جاساندىلىق بولماۋى ءتيىس.
***
اقىندى «ساۋ» دەگەن اقىماق.
***
جاس اقىن كوپ. بىراق، ناعىز-ناقتى، قيال-عاجايىپسىز، تۇمان- ءتۇڭىلىسسىز، مۇنار-مۇڭسىز، ءومىردىڭ وزىنەن ورىلگەن، ناتۋراليزمنەن ادا، پروزايزمگە بوي الدىرماعان كوركەم پوەزيا قايدا؟ سوعان قاراعاندا، ولاردىڭ كوبىسىنە اقىندىق اللادان قونباعان-اۋ، ءسىرا. ولاي دەيتىنىم، «قازاق اقىن حالىق» دەگەننەن ءورىپ، فيلولوگيالىق ءبىلىمىن مالدانىپ ءجۇرىپ، اقىن اتانىپ جۇرگەندەر بار.
***
ولەڭ جازبايتىن، سەزىمتال جانداردىڭ اراسىندا ناعىز اقىندار دا بارشىلىق. مەن سولارعا قىزىعامىن. ولاردىڭ باقىتى - ولەڭ جازباي-اق پوەزياعا ۇلەس قوسىپ، جوعارى ينتەللەكتۋالدى وقىرمان بولۋ ارقىلى ءوز اقىندارىن تانىپ-ءبىلىپ ءجۇر ەمەس پە؟
***
ءتىل، وبراز، مۋزىكانىڭ (توم) قوسىندىسى - كوركەم پوەزيا.
***
شىنايى دا، شىنشىل، بويىنا توم-دى سىڭىرگەن ولەڭ - قۋانىش تولقىنى مەن تۇمان-مۇنارسىز، كۇڭگىرت-كومەسكىسىز ناقتى دا، اياقتالعان، ءومىردىڭ وزىنەن ورگەن، ناتۋراليزمنەن ادا مۇڭ مەن ساعىنىشتىڭ تۇنىعى.
***
ولەڭ جازا ءبىلۋ، ناعىز اقىندىقتىڭ باستى بەلگىسى ەمەس. ونىڭ كورىنىسى ساپاسىز جىر جيناقتارىنىڭ كوپتەپ ەتەك الۋى. وعان مىسالدى ءالى كەلتىرەمىن.
***
قازىرگى قازاق قوعامىنىڭ ءتانى (مەملەكەتتىلىگى) مەن جانى (ۇلتشىلدىعى) دىمكاس. ول ازىرشە رەانيماتسياعا تۇسە قويعان جوق، بىراق و دىمكاستىك وسىلاي سوزىلا بەرسە، ول ءومىر مەن ءولىمنىڭ اراسىندا كوپ جاتىپ قالۋى بەك مۇمكىن. بۇل جاقسىلىق ەمەس.
***
ۇلت - مەملەكەتىنىڭ، مەملەكەت - ۇلتىنىڭ قامىن ويلاماسا قاسىرەت. وندا ءتان دە ( مەملەكەت), جان دا ( ۇلت ) ولەدى.
***
جەكە مەنشىك - قاسيەتتى دە، قاستەرلى ۇعىم-تۇسىنىك. ول فيلوسوفيالىق كاتەگوريا. ول ادامنىڭ ەمەس، اللانىڭ ەنشىسىندەگى قۇبىلىس، ءارى قۇندىلىق پەن مۇلىك. ياعني، ونىڭ نەگىزى زاڭدىلىقتا جاتىر. زاڭدى نارسەنى از عانا توپتىڭ ءبولىپ-جارىپ الىپ، ءوز مەنشىكتەرىنە اينالدىرۋى - زاڭسىزدىق. ياعني، قىلمىس.
***
مەن قالىپتى، قالىپتاعى (ستاندارت) ادامنان قورقامىن. چەحوۆشا ايتقاندا ول - «چەلوۆەك فۋتليارە». ونىڭ قان قىسىمى دا كوتەرىلىپ، ءتۇسىپ تۇرمايدى. جان-جۇرەگىندەگى سەزىنۋ تامىرلارى دا ءولىپ قالعان. ول وزگەنىڭ سۇق ساۋساعىنىڭ ۇشىندا جۇرەدى.
***
1918 جىلى لەنين دەكرەتىمەن ءدىن مەملەكەتتەن ءبولىندى. وعان دەيىنگى مەملەكەتتىڭ قاي-قايسىسى بولماسىن ( پاتشالىق تا، حاندىق تا، كارولدىق تا ت. ب.) ءدىندى باستى تىرەگى سانايتىن. قۇدايدى تانۋدىڭ باستى شارتى - يمان. ونىڭ جەردەگى مەكەن-جايى - مەشىت، يدەياسى - اللانىڭ ماڭگىلىككە كورسەتىپ بەرگەن جولى. وسى ەكەۋىنەن قول ۇزگەن مەملەكەت تە، قوعام دا كۇيرەيدى. دوستاەۆسكيدىڭ قۇداي جوق بولسا، ءسوتسياليزنىڭ ءومىر ءسۇرۋى زاڭدىلىق، ال، اللانىڭ بارلىعى راس بولسا، وندا سوتسياليزم جالعان قوعام دەگەنگە ساياتىن پىكىر-تۇجىرىمىنىڭ اقيقاتتىعى ( شىندىق ەمەس) سوندا. سوتسياليزم كۇيرەدى. ويلاناتىن جاعداي ەمەس پە؟
***
وركەنيەت اقىل-ويدىڭ جەمىسى، مادەنيەت - تابيعيلىقتان ورگەن كيەلى ء(دىني) ۇعىم. ەسەك اربادان باستاپ، كوككە ۇشۋعا دەيىنگى ارالىق وركەنيەتتىڭ جەمىسى. ءزاۋلىم-ءزاۋلىم ءۇي-جايلار سالىپ، ونىڭ ىشىندە كومپيۋتەر ويناپ، تەلەديدار كورىپ وتىرۋ دا سوعان سايادى. ولاردىڭ (جانە سول سياقتىلاردىڭ) مادەنيەتكە ەش قاتىسى جوق. ال، جەردە جاتقان ناندى اياق استى ەتپەي، ەرىنبەي كوتەرىپ الىپ، بيىككە (سول سياقتى باسقا دا قادىر-قاسيەتتەر) قويۋ مادەنيەت. مىنە، بىزگە قازىر سول جەتپەيدى. تەاترعا بارىپ، مەيرامحانادان تاماق ءىشۋ دە مادەنيەتكە جاتپايدى. ونداي ورىن-جايلارى جوق اۋىلدا ءومىر ءسۇرىپ، تابيعاتپەن قويان-قولتىق ارالاسىپ ءجۇرىپ-اق، مادەنيەتتى بولۋعا بولادى.
***
جاستار ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز، بارىمىز. ءبىز ولارعا سەنەتىنىمىزدى ايتىپ، انت-سۋ دا ىشەمىز. سويتە تۇرا، ولارعا قارسى رۋحاني-مادەني سوعىس اشامىز. سونىڭ ءبىر-اق كورىنىسى، قازىرگى قازاق قوعامىنداعى ءدىني جاعدايىمىزدىڭ الا- قۇلالىعى. ونىڭ ارتى جاستارىمىزدى وققا بايلاپ، مىلتىقسىز مايدان وتىندە قالدىرىپ، ساتقىندىق جاساۋعا ۇلاسۋدا. ونىڭ باسى-قاسىندا ءوزىن زيالى (ينتەليگەنت) سانايتىندار تۇر. ال، قالعاندارىمىز قاۋقارسىزدىق تانىتۋدامىز. وكىنىشتى-اق.
«اباي-اقپارات»
