تولعان ەل – تاريحىن تاسپەن جازادى،
توزعان ەل – تاريحىن جاسپەن جازادى...

تولعان ەل – تاريحىن تاسپەن جازادى،
توزعان ەل – تاريحىن جاسپەن جازادى...

وسىدان بىرەر جىل بۇرىن جەزقازعاندىق  اقساقال قويشىبەك توقتامىسۇلىمەن كەزدەسىپ قالعانىمدا ول كىسىدەن تاڭبالى تاس  جايىندا سۇراپ ەدىم.
قويشەكەڭ ول تاس جاتقان جەرگە 1949 جىلى بارعان ەكەن. ارادا ءبىر جىل وتكەندە مەن ول كىسىگە تەلەفون سوعىپ، ءوزىمنىڭ تاڭبالى تاس جونىندە تەرەڭىرەك ماعلۇمات جيناعىم كەلىپ جۇرگەنىن ايتىپ ەدىم، ماعان ول تاسپەن اينالىسىپ جۇرگەن كىسىلەردىڭ تەلەفوندارىن بەردى. 1989 – 1992 جىلدارى جەزقازعان وبلىسىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ورىنباسارى بولىپ قىزمەت اتقارعان ساعىندىق قوجامسەيىتوۆپەن تەلەفون ارقىلى تانىسىپ، تاستىڭ ءمان-جايىن سۇراعانىمدا ءبىراز اڭگىمەگە قانىقتىم. تۇسىنگەنىم، تاستىڭ ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالعاندىعى جانە كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە ۋران كەنىن ىزدەگەن گەولوگتاردىڭ جارىلىس جۇمىستارىن جۇرگىزگەندە، جاڭاعى تاستىڭ ورتاسىنان قاق ءبولىنىپ، جەرگە ەتپەتىنەن قۇلاپ تۇسكەندىگى ەدى. ساكەڭ تاستىڭ بەتىندە ەلۋگە جۋىق رۋ تاڭبالارىنىڭ قاشالىپ، ەسكى شاعاتاي ارپىندە جازۋ بەدەرلەرى بار ەكەندىگىن راستاپ قانا قويماي، ول تاسقا اتاقتى عالىمىمىز قانىش ساتباەۆتىڭ «تاڭبالى تاس – قازاق حالقىنىڭ ەڭ العاشقى مەملەكەتىنىڭ ىرگە تاسىن قالاپ جاتقانداعى جازىپ قالدىرعان دالا كونستيتۋتسياسى» دەگەن عىلىمي باعاسىن اسا ماقتانىشپەن ايتتى.
مەن وسى كيەلى تاس جايىندا ءادىلحان باتىربەكوۆ اعامەن اقىلداسقانىمدا، ول كىسى  بۇگىنگى قازاق حالقىنىڭ ءولىپ جاتقان رۋحىن تىزەدەن كوتەرۋ ءۇشىن تاستى قالپىنا كەلتىرىپ، ول جەرگە قازاقتىڭ بار باس كوتەرەر سىيلى ازاماتتارى مەن بەدەلدى-بەدەلدى اقساقال-قاراساقالدارىنىڭ باسىن جيناپ اپاراتىنىن ايتتى. ادەكەڭنىڭ ايتقانى: «قۋانىش قاراعىم، جولعا دايىندال! اللا تاعالامىز جار بولسىن، تارت بەتپاقدالاعا!» – دەدى.
قازاقتىڭ تۇڭعىش قۇرىلتايى 1710 جىلى وسى جەردە وتكەن
جەزقازعان قالاسىندا مەنى ساعىندىق قوجامسەيىتوۆتىڭ ورىنباسارى باعدات كۇتىپ الىپ، ءبىزدى تاڭبالى تاسقا اپاراتىن «ۋاز» اۆتوكولىگىنىڭ جولعا دايىن ەكەندىگىن ايتتى.   ساكەڭنىڭ ايتۋى بويىنشا، «قاراقويىن سابەن دەگەن جەر سول تاڭبالى تاس جاتقان تەرەڭ سايدىڭ جارقاباعى ەكەن. سوناۋ الميساقتان بەرى «تاڭبالى نۇرا»، «تاڭبالى جار»، «تاڭبالى تاس» دەپ نەشە تۇردە اتالسا دا، تاڭبالى تاستىڭ جاتقان جەرىن نۇسقايتىن جارقاباق كيەلى دەپ سانالعان.
1895 جىلى اقمولالىق اسكەري دارىگەر ل.كۋزنەتسوۆتى بەتپاقدالاداعى تاڭبالى تاسقا ەرتىپ كەلگەن اتباسار ۋەزىنىڭ ءتىلماشى حاسەن بەكحوجين دەگەن كىسى ەكەن. كۋزنەتسوۆتىڭ ەكسپەديتسياسى سۋرەتكە تۇسىرگەن سول تاستىڭ سۋرەتىن قايتكەن كۇندە دە تاۋىپ الۋ كەرەك. «مەنىڭ پايىمداۋىم بويىنشا، ول سۋرەت سەمەي قالاسىنىڭ مۇراجايىندا ساقتاۋلى بولۋى كەرەك»، – دەگەن پىكىر ايتتى ساكەڭ. بىزگە ەڭ قۇندى بولىپ وتىرعانى سول، 1895 جىلعى ل.كۋزنەتسوۆ ەكسپەديتسياسىنىڭ تاڭبالى تاس بەتىنەن كوشىرىپ العان ەلۋدەن ارتىق قازاق رۋلارىنىڭ تاڭبالارىنىڭ كوشىرمەسىن تاپتىق. الگى تاستىڭ بەتىندەگى ەسكى شاعاتاي جازۋلارىن ءتىلماش بەكحوجين ورىس تىلىنە اۋدارىپ كورگەن ەكەن، تاستاعى جازۋ بىلاي دەيدى: «قارا-نايمان، الشىن، ارعىن، قاراكەسەك، قويسىن، تابىن، موللا-قارشىعا. قۇداي قولداسىن، ولار التاۋ». اكادەميك ءا.مارعۇلان وسى التى رۋ اتتارىن التى الاش وداعىمەن بايلانىستىرعان ەكەن. ول كىسىنىڭ پىكىرى بويىنشا، ۇلى جۇزدەن – قويسىن ء(ۇيسىن), ورتا جۇزدەن – ارعىن، كىشى جۇزدەن – تابىن بولىپ التى الاش ەلى مەملەكەتىنىڭ ەڭ العاشقى ىرگەتاسىن قالاعان. تاڭبالى تاستىڭ بەتىندە 1218 جىلدى، ارىرەكتە 178 جىل مەن 1061 جىلداردى كورسەتەتىن قاشالعان ساندار تۇر. ارينە، بۇنىڭ ءبارى ۇلكەن ىزدەنىستى، قىرۋار عىلىمي جۇمىستاردى تالاپ ەتەدى. تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى، سوڭعى ۋاقىتقا دەيىن ءبارىنىڭ ايتىپ كەلگەن 1710 جىلعى قازاقتىڭ قۇرىلتايى وسى تاڭبالى تاستىڭ ماڭايىندا ءوتتى دەگەنى ەدى. ال، عىلىمي دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، الگى جەردىڭ تابيعاتىن، جەرىنىڭ ءوڭىن سالىستىرساق، قازاقتىڭ قۇرىلتايى وتكەن باتىسقا قارايعى جەردى جەكەلەنگەن «قاراقۇم» شارۋالار قۇرىلىمى مەن سول جەردە شەكاراسى قيۋلاساتىن ارال تەڭىزى ماڭايىنداعى قۇمدى-قۇمايتتى  جەرلەردەن ىزدەۋ كەرەك. جوڭعار باسقىنشىلارىنىڭ كۇيرەتە سوققى العان جەرىن قاراسۋىر، بىردە قاراسيىر دەپ اتاپ كەلسە، جەزدىنىڭ ەجەلگى تۇرعىنى فايزوللا اجىبەكوۆتىڭ پىكىرىنشە، ول جەر قاراسيرە دەپ اتالعانى دۇرىس ەكەن. قاراسيرە موڭعول تىلىنەن اۋدارعاندا «جوتا» دەگەن ماعىنانى بەرەدى. ال قالماقتاردىڭ قىرىلعان جەرىن بىلەۋتى دەيدى موڭعول تىلىندە. بىلەۋتىنى قازاقشاعا اۋدارساق، «بۇرالاڭ» دەگەن ماعىنانى بەرەدى. قازاق جاعىنان 75 000 سارباز قاتىسقان بۇلانتى شايقاسى تۋرالى كوپتەگەن دەرەكتەر بار»،– دەپ اڭگىمەسىن اياقتاعان ساعىندىق بىزگە جول اماندىعىن تىلەپ، ساپارىمىزعا وڭ باتاسىن بەردى.
بەتپاقدالا – تۇنىپ تۇرعان وسىمدىكتەر الەمى ەكەن!
جول سەرىكتەرىم: باعدات بايجانتاەۆ، ارحەولوگ ىسقاقوۆ ايدار شارحانۇلى، كولىك جۇرگىزۋشىمىز ۆاسيلي يۆانوۆيچ – تورتەۋمىز بيىل مامىردىڭ 19-ى كۇنى ءتۇس كەزىندە بەتپاقدالانى بەتكە الىپ، قىزىلوردانىڭ داڭعىلىنا تۇستىك. قاراقويىن اۋىلىندا تۇراتىن اڭشى ساندىبايۇلى جولدىبايدى ىزدەدىك. وكىنىشكە قاراي، ول كىسى ۇيىندە بولماي شىقتى. «قاپ!» دەستىك سانىمىزدى سوعىپ. قاراقويىن اۋىلىنان ارمەن قارايعى جولدى بىلمەيتىن بولىپ شىقتى قاسىمداعى ازاماتتار. سونىمەن نە كەرەك، ۇپيتتەپ-سۇپيتتەپ ءجۇرىپ جولدىباي اقساقالدىڭ ۇلى تولەبايدى كوندىرىپ، «تاڭبالى تاس، قايداسىڭ!» – دەپ، ءارى قاراي جىلجىدىق. جول دەمەكشى، جولدىڭ اتى عانا، جول جوق، تەك ەسكى سۇرلەۋلەر.   التى-جەتى ساعاتتاي جۇرگەننەن كەيىن ءبىر تەرەڭ سايدىڭ تابانىنا ءتۇسىپ، جوعارىعا قاراي وڭتۇستىك جاققا ەداۋىر ءجۇرىپ بارىپ، ولاي-بۇلاي ءىز كەستىك. اداسىپ كەلە جاتقان ازاماتتاردىڭ ايتۋى بويىنشا، سۋى تۇزدى شۇبار تەڭىز دەگەن كولدى جاعالاي ءجۇرىپ وتىرسا عانا تاڭبالى تاستىڭ ءدال ۇستىنەن تۇسۋگە بولادى ەكەن.  باتىسقا قاراي ءۇش جارىم شاقىرىمداي جول جۇرگەندە الدىمىزدان اپپاق ءمارمار كول كورىندى جارقىراپ. «انە، انە! شۇبار تەڭىز! سول، سول!» – دەگەن قۋانىشتى داۋىستاردان قۇلاعىم تۇنىپ قالدى. مەن دە قۋانعانىمدى جاسىرا الماي: «شۇبار تەڭىز! شۇبار تەڭىز!» – دەپ، قايتالاي بەرىپپىن. ءتۇسى قىزىل تىكقاباق جارلى مۇيىستەردى تۇرتپەكتەپ ءجۇرىپ، كولدىڭ جاعالاۋىنان الىسقا ۇزاماي، قاپتالداسا وتىرىپ بەس شاقىرىمداي جۇرگەندە ىزدەگەن جەرىمىزدى دە تاپتىق-اۋ، ايتەۋىر! الدىمىزدان انادايدان كوزگە ىلىنگەنى بايالىش پەن تاستى، اراسىنا قۇمدى سالا وتىرىپ تۇرعىزعان بيىكتىگى ەكى كىسى بويىنداي قورىم ەدى. سونىڭ ىرگەسىنە توقتاپ، قورىمنىڭ استىندا، ماڭايىندا مايىتتەرى جەرلەنگەن اتا-بابالارىمىزدىڭ ارۋاقتارىنا ارناپ قۇران باعىشتادىق. وڭتۇستىككە قاراي، تابانى كەۋىپ كەتكەن تەرەڭ سايدىڭ ارعى بەتىندە اعارىپ تۇرعان كىرپىشتەن قالانعان ەسكەرتكىشتى كوردىك. باعدات تاڭبالى تاستى وسى سايدىڭ بويىنان ىزدەۋ كەرەكتىگىن ايتتى. قورىمنىڭ ماڭايىندا بەتىندە ساق جازۋلارى بار تاستار شاشىلىپ جاتىر ەكەن. بەرگى سايدىڭ ويپاتىنداعى تاستاردى تابيعات اپاتى ما، الدە ەكى اياقتى «اڭداردىڭ» كەساپاتى مەن قياستىعى ما، ايتەۋىر ءبىر دۇلەي كۇش اينالا شاشىپ، قيراتىپ تاستاپتى. 
جاڭاعى، بەرىرەك جىلدارى قولدان تۇرعىزىلعان ەسكەرتكىشتىڭ بەتىنە رۋ تاڭبالارى قاشالعان تاستى تسەمەنتتەپ تاستاعان ەكەن، بىراق تا اق سيليكات كىرپىشتەن قالانعان ونىڭ تابانىن اعىندى سۋلار شايىپ، سول جاق جامباسىنا قاراي قيسايىپ قالىپتى. سول جەردەن ءبىز ەكى توپقا ءبولىنىپ، تاڭبالى تاستى تاپقان بەتتە ءبىر-بىرىمىزگە بەلگى بەرەمىز دەپ كەلىستىك. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن باعدات ەكەۋمىز سول جاققا كەتكەن ايدار مەن تولەبايدىڭ قۋانىشتى داۋىستارىن ەستىپ، سولاي قاراي اسىقتىق. كورگەن بەتتە باعدات تا: «وسى جەر»، – دەدى. «وسى جەرى» تەرەڭ سايدىڭ بيىكتىگى قىرىق مەتردەن استام تاستى جار ەكەن. ەسكەرتكىش تاستار بۇرىندارى تىك قالقايىپ تۇرسا كەرەك، بەرتىن كەلە اعىندى سۋلار مەن گۋلەگەن جەلدىڭ، الاي-دۇلەي سوققان قارلى، قۇمدى بورانداردىڭ سالدارىنان سايدىڭ تابانىنا قاراي سىرعىپ، قۇلاي باستاسا كەرەك. ال بىراق، ساعىندىقتىڭ ايتۋىنشا، وسى جەردەن 26 شاقىرىمداي جەردە ستەپنوي (بەتپاقدالا) دەگەن ۋران شىعاراتىن كەنىش بار ەكەن. سول كەن ورنىنا قاجەتتى دەپ تاپقان قۇرىلىسقا كەرەك تاستاردى وسى «تاڭبالى تاستىڭ» ماڭايىنان تاسىسا كەرەك. سوندا وسى جەرلەرگە جارىلىس جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، سونىڭ سالدارىنان ەسكەرتكىش تاستار قۇلاي باستاعان... وسى جەردە مەنىڭ ەسىمە «قازاقستان-ZAMAN» گازەتىنىڭ 2008 جىلعى 4 جەلتوقسانىندا جارىق كورگەن «تاس حيكايا» دەگەن ماقالا ورالا كەتتى.  1972 جىلى ىلە بويىنان تابىلعان ءبىر جارىم مەترلىك ۇلكەن جايپاق تاستىڭ بەتىنە مۇقيات قاشالعان جۇزدەن اسا رۋنا تاڭبالارى وڭنان سولعا قاراي جوسىلىپ جاتقان ەدى. تاريحي تاس عىلىم اكادەمياسىنىڭ اۋلاسىنا ورنالاستىرىلىپ، ءبىراز كۇن تۇرعان سوڭ ءۇشتى-كۇيلى جوعالىپ كەتكەن كورىنەدى... 
قاراقويىن سابەن دەگەن جەردە «تاڭبالى تاسقا» ۇقسايدى دەگەن ەكى تاس بار ەكەن.  بىرەۋى اعاشتىڭ جاپىراعى تارىزدەس، ول الگى قۇلاما جاردىڭ تومەنگى جاعىندا، سايدىڭ تابانىنا قاراي جاقىن جاتىر دا، ەكىنشى ۇزىنشا كەلگەنى ورتاسىنان ەكىگە قاق ءبولىنىپ جاردىڭ ەڭ باسىنا قاراي ەتپەتىنەن سۇلاپ جاتىر. الگى تاستى مەن نايزاعا ۇقساتتىم جانە بۇل سالىستىرۋىمدى ەشكىمگە ءتىس جارعان جوقپىن. سونىم دۇرىس تا بولىپتى، ول تۋرالى كەيىنىرەك. قۇلاعان تاستاردى اينالىپ-تولعانىپ ءجۇرىپ كوپتەگەن سۋرەتكە ءتۇسىردىم. نايزاعا ۇقساس، تۇپكى جاعى قۇس قاناتتىلاۋ كەلگەن تاستىڭ ۇزىندىعى ەكى جارىم، ەنى ءبىر مەتر جيىرما سانتيمەتر دە، قالىڭدىعى قىرىق سانتيمەتردەن الپىس سانتيمەترگە دەيىن. جالپى كولەمى التى شارشى مەتر. ال اعاشتىڭ جاپىراعىنا ۇقساس تاستىڭ جالپى كولەمى التى شارشى مەتردەي بولىپ شىقتى. ونىڭ استىڭعى جاعى سارى قۇمداۋىت توپىراق بولعاندىقتان، استىن كەۋلەپ، ءبىر-ەكى كۇرەك بويى قازىپ كوردىك. بەتىنەن جازۋ بايقالار دەپ ۇمىتتەندىك. 
قاسيەتتى ەسكەرتكىشتى كورۋ بارلىق ادامعا بۇيىرماعان
جەزقازعانعا قاراي قايتىپ كەلە جاتقانىمىزدا الگى ەكى تاس كوز الدىما قاتارىنان ەلەستەپ، كەتپەي تۇرىپ الدى. باعداتتىڭ ويىنشا، بەتىنە رۋ تاڭبالارى قاشالعان تاس – اعاشتىڭ جاپىراعىنا ۇقساس جالپاق تاس. ال مەنىڭ ويىمشا، تاڭبالى تاس – اناۋ سىنىپ، ەكىگە ءبولىنىپ، كولبەپ جاتقان نايزاعا ۇقساس ۇزىنشا تاس.  تاڭبالى تاس ەكسپەديتسياسىنا بىرنەشە رەت قاتىسقان كوركەمسوز شەبەرى باقبەرگەن داركەمباەۆ اقساقالمەن تانىستىم.   ول كيەلى جەردى ءتورت رەت باسىپتى. «ەكى رەت ءىلياس ەسەنبەرلينمەن بولدىم. ول كەز شاماسى 1977 جىلدار بولۋى كەرەك»،– دەدى. مەنىڭ: «سول تاستىڭ سۋرەتىن سالىپ بەرە الاسىز با؟» – دەگەن ءۇمىت مەن كۇدىك ارالاس سۇراعىما: «البەتتە! ول تاس ەكى ءبولىنىپ، ەتپەتىنەن جاتىر. شاماسى سول، ءتۇپ جاعى قۇس قاناتتى دا، ۇشىنا قاراي نايزاعا ۇقساس، ۇزىندىعى ەكى جارىم (ەكى جارىم ادىمداي) مەتر، ەنى ءبىر مەتردەن (جارىم ادىمداي دەپ تە قالدى) ءسال-ءپال ارتىقتاۋ» – دەگەنىندە، مەن قۋانىپ كەتتىم. باقبەرگەن اقساقالدىڭ ايتۋى بويىنشا،  1977 جىلى ءىلياس ەسەنبەرلين جەزقازعانعا كەلىپ، «تاڭبالى تاستى تاۋىپ بەر» دەپ قولقا سالادى. ءىز كەسكىش ومىرزاق وسپانوۆ دەگەن ازاماتتى قاستارىنا الىپ، بۇل كىسىلەر تاستى بەتپاقدالانىڭ تاپ كىندىگى تۇسىنان تاۋىپ الادى. وسپانوۆ ومىرزاق تاستىڭ قۇلاپ، سىنىپ جاتقانىنا قاتتى قىنجىلادى. ونىڭ الدىندا بۇل كىسى اكادەميك مارعۇلاندى ەرتىپ كەلگەندە تاڭبالى تاس قۇلاماعان، سىنباعان، بويى تىكەسىنەن تۇرىپتى. ومىرزاقتىڭ ايتۋى بويىنشا، تاستىڭ بەتىندە 50-دەن استام رۋ بەلگىلەرى قاشالعان.  
الماتىعا قاراي قايتاردا ساعىندىقتىڭ جۇمىس ورنىنا بارىپ، ەكى ساعاتتاي وتىرىپ اڭگىمەلەستىك. ساكەڭ ءبىز بەتپاقدالادا ساندالىپ، كيەلى تاستى ىزدەپ جۇرگەنىمىزدە ماعان بولا ءبىراز عىلىمي دەرەكتەردى، قۇندى ماعلۇماتتاردى جيناستىرىپ، كوشىرمەلەرىن دايىنداپ قويعان ەكەن، سونى قولىما ۇستاتتى. «جەزقازعان ەنتسيكلوپەديالىق انىقتاماسىندا» بۇلعاقباەۆ سەرىك قۇرماتايۇلى بىلاي دەپ جازادى:
«تاڭبالى تاس قورىعى (پانتەون) سارىسۋ وزەنىنىڭ تومەنگى جاعىندا، بوقتىقارىن وزەنىنىڭ وڭ جاق جاعالاۋىندا، «تاڭبالى جار» جەرىندە ورنالاسقان. تاڭبالى تاس جايىنداعى تۇڭعىش مالىمەتتەر XVIII – XIX ع.ع. رەسەي ساياحاتشى-عالىمدارى ا.ي. شرەنك، كازاك وفيتسەرى د.تەلياتنيكوۆ، م.م. يۆانين، يۋ.شميدت جازبالارىندا كەزدەسەدى. 1895 ج. ل.كۋزنەتسوۆ پەن ح.بەكحوجين تاس بەتىندەگى 500-گە تارتا تاڭبالاردىڭ كوشىرمەسىن جاسادى. 1934 جىلى زەرتتەۋشى ۆ.ا. سەلەۆين تاڭبالى تاستى سۋرەتكە تۇسىرگەن. 1941 جىلى اكادەميك ق.ي. ساتباەۆ «جەزقازعان اۋدانىنىڭ تاريحي ەسكەرتكىشتەرى» اتتى ماقالاسىندا ەسكەرتكىشكە عىلىمي انىقتاما بەرەدى. 1950-ءشى جىلدارى اكادەميك ءا.ح. مارعۇلان ورتالىق قازاقستاندا بارلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، بىرقاتار ەسكەرتكىشتەرگە عىلىمي تالداۋ جاسايدى. 1974 جىلى ارحەولوگ-عالىمدار كەمەل اقىشەۆ پەن مارال حابدۋللينا، 1998 جىلى ەتنوگراف عالىم ج.و. ارتىقباەۆ تاڭبالى تاستىڭ ماڭىزدىلىعى جايىندا ءبىرتالاي پىكىرلەر ايتتى. ەسكەرتكىشتە، ل.كۋزنەتسوۆتىڭ دەرەگىنە سۇيەنسەك، «500 تاڭبا نەمەسە ءمور قاشالعان». ح.بەكحوجين تاستاعى اراب ارپىمەن جازىلعان جازۋلاردى وقىپ، ورىسشا اۋدارماسىن بەردى. اكادەميك ق.ي. ساتباەۆ «جەزقازعان-ۇلىتاۋ پەريفەرياسىندا قازاق حالقىن قۇرعان ءۇش ءجۇزدىڭ جەرى توعىسادى» دەپ ۇلىتاۋدىڭ ساياسي ورتالىق ەكەنىن اتاپ وتسە، ءا.ح. مارعۇلان تاڭبالى تاستىڭ تاريحىن وعىز، قىپشاق، اق وردا داۋىرلەرىمەن بايلانىستىرادى. بەتپاقدالانىڭ ءدال ورتاسىندا ورنالاسقان تاڭبالى تاس ەسكەرتكىشى جايىنداعى ەسكى سوزدەردى شەجىرەشىلەر م.ج. كوپەەۆ پەن ن.ناۋشابايۇلىنىڭ جيناقتارىنان جولىقتىرامىز».
ال «بۇلانتى شايقاسى» دەگەن تاريحي ەڭبەگىندە ەتنوگراف ج.و. ارتىقباەۆ بىلاي دەيدى: «تاڭبالى – قازاقتىڭ تاسقا باسقان شەجىرەسى. تاريحتان ءسال-ءپال حابارى بار قازاق بالاسى ءۇشىن تاڭبالى تاس اتاۋىنىڭ قاسيەتى ەرەكشە. قازاق تۇگىلى كورشى كوشپەلى تۇرىك ەلدەرى: نوعاي، وزبەك وسى قاسيەتتى ورىندى كەرەمەت قادىر تۇتادى. قادىم زاماننان بەرى ءيسى تۇركى رۋلارىنىڭ باسىن قوسقان التىن قازىعى بولعان قاسيەتتى ەسكەرتكىشتى كورۋ – ەكى ادامنىڭ ءبىرىنىڭ ماڭدايىنا جازىلماعان باقىت. قازاق تاريحىن سۇيگەن، سول ءۇشىن ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت ءبولىپ، قانشاما ەڭبەك اتقارعان عالىمداردىڭ ءوزى دە تاڭبالى تاستى كورە الماي كەتكەن. قازاقستاندا دا، كورشى تۇركى جۇرتتارىندا دا «شىركىن-اي، وسى مەكەندى ءبىر كورسەم، تۇركى رۋلارىنىڭ باس قوسىپ، تاڭبا بولىسكەن، ەنشى الىسقان قۇت مەكەن، قاسيەتتى قازىعىنا ءتاۋاپ ەتسەم!» – دەيتىن ازاماتتار كوپ. ولاردىڭ كورە المايتىنى تاڭبالى تاس بەتپاق ءشولدىڭ ورتاسىندا، ادام اياعى سيرەك باساتىن، جەر تانيتىن جولباسشىڭ بولماسا سۇيەگىڭىز قۋراپ قالاتىن قورىق جەردە. قازاقتىڭ ەڭ ءبىر اسىل ەسكەرتكىشتەرى ادام بالاسى وڭايشىلىقپەن تاپپايتىن كوزدەن تاسا جەرلەرگە ورنالاسقان. 
تاڭبالى تاس تۋرالى العاشقى مالىمەتتەردى قازاق شەجىرەسىنەن كەزدەستىرەمىز. ءماشھۇر ءجۇسىپ «بەتپاق دالادا «تاڭبالى شۇبار» دەگەن جەر بار» دەپ جازادى. «سوندا تاسقا باسىلعان تاڭبالار بار. قازاقتىڭ تاڭبالارى تالاس بولسا، ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسى سول تاستان بارىپ قاراسادى. الاشا حاننىڭ تۇسىندا باسىلعان تاڭبا دەسەدى. مۇنان بۇرىن ساعىمنان پايدا بولعان شىڭعىس حان دا توقسان ەكى باۋلى قىپشاققا تاڭبا ۇلەستىرىپ، ۇران قويىپ بەرگەن ەكەن دەسەدى. الاشا حاننىڭ تامى كەڭگىردە، وزەننىڭ كۇن باتىسىندا. تاشكەنت، تۇركىستان ۇستالارى جاساعان. كۇيدىرگەن كىرپىشتەن سالىنعان. وزىنەن قالعان ءناسىل، تۇقىم جوق». قازاق تاريحىنىڭ العاشقى كونتسەپتۋالدى وزەگىن سالىپ بەرگەن ءماشھۇر شەجىرەسىنە تەرەڭىرەك توقتالۋ قاجەتتىگى تۋادى. بىزگە بەلگىلى ادەبيەتتە جانە ەل اۋزىندا تاڭبالى تاس – «تاڭبالى نۇرا» نە «تاڭبالى جار» دەپ اتالادى. نۇرا ءسوزىنىڭ بىرنەشە ماعىناسى بار، ول ءسوز سۋلى جەرگە، جار قاباققا، دوڭگە قاتىستى قولدانىلادى. بەتپاق ماڭىنداعى ەل بيىك، تۇتاس ءدوڭدى «نۇرا»، نەمەسە «ساڭ» دەپ تە اتايدى. ميداي جازىق دالادا «نۇرا» مەن «ساڭ» كونە قالالاردىڭ بەكىنىس-قورعانى سياقتى ويدا جوقتا ءمۇيىس بولىپ شىعا كەلىپ، بىرازعا دەيىن كوسىلىپ جاتىپ الادى. «نۇرا» ءسوزىنىڭ كونە التاي تىلدەرىنىڭ لەكسيكالىق قورىندا ساقتالعانىنا داۋ جوق. قالماق تىلىندە «نۇرا» قۇلاما جار، قاباق دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى جانە نۇر-كول سوزىنەن بولەك. قازاق تىلىندە ايتىلۋى جاعىنان وسى ەكى ۇعىمنىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىق جويىلعان.

<!--pagebreak-->
تاڭبالى تاستىڭ XV عاسىرداعى عالامات ەتنوساياسي وقيعالارعا تىكەلەي قاتىسى بولعاندىعى – ەشقانداي تالاس تۋدىرۋعا قيسىنى كەلمەيتىن اقيقات. ونىڭ بەتىندە كەستەلەنگەن رۋ تاڭبالارى، اراب ارىپتەرىمەن جازىلعان جازۋ كوشپەلى وزبەك-قازاق-نوعايلى ەلدەرىنىڭ ىدىراپ، ءوز بەتىنشە جەكە شاڭىراق كوتەرىپ، ءتۇتىن تۇزۋىمەن بايلانىستى. بۇل كەزەڭ ەۆرازيالىق ۇلى دالا كەڭىستىگىندە كەرەمەت پروتسەستەر ءجۇرىپ جاتقان شاق. كوشپەندىلەردىڭ سوڭعى يمپەرياسى ىدىرادى، جان-جاقتان ادۋىندى وتىرىقشى مەملەكەتتەر ۇيقىدان ويانعان ارىستانداي اۋىزىن ايعا بىلەي باستادى. مىنە، سوندىقتان دا، قازاققا ءوز مەملەكەتىنىڭ ىرگەتاسىن قالاۋ كەرەك ەدى. بەتپاق دالانىڭ سارىارقاعا استاساتىن تۇسىندا بولعان قالىڭ ءنوپىر جيىننىڭ دا، ونداعى ءۇش جۇزگە ءبولىنۋدىڭ دە، ءار جۇزگە ەنەتىن رۋلاردىڭ انىقتالۋىنىڭ دا سەبەبى وسى. قازاق ءوزارا ەنشى الىستى. ەندى ەۆرازيالىق ساحناعا قازاق ەلى دەگەن جاڭا ەتنوستىق قۇرىلىم شىقتى.
بۇل جادىگەردى مەملەكەت قامقورلىققا الۋى قاجەت
زامان وتە تاڭبالى تاس اڭىزعا اينالدى. XVIII – XIX ع.ع. بەتپاق دالادا بولعان رەسەي ساياحاتشىلارى مەن ديپلوماتتارى تاڭبالى تاستىڭ قازاق اراسىندا قاسيەتتى سانالاتىنىن اتاپ وتەدى (ا.ي. شرەنك، اتامان تەلياتنيكوۆ، م.م. يۆانين، يۋ.شميدت). بىراق ولاردىڭ اراسىندا عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەۋلەر جۇرگىزەتىن ادام بولمادى. وتارشى رەسەيگە ول تاستىڭ، ءتىپتى كەرەگى دە جوق ەدى... يۋ.شميدت تاڭبالى ەسكەرتكىشىن سىنا يەروگليفتەرى دەپ اتادى، ول دا شىندىققا جاناسپايدى. بەتپاق دالانىڭ بۇل تۇسىنان تۇرىكتىڭ سىنا جازۋلارى تابىلعان ەمەس. تۇرىك سىنا جازۋىنىڭ ورتالىعى مۇڭعىليا، تالاس، ورحون-ەنيسەي (VIII – XI ع.ع.).
تەك 1895 جىلى وسى جەرگە ادەيىلەپ كەلگەن اقمولالىق دارىگەر ل.كۋزنەتسوۆ پەن اتباسارلىق ءتىلماش ح.بەكحوجين تاڭبالاردىڭ كوشىرمەسىن ءتۇسىرىپ، جارتاستاعى جازۋلاردى وقىدى. وسىلاي، تاڭبالى تاستاعى قاشالعان بەلگىلەردىڭ قازاق رۋلارىنىڭ تاڭبالارى ەكەنى انىقتالدى، ال جازۋدىڭ نەگىزگى مازمۇنى قازاق ەتنوسىنىڭ ۇيىمداسا باستاعان كەزىنە سايكەسەدى. ەڭ كولەمدى جازۋ «قارا نايمان، الشىن، ارعىن، قارا كەسەك، قويسىن، تابىن، موللا قارشىعا ءامىر. قۇدايىم قۇرمەت قىلايىن التاۋىنا» دەپ وقىلادى. ءا.ح. مارعۇلان جوعارىدا اتالعان التى رۋدى «التى الاش» تايپالىق وداعىمەن بايلانىستىرادى. ونىڭ پىكىرىنشە، قويسىن ء(ۇيسىن) ۇلى ءجۇز اتىنان، كىشى جۇزدەن ءىرى رۋ تابىن بۇكىل الشىن اتىنان، ورتا ءجۇز اتىنان ارعىن، ءوزىنىڭ قاراكەسەك توبىمەن التى الاش ەلىنىڭ نەگىزىن قۇرادى.
تاڭبالى تاستا 1218 جىلدى كورسەتەتىن تاعى ءبىر جازۋ بار، وندا كۇلەكە اۋلەتىنەن ابدىعاپار بەك جونىندە مالىمەت الامىز. وعان كولدەنەڭ كەلىپ تەب تەگەرشى دەگەن جازۋ كيلىگەدى. بۇل جازۋ تۋرالى عىلىمي پىكىر جوق. قالاي دەگەنمەن دە تاڭبالى تاس قازاق تاريحىنداعى عاجاپ قۇپيالاردىڭ ءبىرى بولىپ قالىپ وتىر. 1998 جىلعى عىلىمي ەكسپەديتسيا كەزىندە ءبىز تاڭبالىنىڭ قالدىعىن عانا تاپتىق، ەسكەرتكىش بىرنەشە بولشەككە ءبولىنىپ سىنعان كۇيىندە جاتىر، بەتى شيماي (بەرتىندە سول جەرگە بارعان جازعىشتاردىڭ قول تاڭباسى).
1950-ءشى جىلدارى وسى جەرلەردە بولعان مارعۇلان ءوز زەرتتەۋلەرىن جاريالاپ ۇلگەرمەي كەتتى. الەكەڭنىڭ ايتۋىنشا، تاڭبالى تاستا اق وردانىڭ اتاقتى حاندارى – ورىس حان، قۇيىرشىق حان، باراق حان ت.ب. اتتارىن تابۋعا بولادى. جارتاستاعى جازۋلاردىڭ كوپشىلىگى، الەكەڭنىڭ ايتۋىنشا، قىپشاق-قازاق  تىلىندە جازىلعان، رۋ تاڭبالارىنىڭ ىشىندە وعىزعا قاتىستىلارى دا بار. «تاڭبالى تاس ەسكەرتكىشى پايدا بولۋىنا بەلەڭ انا، الا تاعى سياقتى ورتا عاسىرلىق  حاندار رەزيدەنتسيالارىنىڭ تاياۋ بولۋى تىكەلەي سەبەپ»،– دەپ اتاپ كورسەتەدى ءا.ح. مارعۇلان.
تاڭبالى تاستىڭ قىسقاشا تاريحى وسىلاي. زەرتتەي بەرسەك، تەك XV عاسىردى عانا ەمەس، ودان دا ارىگە باستايتىن جادىگەرلىككە كەز بولامىز. قازاق ەتنوسىنىڭ قاز تۇرعان جەرى وسى تاڭبالى نۇرا، مىنا تاسبۇلاقتان ءبىزدىڭ داڭقتى حان-سۇلتاندارىمىز، باتىر-بيلەرىمىز سۋ ءىشتى. وعان كۋا – تاڭبالى تاس. بۇكىل تۇركى دۇنيەسى ءۇشىن كۇلتەگىن، تونى-كوك، بىلگە قاعان جازۋلارى قانداي قۇندى بولسا، قازاق ەلى ءۇشىن تاڭبالى دا سونداي قۇندى. ءبىزدىڭ ەلدىك تاريحىمىزدىڭ بەلگىسى – تاڭبالى تاس.
اتاقتى عالىمىمىز، قازاقتىڭ ءبىرتۋار ۇلى قانىش ساتباەۆتىڭ تاڭدامالى ماقالالارىندا تاڭبالى تاس جونىندە مىنانداي ورىسشا سوزدەر قالدىرعان ەكەن، مەن (اۆتور – ق.م.) سونىڭ قازاقشا ماعىناسىن جازايىن: «جەزقازعان اۋدانىنىڭ سارىسۋ وزەنىنىڭ ساعاسىندا، ول جەردەن 20 شاقىرىمداي شىعىسقا قاراي، تاسبۇلاق بۇلاعىنىڭ جاعاسىندا تابيعي مەجە تاڭبالى نۇرا جارتاسىندا قازاق حالقىنىڭ بارشا رۋلارىنىڭ تاڭبالارى قاشالىپ جازىلعان. حالىقتان قالعان حيكايا بويىنشا بۇل جەردە، ياعني تاسبۇلاقتىڭ باسىندا قازاق رۋلارىنىڭ ەڭ ءبىرىنشى كەڭەسى ءوتىپ، جاڭا ۇلتتىڭ قازاق دەگەن اتى بەكىتىلىپ، جارتاسقا وسى وداققا كىرەتىن بارلىق تايپالاردىڭ تاڭبالارى قاشالعان. قازاق دالاسىنىڭ ۇيتقىسى بولعان جاڭا تۇرعىنداردىڭ شىققان تەگى نەگىزىنەن وڭتۇستىكتەن شىققان، ياعني ۇلى موعول شەگىنەن كەلگەن».
قورىتىندى سوزىندە ساعىندىق قوجامسەيىتوۆ: «مەنىڭشە، بۇل تاس – قازاق حالقىنىڭ تايپالارىنىڭ بىرىگىپ، باس قوسىپ، ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ، مەملەكەتتىڭ ىرگە تاسىن قالاۋعا ارنالعان العاشقى ۇمتىلىسى. قانىش ساتباەۆتىڭ، ءا.مارعۇلاننىڭ، ماناش قوزىباەۆتىڭ ايتقان پىكىرلەرىنە سۇيەنسەك، بۇل تاس – قازاق حالقىنىڭ ءار ءتۇرلى تايپالارىنىڭ بىرىگىپ جازعان كونستيتۋتسياسى. تاستىڭ جاتقان جەرى گەوگرافيالىق جاعىنان دا قازاق ەلىنىڭ تاپ ورتا كىندىگى بولىپ تابىلادى. مىنا جاعىندا ۇلى ءجۇز، مىنا جاعىندا كىشى ءجۇز، تاڭبالى تاس ورتا ءجۇزدىڭ جەرىندە، سوندىقتان بۇل تاس – بارشا قازاققا ورتاق تاس!

قۋانىش مۇقتاي   
«قازاقستان زامان» گازەتى 18 ماۋسىم 2009 جىل