ابدىۋاقاپ قارا. مۇستافا شوقايدى قارالاۋشىلارعا جاۋاپ (باسى)
سوڭعى ۋاقىتتاردا، اتاپ ايتقاندا قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعى كەڭ كولەمدى تويلانىپ جاتقاندا، تاۋەلسىزدىك تاريحىنىڭ اسا زور تۇلعاسى مۇستافا شوقايعا جالا جابۋشىلار كوبەيە باستادى. ولار شوقاي سىندى قازاق حالقىنىڭ ماقتانىشى بولعان تاريحي تۇلعاعا ناتسيستتەرمەن بىرگە ىستەسكەن، اسىرەسە تۇركىستان لەگيونىن قۇرىپ بەرگەن ساتقىن دەگەن جالا جابۋعا كۇش جۇمساۋدا. مۇنىڭ شىندىققا ەشقانداي قاتىسى جوق ەكەنىن دەرەكتەر كورسەتىپ وتىر. ءبىز بۇل ماقالادا شوقاي جانە تۇركىستان لەگيونىنىڭ قالاي قۇرىلعاندىعىنا دەرەكتەر نەگىزىندە جان-جاقتى توقتالامىز.
سوڭعى ۋاقىتتاردا، اتاپ ايتقاندا قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعى كەڭ كولەمدى تويلانىپ جاتقاندا، تاۋەلسىزدىك تاريحىنىڭ اسا زور تۇلعاسى مۇستافا شوقايعا جالا جابۋشىلار كوبەيە باستادى. ولار شوقاي سىندى قازاق حالقىنىڭ ماقتانىشى بولعان تاريحي تۇلعاعا ناتسيستتەرمەن بىرگە ىستەسكەن، اسىرەسە تۇركىستان لەگيونىن قۇرىپ بەرگەن ساتقىن دەگەن جالا جابۋعا كۇش جۇمساۋدا. مۇنىڭ شىندىققا ەشقانداي قاتىسى جوق ەكەنىن دەرەكتەر كورسەتىپ وتىر. ءبىز بۇل ماقالادا شوقاي جانە تۇركىستان لەگيونىنىڭ قالاي قۇرىلعاندىعىنا دەرەكتەر نەگىزىندە جان-جاقتى توقتالامىز.
ءىى. دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە گيتلەردىڭ ناتسيستىك پارتياسىنىڭ باسقارۋىنداعى گەرمانيانىڭ سوعىسقۇمارلىعى شوقايدىڭ پاريجدەگى كۇندەلىكتى ءومىرىنىڭ تولىقتاي وزگەرۋىنە سەبەپ بولدى. نەمىس ارميالارىنىڭ پولشانى باسىپ الۋى ەۋروپادا سوعىسقا جەتەلەيتىن كەرىستىكتى جاعدايدىڭ تۋىنا جول اشتى. مۇنىمەن تەك شوقايدىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ەۋروپا ەلدەرىنىڭ، اسىرەسە گەرمانياعا كورشىلەس فرانتسيا حالقىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى استاڭ-كەستەڭ بولدى. وسىعان مەزگىلدەس نەمىس ارمياسى مەن كەڭەس ارمياسى جاۋلاپ ءوزارا ءبولىسىپ العان پولشانىڭ استاناسى ۆارشاۆادا "پرومەتەي وداعىنىڭ" جۇمىستارىنىڭ توقتاپ قالۋى زاڭدى ەدى. الايدا ءالى سوعىسقا ارالاسپاي بەيبىت جاتقان فرانتسيانىڭ وزىندە الاساپىران جاعداي قالىپتاسا باستادى. سوعىس قاۋپىنە بايلانىستى بۇل ەلدەگى بوسقىنداردىڭ بارلىق شىعارماشىلىق ءىس-قيمىلدارى توقتاپ قالدى. ولاردىڭ ىشىندە شوقايدىڭ 1929 جىلدان بەرى ۇزدىكسىز شىعارىپ كەلە جاتقان "ياش تۇركىستان" جۋرنالى دا بار ەدى.
شوقاي ءجيى-ءجيى پاريجدەگى ۇلتتىق كىتاپحاناعا بارىپ، اسىرەسە ساياسي تاريح پەن فيلوسوفيا تۋرالى كىتاپتاردى وقىدى. وسى كىتاپتار ارقىلى گەرمانيا مەن كەڭەستەردىڭ دىتتەگەن ماقساتتارىن جانە مۇندا قانشالىقتى تابىسقا قول جەتكىزە الاتىندىقتارىن بولجاۋعا تىرىستى. اسىرەسە ەكى مەملەكەتتىڭ باسشىلارى، اتاپ ايتقاندا گيتلەر مەن ءستاليننىڭ الەمدىك بيلىككە قۇمارلىقتارىنىڭ ادامزاتقا قانداي اۋىرتپالىقتار اكەلەتىندىگى تۋرالى ساۋالدىڭ جاۋابىن ىزدەپ شارق ۇراتىن.
شوقايدىڭ ويىنشا ولاردىڭ ەكەۋى دە اداسقان وزبىرلار ەدى. ولار جاراتىلىسىنان ساياسات پەن زۇلىمدىقتا ءبىر-بىرىنە تەڭ تۇسەتىن. ولاردىڭ اراسىنداعى دارا ايىرماشىلىق - بىرەۋىنىڭ ناتسيست، ال ەكىنشىسىنىڭ ينتەرناتسيوناليست بولۋى ەدى. باسقا ءبىر سوزبەن ايتقاندا گيتلەر تەك نەمىس حالقىنىڭ اتاسى، ال ستالين بولسا بودان حالىقتاردىڭ «اتاسى» ەدى. شوقاي بۇلاردىڭ ءبىرىنىڭ اجالى ەكىنشىسىنىڭ قولىنان بولادى دەگەن ويدا ەدى. ەگەر ولار الەمدى بيلەۋ ءۇشىن اۋىزبىرلىك جاسايتىن بولسا، وندا ولارعا ەشكىم قارسى تۇرا الماس ەدى. بىراق شوقاي ولاردىڭ دوستىقتارىنىڭ وتكىنشى ەكەندىگىنە سەندى.[1]
ال پاريجدە ۇنەمى كەزدەسىپ تۇرعان رەسەيلىك بوسقىندارىنىڭ كوپشىلىگى قالانى تاستاپ كەتكەن بولاتىن. ولاردىڭ كوبى فرانتسيا مەن گەرمانيا اراسىندا بۇرق ەتۋى ىقتيمال سوعىستان باس ساۋعالاپ پورتۋگاليا ارقىلى امەريكا قۇراما شتاتتارىنا قاراي اتتانعان ەدى.[2]
سوعىس قاۋپىن شوقاي دا سەزىپ ءجۇردى. الايدا فرانتسيانى تاستاپ كەتۋدى ەشقاشان ويلامادى. ويتكەنى ول قيىن-قىستاۋ كۇندەردە وزىنە قۇشاعىن اشقان فرانتسيانى تۋعان وتانى دەپ ەسەپتەدى. سوندىقتان ونىڭ پىكىرىنشە، سوعىستان قورقىپ فرانتسيانى تاستاپ كەتۋگە بولمايتىن ەدى.[3]ول ەلدە ءبىر سوعىس ءورتى شىعا قالعان جاعدايدا ونىڭ قيىنشىلىقتارىنا فرانتسۋز حالقىمەن بىرگە توزۋگە تاۋەكەل ەتتى.[4]
ءسويتىپ شوقاي فرانتسيادا قالدى. ويتكەنى، ونىن جۇرەگىندە فرانتسيانىڭ ەرەكشە ورنى بار ەدى. ول ونىڭ تاعدىر ەنشىلەگەن ەكىنشى وتانى ەدى. فرانتسيا ول ءۇشىن شىنىندا دا بوستاندىقتار، تەڭدىكتەر جانە باۋىرلاستىقتار ەلى ەدى. ول 1941 جىلى 27 جەلتوقساندا كوز جۇمعاندا تەك قازاق حالقى ءۇشىن ەمەس، فرانتسۋز حالقى ءۇشىن دە قۇربان بولدى دەۋگە نەگىز بار. ويتكەنى سول كەزدە جانساۋعالاپ اقش-قا كەتىپ قالعاندا ناتسيستتەردىڭ قولىنا تۇسپەي امان قالار ەدى.
اقىرىندا سوعىس فرانتسياعا شاشىرادى. 1940 جىلى ءساۋىر ايىندا الدىمەن دانياعا جانە سوڭىنان نورۆەگياعا شابۋلداعان نەمىس ارمياسى مامىر ايىندا بەلگيا مەن گوللانديانى جاۋلاپ الا باستادى. ەندى سوعىس فرانتسيانىڭ شەكارالارىنا تايادى. فرانتسيا قوسىندارىن نەمىس شابۋلدارىنا قارسى ماجينودا شوعىرلاندىرىپ قورعانىس شەبىن قۇردى.[5]
وسىنداي جاعدايدا ءپاريجدى تاستاپ، بوردو قالاسىنا كەتۋگە دايىندىق جاساعان دوستارى بىرگە كەتۋگە قايتا ۇسىنىس جاساسا دا، شوقاي وعان كەلىسپەدى. ويتكەنى ول قاندايدا ءبىر قاسىرەتكە دۋشار بولاتىن بولسا دا، پاريجدەن كەتپەۋگە بەل بايلاعان ەدى. نەمىس باسقىنشىلىعىنا قارسى قولدانعان دارا ساقتىق شاراسى - ءارحيۆى مەن ونشا قۇنى جوق اكتسيالارىن ءبىر بانكتىڭ سەيفىنە ساقتاۋ بولدى.[6]
ءبىر كۇنى ول كۇتىلمەگەن ءبىر شاقىرۋ الدى. ونى نەمىس وكىمەتىنىڭ قىزمەتكەرى كەزدەسۋ ءۇشىن بەرلينگە شاقىرىپتى.[7]بۇل شاقىرتۋ شوقايدى قاتتى الاڭداتتى. ويتكەنى نەمىستەردىڭ ءوزىن بەرلينگە نە ءۇشىن شاقىرتقاندىقتارىن تۇسىنە المادى. نەمىستەر پولشانى باسىپ الماس بۇرىن "پرومەتەي وداعى" جۇمىستارى كەزىندە ناتسيستتەرگە قارسى ەكەنىن ايقىن كورسەتەتىن ماقالالار جازعان ەدى. سوندىقتان ول ناتسيستتەرگە قارسى ەكەندىگىمەن تانىلعان بولاتىن. سول سەبەپتى نەمىستەردىڭ بۇل كەزدەسۋدە وزىنەن نە سۇرايتىندىقتارىن نەمەسە قانداي سالاعا پايدالاناتىندىقتارىن جورامالداپ بىلگىسى كەلگەن ەدى. بىراق ەشقانداي ءبىر قورىتىندىعا كەلە المادى. ەكىنشى جاعىنان شاقىرتۋدى قابىلداماي كەزدەسۋگە بارمايتىن بولسا، فرانتسيانى قول استىندا ۇستاپ تۇرعان نەمىستەر كەرەك بولعان جاعدايدا ونى ءوز ىقتيارىنسىز-اق بەرلينگە العىزا بىلەتىن ەدى.[8]
سونىمەن شوقاي بەرلينگە كەلدى. بەرليندە ءوزىن شاقىرتقان نەمىس وكىمەتتىك قىزمەتكەرلەرى شوقايعا كەڭەستەردىڭ اسكەري كۇشى تۋرالى مالىمەت سۇراۋعا شاقىرعاندارىن ايتتى. بىراق شوقاي بۇل تۋرالى ەشقانداي ماعلۇماتى جوق ەكەندىگىن، ء وزىن تەك تۇركىستان ايماعى عانا قىزىقتىراتىنىن، كەڭەستەر تۋرالى ودان ارتىق ەشنارسە بىلمەيتىندىگىن ايتتى. شوقاي بەرليندە ءبىر اپتا بولعاننان كەيىن پاريجگە ورالدى. ەندى كوڭىلى ورنىنا تۇسكەن ەدى. ويتكەنى نەمىستەردىڭ وزىمەن ەشقانداي جۇمىسى قالماعان ەدى.[9]
بىراق بۇل تىنىشتىق ۇزاققا سوزىلمادى. وسى كەزدەسۋدەن شامامەن ەكى اي وتكەن سوڭ، اتاپ ايتقاندا 1941 جىلى 22 ماۋسىم كۇنى گەرمانيا كەڭەستەر وداعىنا قارسى سوعىس اشتى. ءسويتىپ شوقايدىڭ ءومىرىنىڭ ەڭ تىنىش جانە جايباراقات كۇندەرى اياقتالدى.
ول وسى حاباردى ءارى تەبىرەنىسپەن جانە ءارى تاڭدانىسپەن قارسى الدى. سوندا العاش ويىنا ورالعانى نەمىس ارمياسىندا جاس وفيتسەرلەردىڭ قارت وفيتسەرلەردەن باسىم تۇسكەنى بولدى. ويتكەنى شوقاي بەرليندە جۇرگەن كەزىندە نەمىس ارمياسىندا كەڭەستەر وداعىنا قارسى سوعىس اشىپ-اشپاۋ تۋرالى تارتىس بولىپ جاتقاندىعىن ەستىگەن بولاتىن. جاس وفيتسەرلەر اعىلشىندارمەن بولعان شايقاستاردا ۇشىراعان جەڭىلىستەردىڭ ورنىن بولشەۋيكتەرگە قارسى سوعىستا جەڭىسكە قول جەتكىزىپ تولتىرۋدى جاقتادى. ال قارت تاجىريبەلى وفيتسەرلەر بولسا، كۇش-قۋاتى تۋرالى جەتكىلىكتى ماعلۇماتتارى جوق كەڭەستەر وداعىمەن سوعىسپاۋ كەرەكتىگىن العا تارتتى.[10]
شوقاي ءۇشىن نەمىستەردىڭ كەڭەستەرگە قارسى سوعىس اشۋى كۇتپەگەن ۋاقيعا ەدى. دەگەنمەن ول مۇنى تۇركىستاننىڭ ماسكەۋدىڭ بۇعاۋىنان قۇتىلۋىنا وڭدى اسەر ەتەدى دەگەن پىكىردە ەدى. سوندىقتان قاتتى تەبىرەنىپ، تولقىدى. جۇبايىمەن پاريج ورتالىعىنا بارا جاتىپ جول بويى دامىلسىز سويلەدى. اراكىدىك قولدارىن اسپانعا كوتەرىپ جازۋ جازعان سەكىلدى ىم-بەلگىلەر جاسادى.[11]زايىبىنىڭ ايتۋىنشا شوقاي ماڭىزدى شەشىم قابىلدار الدىندا ۇنەمى وسىلاي ەتەتىن ەدى. شوقاي بۇل جاعدايدى پايدالانىپ قالۋ كەرەكتىگىن جانە بۇل ءۇشىن جينالىپ ماسەلەنى تالقىلاۋ كەرەكتىگىن ايتىپ جاتتى.[12]
وسىنداي ويلارعا شومعان شوقاي مەن جۇبايى قالا ورتالىعىنا جاساعان سەرۋەندەرىنەن ۇيلەرىنە قايتتى. ۇيلەرىنە كىرگەننەن ءسال عانا ۋاقىت وتكەن سوڭ ءۇش نەمىس اسكەرى كەلىپ شوقايدى تۇتقىنعا الدى. سول كۇنى پاريجدە تۇتقىندالعان جالعىز ول ەمەس ەدى. پاريجدە تۇرىپ جاتقان كەڭەستەرگە قارسى ورىس بوسقىندارىنىڭ الدا كەلگەن وكىلدەرى دە تۇتقىندالدى. ولاردىڭ بارلىعى كومپيەن لاگەرىنە قامالدى.[13]
نەگىزىندە بۇل لاگەردى اباقتىدان گورى نەمىستەردىڭ ۇكىمەتتىك قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبىلىمىن ارتتىرۋ لاگەرى دەۋگە بولادى. لاگەردەگى جۇمىستار رەسەيلىك بوسقىنداردىڭ كەڭەستەر تۋرالى مالىمەتتەرىنەن پايدالانۋعا باعىتتالدى نەمىستەر وسى ماقساتتا بوسقىندار اراسىندا كەڭەستەر وداعى تۋرالى كونفرەنتسيالار مەن تالقىلاۋلار ۇيىمداستىردى. شوقاي دا لاگەردە تۇركىستان تۋرالى ءبىر بايانداما جاسادى.[14]
شوقايدىڭ تۇركىستان تۋرالى بايانداماسى تىڭداۋشىلارعا وتە ۇناپ، وسى تاقىرىپتا تاعى ءبىر بايانداما جاساۋى سۇرالدى. شوقاي مۇنى شىن ىقىلاسپەن قابىل الدى. بىراق لاگەردە ەكىنشى باياندامانى جاسايتىنداي ۇزاق ۋاقىت قالا المادى. ويتكەنى شوقايدىڭ بايانداماسىن جالعىز تۇتقىندار عانا ەمەس، لاگەردىڭ نەمىس باسشىلارى دا ۇناتقان ەدى. ولار كەڭەستەرگە قارسى مۇنداي ءبىر باياندامانى راديو ارقىلى تۇركىستاندىقتارعا قاراتا جاساۋىن سۇرادى.[15]جالپى العاندا شوقاي بۇل ۇسىنىسقا وڭ قاراعانمەن راديودان ءسوز سويلەۋگە بىردەن كەلىسە قويمادى. ويتكەنى ونىڭ ويىنشا، تۇركىستاننىڭ جەرگىلىكتى حالىقىنا ارناپ ءسوز سويلەۋ مەن تۇركىستاننان تىس جەردە شەتەلدىكتەرگە بايانداما جاساۋ اراسىندا ۇلكەن ايىرماشىلىق بار ەدى. تۇركىستاندىقتارعا ءوز وتانى تۋرالى بايانداما جاسايتىن كەزىندە بار نارسەگە وتە مۇقيات بولىپ، اسىرەسە ولكەنىڭ ساياسي شىندىقتارى تۋرالى قاتەلىكتەرگە بوي ۇرماۋى كەرەك ەدى. ولاي بولماعان جاعدايدا باياندامانىڭ پايدا ورنىنا زيان كەلتىرۋى مۇمكىن ەدى.[16]
سول سەبەپتى نەمىستەرگە تۇتقىنعا تۇسكەن تۇركىستاندىق اسكەرلەرمەن كەزدەسىپ ولاردىڭ ۇلتتىق ماسەلەلەردەگى وي-پىكىرلەرىن ءبىلىپ الۋ قاجەت ەدى. سودان كەيىن عانا تۇركىستاندىقتارعا ارناپ ءبىر بايانداما جاساۋعا بولار ەدى.[17]
شوقاي بەرلينگە قاراي اتتانباس بۇرىن ەكى كۇنگە ۇيىنە سوقتى. بەرلين ساپارى ءۇشىن كەرەكتى دايىندىقتارىن جاسادى. ءتۇنى بويى جازۋ ماشينكاسىمەن جازۋ جازدى. ول تاڭەرتەڭ ەرتەمەن پاريجگە كەتتى. كەلگەننەن كەيىن تاعى دا جازدى.[18]ول شىلدە ايىنىڭ ورتالارىندا پاريجدەن بەرلينگە قاراي اسكەري كولىكپەن جولعا شىقتى.[19]
شوقاي بەرلينگە بارا جاتقانىندا كەڭەس داۋىرىندە وسكەن تۇركىستاندىق جاستارمەن العاش رەت كەزدەستىندىكتەن وتە تولقىپ تۇرعان ەدى. بۇل كەزدەسۋلەر، اسىرەسە 1922 جىلدان بەرى شەتەلدە تۇركىستان تۋرالى جازعان ماقالالارىنداعى تۇجىرىمدارىنىڭ دۇرىس بۇرىسىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ەدى. سول ماقالالارىندا تۇركىستاننان شالعاي جەردە، ەۋروپانىڭ كىندىگىندە تەك كەڭەس باسپاسوزىندە ورىن العان مالىمەتتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، قورىتىندىلار مەن تۇجىرىمدار جاساعان ەدى. تۇركىستانعا بارا الماعاندىقتان، ولاردىڭ قانشا دالدىكپەن ايتىلعانىنان بەيحابار ەدى. تۇتقىندارمەن سويلەسكەن كەزىندە وسى ماسەلەنى انىقتاۋعا تىرىساتىن ەدى. سونداي-اق نەمىستەرگە تۇتقىنعا تۇسكەن تۇركىستاندىقتاردىڭ تولىقتاي كەڭەس جۇيەسىندە ءبىلىم الىپ وسكەن جاستار بولۋى دا ونى قىزىقتىرعان ەدى. سول تاربيەنىڭ تۇركىستاندىق جاستاردى قانداي سيپاتتا قالىپتاستىرعانىن بايقاۋ مۇمكىنشىلىگىنە قول جەتكىزەتىن ەدى.[20]
شوقاي اسىرەسە ولاردىڭ ءوزى تۋرالى نە ويلايتىندىقتارىن بىلگىسى كەلدى. بىراق جاستاردىڭ ءوزى تۋرالى بىلەتىنىنە كۇماندى ەدى. ول بۇل تۋرالى ويلارىن بىلاي ورتاعا سالادى: "...تۇتقىندارمەن كەزدەسەتىن بولعاندىقتان تولقىپ تۇرمىن. ولارمەن تۇسىنىسەتىن ورتاق ءبىر ءتىل تابا الامىز با؟ الايدا سول جاستار مەن تۋرالى ەش نارسە بىلمەيدى. ەش نارسە دە ەستىمەدى. مەنىڭ شەتەلدەگى ءىس-ارەكەتتەرىمنەن دە بەيحابار. سوندىقتان دا وتە تولقىپ تۇرمىن."[21]
بىراق شوقاي بەرلينگە كەلگەندە سوعىس تۇتقىندارىمەن بىردەن كەزدەسۋدىڭ مۇمكىندىگى بولمادى. لاگەرلەرگە بارىپ ارالاۋ ءۇشىن التى اپاتاداي كۇتۋىنە تۋرا كەلدى.[22]شوقايعا لاگەرلەردى كورىپ قايتۋ ءۇشىن نەلىكتەن دەرەۋ رۇحسات بەرىلمەگەندىگى تۋرالى قولىمىزدا ەشقانداي دەرەك جوق. دەگەنمەن، بۇعان نەمىستەر باسىپ العان كەڭەس تەرريتوريالارىن باسقارۋ تۋرالى نسداپ[23] مەن سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى اراسىنداعى بيلىك تارتىسىنىڭ سەبەپ بولعاندىعى داۋسىز.
كەڭەستەرگە سوعىس اشپاستان بىرنەشە اي بۇرىن اتالعان ەكى مەكەمە ءبىر-بىرىنەن حابارسىز كەڭەس وداعىنا باسىپ كىرۋ جونىندەگى دايىندىق جۇمىستارىن باستادى. بۇل تۇرعىدا العاشقى جۇمىستاردى نسداپ-تىڭ سىرتقى ساياسات كەڭسەسى باستاتتى. 1941 جىلى 31 ناۋرىز كۇنى بۇل كەڭسەگە قاراستى "شىعىس ماسەلەلەرى ورتالىق ساياسي بيۋروسى" قۇرىلدى جانە ونىڭ توراعالىعىنا الفرەد روزەنبەرگ تاعايىندالدى. 1941 جىلى 20 ءساۋىر كۇنى شىعىس ەۋروپا ايماعى ماسەلەلەرىنىڭ ورتالىق اتقارۋ قىزمەتكەرى دەگەن لاۋازىم اتتى العان روزەنبەرگ ءوزىنىڭ جۇمىس توبىن جاساقتاي باستادى. سونىڭ العاشقى قىزمەتكەرلەرى اراسىندا پروفەسسور گەرحارد فون مەندە مەن گەورگ لەيبراندت سەكىلدى ەسىمدەر ورىن الدى.[24]سونىمەن روزەنبەرگ نەمىس ارمياسى باسىپ الاتىن كەڭەس جەرلەرىندەگى بولاشاق نەمىس بيلىگىنىڭ جوسپارلارىن جاساي باستادى.[25]
روزەنبەرگ باسشىلىعىنداعى بيۋرونىڭ رەسمي ءبىر مەكەمەگە اينالۋى سوعىس باستالعاننان كەيىن، شوقايدىڭ بەرلينگە اياق باسقان كۇندەرىنە سايكەس كەلدى. 1941 جىلى 16 شىلدە كۇنى گيتلەردىڭ قاتىسۋىمەن ءبىر ماڭىزدى جينالىس وتكىزىلدى. بۇل جينالىستا كەڭەستەر وداعىنان باسىپ الىنعان ايماقتارمەن اينالىساتىن جاڭا ءبىر مينيسترلىكتىڭ قۇرىلۋى مەن وكىلەتتىلىكتەرى تۋرالى شەشىم قابىلداندى. "باسىپ الىنعان شىعىس ەلدەرى مينيسترلىگى" دەگەن ات بەرىلگەن وسى جاڭا مينيسترلىككە ەرتەڭىنە روزەنبەرگ مينيستر بولىپ تاعايىندالدى. ءسويتىپ شوقايدىڭ ارالاۋعا تىلەك بىلدىرگەن تۇتقىن لاگەرلەرىنەن جاۋاپتى بولعان جانە قىسقاشا شىعىس مينيسترلىگى (وستمينيستەريۋم) دەپ اتالعان بۇل جاڭا مينيسترلىك 1941 جىلى 17 شىلدەدەن باستاپ ءوز جۇمسىن باستادى.
[1] M. (Mariya) Y. (Yakovlevna) Çokayoglı، Eşinin Ağzından Mustafa Çokayoğlı. Yaş Türkiystan Yayını Sayı: 22, İstanbul, 1972, 123 ب.
[2] اتالمىش ەڭبەك، 124, 151 ب.
[3] اتالمىش ەڭبەك، 124 ب.
[4] ساادەت چاگاتاي شوقايدىڭ جۋرانليست رەتىندە شۆەيتسارياعا كوشىپ بارۋىنا بولاتىنىن، بىراق وتانى رەتىندە كورگەن فرانتسيانى دۇشپانعا قيىپ كەتكىسى كەلمەگەنىن ايتادى. Saadet Çağatay. Çokayoğlı، M. Y. "Eşinin Ağzından Mustafa Çokayoğlu" // Emel. Eylül-Ekim 1972.
[5] ف. ارماوگلى، حح. عاسىر ساياسي تاريح 1914-1980, انكارا، 1984, س. 367.
[6] Mariya Yakovlevna, 124 ب.
[7] اتالمىش ەنبەك، 127-ب.
[8] اتالمىش ەنبەك، 128-ب.
[9] اتالمىش ەنبەك، 128-ب.
[10] اتالمىش ەنبەك، 133-135-ب.
[11] اتالمىش ەڭبەك، 134-ب.
[12] اتالمىش ەنبەك، 134-ب.
[13] اتالمىش ەڭبەك، 115, 135-136-بەتتەر. كومپيەن-ءروياللۇ لاگەرى ساياسي تۇتقىندار ءۇشىن دايىندالعان ءبىر ۇيرەتۋ لاگەرى ەدى. بۇل جەردى فرانتسۋزدار نەمىستەر باسىپ الماس بۇرىن اسكەري اۋرۋحانا رەتىندە قولداندى. نەمىستەر فرانتسيانى جاۋلاپ العاننان كەيىن بۇل جەردى الدىمەن اعىلشىن مەن فرانتسۋز اسكەري تۇتقىندارى ءۇشىن اسكەري لاگەر رەتىندە قولداندى. كەنەس وداعىنا قارسى سوعىس اشقاننان سوڭ بۇل لاگەر ساياسي تۇتقىندار لاگەرى رەتىندە قولدانىلا باستادى. لاگەردىڭ بۇل ماقساتتا قولدانىلۋى 1944 جىلدىڭ 28 تامىزىنا دەيىن جالعاستى. كومپيەن-ءروياللۇ لاگەرى تۋرالى كوبىرەك ماعلۇمات ءۇشىن قاراڭىز: Gérard BOUAZIZ. La France Tortuvré F.N.D.I.R.P.، Pariys, 1979, 273-285-ب.
[14] ياش تۇركيستان (مولودوي تۋركەستان), پاريج 1949-1950, س: 8 (ماريانىڭ شوقايدىڭ تۋعانىنا 6و جىل تولۋىنا بايلانىستى جاريالاعان كىتابى); Mariya Yakovlevna, 138-ب.
[15] چوكاي، "ۆوسپومينانيا", ستر. 17. نەمىستەردىڭ شوقايدان جاساۋىن وتىنگەن بايانداماسىنىڭ مازمۇنى تۋرالى ناقتى مالىمەتىمىز جوق. ايتكەنمەن ودان تۇركىستاندىقتاردى كەڭەس بيلىگىنە قارسى كوتەرىپ، نەمىس ارمياسىنا جاردەمشى بولۋعا ۇندەيتىن ءبىر بايانداما جاساۋىن سۇراعانىن جوبالاي الامىز. مىسالى، 1941 جىلى 23 قازان كۇنى نەمىس راديوسىنان ازەربايجان ايماعىندا ازەربايجان تىلىندە بەرىلگەن حاباردا بىلاي دەلىنگەن بولاتىن: "ازەربايجاندىقتار! مىلتىقپەن، پۋلەمەتتەرمەن قارۋلانىڭدار! جاسىرىن ۇيىمدار قۇرىڭدار! جەڭىلەيىن دەپ جاتقان دۇشپاندارىڭ - بولشەۋيكتەرگە قارسى سوعىسىڭدار. ولاردان قورىقپاڭدار! وتاندارىڭدى قۇتقارۋ ءۇشىن سوعىسىڭدار جانە ءسويتىپ ۇلتتىق نامىستارىننىڭ بارىن دالەلدەڭدەر!", Patrick von zur Mühlen, Gamalıhaç ile Kızıl Yıldız Arasında İkinci Dünya Savaşında Sovyet Doğu Halkları'nın Milletçiliği, Mavi Yayınlar, Ankara, 1984, 172- بەت.
[16] چوكاي، "ۆوسپومينانيا", ستر. 7.
[17] اتالمىش ماقالا، 17 ب.; Mariya Yakovlevna, 138-139.
[18] ماريا شوقايدىڭ نە جازعانىن بىلمەيدى. بىراق قايتىس بولعاننان كەيىن نەمىستەردىڭ مارياعا تاپسىرعان شوقايدىڭ جەكە زاتتارى اراسىنان تۇركىستاننىڭ اسىرەسە مادەني جانە وي-پىكىر الەمىن تانىستىراتىن ءبىر ورىسشا ماقالا شىقتى. بۇدان بۇرىن ءبىر ەش جەردە جاريالانباعان بۇل ماقالانىڭ سول ماقالا بولۋى ابدەن مۇمكىن. ماريا كەيىننەن ول ماقالانى جاريالادى. ماقالانىڭ ورىسشا تۇپنۇسقا ءماتىنى ءۇشىن قاراڭىز: مۋستافا چوكاي، "تۋركەستان", ياش تۋركەستان (مولودوي تۋركەستان), پاريس، 1949-1950- س. 9-17.
[19] چوكاي، "ۆوسپومينانيا", ستر. 17; Mariya Yakovlevna, 138-139.
[20] اتالمىش ەڭبەك، 133 ب.; چوكاي، "ۆوسپومينانيا", ستر. 18-19.
[21] Mariya Yakovlevna, 138.
[22] اتالمىش ەڭبەك، 139 ب.
[23] نەمىس تىلىندەگى تولىق اتى "Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei" (ۇلتتىق سوتسياليستىك نەمىس جۇمىسشى پارتياسى) دەگەن ناتسيستىك پارتياسىنىڭ اتىنىڭ قىسقارتىلعان ءتۇرى.
[24] Mühlen, س. 72.
[25] اتالمىش ەڭبەك، 38 ب.
[26] اتالمىش ەڭبەك، 72 ب; Johannes Glasneck, Türkiyye'de Faşist Alman Propagandası، Onur Yayınları، İstanbul (tarihsiz),س. 203.
ابدىۋاقاپ قارا
شوقايتانۋشى،
ىستامبۇلداعى ميمار سينان كوركەم ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى،
«اباي-اقپارات»
جالعاسى بار
