تۇرسىن جۇرتباي. «ۇرانىم – الاش!..». (جالعاسى)
وسى ءبىر باقتالايسىز جانۇيانىڭ تاعدىرى تۋرالى گۇلنار مىجاقىپقىزى دۋلاتوۆا:
«دارىگەرلىك ينستيتۋتتا وقىپ جۇرگەنىمدە ەلدەس اعا ورىستارعا قازاق تىلىنەن ساباق بەرەتىن. 1935 جىلدارى ءجيى كەلىپ تۇردىم. پاپامنىڭ ەڭ جاقىن جولداسىمەن ۇشىراسقانىمدا، كوز الدىمنان بۇلدىراپ، الىستاعى ساعىمداي قايتا ورالماس باقىتتى بالا كەزىم ەلەستەپ وتەتىن. اكەمدى كورۋگە زار بولعان ساعىنىشىم ودان سايىن كۇشەيىپ، جۇرەگىمدى سىزداتاتىن. مامام: «ەلدەستىڭ سەمسى بەرەكەسىز، نەمىس ايەلىنەن - ەلزا اداموۆنادان قورلىقتى كوپ كورسە دە، شىدايتىن، - دەپ وتىرۋشى ەدى. جاس بولعاندىقتان نەگە ولاي دەپ قازبالاپ سۇرامايتىن ەدىم. الپىس جىلدان سوڭ، 1989 جىلى رايىمجان بوكەيحانوۆتان كەيبىر سىرلارىن بىلگەندەي بولدىم. ونىڭ ەلزانى سيپاتتاۋىنان كەيىن مامامنىڭ جاقۋراتىپ ايتقان كەيبىر سوزدەرى ەسىمە ءتۇستى.
ەلدەس اعا ءوزىنىڭ دوسى مىرجاقىپ قايتىس بولعانىن ەستىگەندە سمەت كەڭەسباەۆقا: «سمەت، بۇگىن مەن ءۇشىن قارالى كۇن، ازا تۇتامىن. اياۋلى مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ - جان جولداسىمنىڭ دۇنيە سالعانىن ەستىدىم. مەنىڭ ساباعىمدى ءوزىڭ وتكىزە سال»، - دەپتى. مۇنى ماعان 1960 جىلى سمەت اعانىڭ ءوزى ايتتى»، - دەپ ەسكە الادى.
ءيا، ەلزا ادامقىزى ادامدىقتىڭ الا ءجىبىن ءجيى اتتاعان سياقتى. ءبىز كۇمانمەن قاراعان ءبىراز سۇراقتاردىڭ استارى مىنا ەستەلىكتەن انىقتالىپ وتىر. بالاسى - اكەسىن ۇستاپ بەرگەننەن گورى، «توسەكتەسىن» (سوجيتەلنيتسا - ە.وماروۆ) ۇستاپ بەرۋ، ارينە، الدەقايدا جەڭىل.
وسى ءبىر باقتالايسىز جانۇيانىڭ تاعدىرى تۋرالى گۇلنار مىجاقىپقىزى دۋلاتوۆا:
«دارىگەرلىك ينستيتۋتتا وقىپ جۇرگەنىمدە ەلدەس اعا ورىستارعا قازاق تىلىنەن ساباق بەرەتىن. 1935 جىلدارى ءجيى كەلىپ تۇردىم. پاپامنىڭ ەڭ جاقىن جولداسىمەن ۇشىراسقانىمدا، كوز الدىمنان بۇلدىراپ، الىستاعى ساعىمداي قايتا ورالماس باقىتتى بالا كەزىم ەلەستەپ وتەتىن. اكەمدى كورۋگە زار بولعان ساعىنىشىم ودان سايىن كۇشەيىپ، جۇرەگىمدى سىزداتاتىن. مامام: «ەلدەستىڭ سەمسى بەرەكەسىز، نەمىس ايەلىنەن - ەلزا اداموۆنادان قورلىقتى كوپ كورسە دە، شىدايتىن، - دەپ وتىرۋشى ەدى. جاس بولعاندىقتان نەگە ولاي دەپ قازبالاپ سۇرامايتىن ەدىم. الپىس جىلدان سوڭ، 1989 جىلى رايىمجان بوكەيحانوۆتان كەيبىر سىرلارىن بىلگەندەي بولدىم. ونىڭ ەلزانى سيپاتتاۋىنان كەيىن مامامنىڭ جاقۋراتىپ ايتقان كەيبىر سوزدەرى ەسىمە ءتۇستى.
ەلدەس اعا ءوزىنىڭ دوسى مىرجاقىپ قايتىس بولعانىن ەستىگەندە سمەت كەڭەسباەۆقا: «سمەت، بۇگىن مەن ءۇشىن قارالى كۇن، ازا تۇتامىن. اياۋلى مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ - جان جولداسىمنىڭ دۇنيە سالعانىن ەستىدىم. مەنىڭ ساباعىمدى ءوزىڭ وتكىزە سال»، - دەپتى. مۇنى ماعان 1960 جىلى سمەت اعانىڭ ءوزى ايتتى»، - دەپ ەسكە الادى.
ءيا، ەلزا ادامقىزى ادامدىقتىڭ الا ءجىبىن ءجيى اتتاعان سياقتى. ءبىز كۇمانمەن قاراعان ءبىراز سۇراقتاردىڭ استارى مىنا ەستەلىكتەن انىقتالىپ وتىر. بالاسى - اكەسىن ۇستاپ بەرگەننەن گورى، «توسەكتەسىن» (سوجيتەلنيتسا - ە.وماروۆ) ۇستاپ بەرۋ، ارينە، الدەقايدا جەڭىل.
مiنە، قازاق جەرi ءۇشiن بولعان ساياسي كۇرەس «الاشوردا» كوسەمدەرi ءۇشiن وسىلاي، تۇرمەمەن اياقتالدى. بۇل - سول كەزدەگi قوعامنىڭ دامۋ باعىتى مەن قوعامدىق ويدىڭ كۇرەسi تۇرعىسىنان العاندا تاريحي زاڭدىلىق ەدi. كەڭەس وكiمەتi جاhانگەرلiك وتارلاۋدىڭ جاڭا تۇرiنە، ەڭ قاتىگەز جولىنا ءتۇستi. قانداي قىسىمعا ۇشىراسا دا ادامنىڭ ساناسىنداعى اسىل ويدى ەشكiمدە وشiرە المايدى. ۇلتتىڭ باسىنا وسىنداي اۋىر كۇن تۇسكەندە بار سالماقتى ءوزi كوتەرiپ، «تالشا موينىم قىلشا» دەپ اشىق مايدانعا شىققان ازاماتتاردىڭ تابىلعانىنا دا شۇكiرشiلiك ۆ. و. كليۋچەۆسكيدiڭ:
«حالىقتىڭ ءوزiنiڭ سۇيگەن كوسەمiنە دەگەن سەنiمi - سول حالىقتىڭ ءوزiنە دەگەن سەنiمi مەن رۋحاني كۇشiنiڭ قۋاتتىلىعىنىڭ بەلگiسi»،- دەپ ايتۋىندا ۇلكەن تاريحي استار جاتىر.
قازاق ۇلتى دا ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحانوۆتى ءوزiنiڭ ۇلتتىق كوسەمi دەپ تانىدى، ونىڭ جەكە باسىنىڭ قاسيەتتەرi مەن ساياسي باعىتىنا، كۇرەس جولىنداعى ادالدىعىنا سەندi. قادiرiن سەزدi. ونى كەڭەس وكiمەت نەعۇرلىم جەككورiنiشتi ەتۋگە تىرىسقان سايىن، ۇلتى سوعۇرلىم قاتتى ءسۇيدi. تiپتi ستالين مەن گولوششەكين سياقتى دۇشپاندارىنىڭ ءوزi ونىڭ قايراتكەرلiك قاسيەتىن مويىندادى. اقجۇرەك بەلسەندiلەر دە ءاليحان بوكەيحانوۆتى اۋزىنا الماۋعا تىرىستى. بۇل - وعان دەگەن iشكi قۇرمەتتi تانىتادى.
«الاش iسi» اتتى بۇل تەرگەۋدەگi جەر مەن قونىستانۋ ماسەلەسi جونiندەگi «قىلمىستى قوسىمشا دەرەكپەن اشكەرەلەپ بەرگەننىڭ» بiرi - ساۋدا قىزمەتكەرى ميراسبەك تولەپوۆ. بۇل كiسiگە جەر جونiندەگi حالىق كوميسسارياتىنداعى باسشىلاردىڭ باسقان iزiن باقىلاۋ تاپسىرىلدى ما، جوق، ءوزى بەلسەندىلىك تانىتتى ما، الدە شايحانادا بىرگە ءدام تاتقانىن بىلگەن تەرگەۋشىلەر ونى دا بوپساعا ساپ دەگەنىنە يلىكتىردە مە، بەلگىسىز، ايتەۋىر سول كۇندەرى م.تولەپوۆ جولداس «كوممۋنيستىك مiندەتىن» ۋاقىتىندا ءارi «ابىرويمەن» اتقارىپتى. اسiرەسە، جەر ساياساتى جونiندەگi «ۇلتشىلداردىڭ دۇشپاندىق ارەكەتiنە قابىرعاسى قاتتى قايىسادى» ەكەن. ول وسى جاز ايىنداعى جەر ماسەلەلەرى تۋرالى وقيعالارعا وراي ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ جانە وزگە دە مەملەكەت قايراتكەرلەرiنiڭ ۇستiنەن تومەندەگi مازمۇندا تiكەلەي گولوششەكيننiڭ وزiنە ارىز جولدادى.
«ۆكپ (ب)-نىڭ ولكەلiك كوميتەتiنە
«ۆكپ (ب) مۇشەسi م. تولەپوۆتەن
پارتيالىق بيلەت № ...
قسسر-دەگi بiزدiڭ پارتيامىزدىڭ الدىندا شەشiمiن كۇتiپ تۇرعان اسا كۇردەلi بiر قاتار ماسەلەلەر بار. سونىڭ iشiندەگi ساياسي جانە شارۋاشىلىق ماڭىزى ەرەكشە زور، شيەلەنiسكەن جانە ەڭ قيىن ماسەلەنiڭ بiرi - جەر ماسەلەسi. بۇل تۋرالى ءار ءتۇرلi كوڭiل-كۇي قالىپتاسىپ، قيلى-قيلى «تەوريالار» مەن «پوزيتسيالار»، «كوزقاراستار» ورىن الىپ وتىر. ءاسiرەسە، ءدال قازىرگى كەزدە بۇل ماسەلە ءتىپتى ۋشىعىپ بارادى، وعان كەدەيلەر مەن ەڭبەكشi ورتاشالار عانا ەمەس، تەگi بiزدiڭ پارتيامىزعا جاۋلىقپەن قارايتىن باي-كۋلاكتار مەن ەسەرشiل-الاشورداشىلاردىڭ وكiلدەرi دە بەلسەندiلiك تانىتۋدا. سوعان قاراماستان، بiزدiڭ كەيبiر جاۋاپتى قىزمەتتەگi جولداستارىمىز تەك قانا پارتيانىڭ ىشكى جۇمىسى بولىپ تابىلاتىن مۇنداي كۇردەلi ماسەلەنi ءاليحان بوكەيحانوۆ سياقتى كونتررەۆوليۋتسيالىق ەلەمەنتتەرمەن بiرiگiپ تالقىلاۋعا دەيiن بارىپ وتىر، ءسويتiپ پارتيا قاتارىنداعىلارعا بۇل ادامنىڭ ىقپالىنىڭ كۇشەيۋiنە، بiزدiڭ ەلiمiزدەگi شەشۋشi ماسەلەنiڭ بiرi - قسسر-دەگi ۇلتارالىق قارىم-قاتىناستى شيەلەنiستiرiپ، قيىنداتىپ جiبەرۋiنە قولايلى جاعداي جاسالىپ وتىر.
ءوز ەركiمنەن تىس تومەندەگi پارتياعا قارسى ارەكەتكە كۋا بولعاندىقتان دا، بۇل تۋرالى كرايكومعا حابارلاۋدى پارتيالىق بورىشىم دەپ ەسەپتەيمiن.
وسى جىلدىڭ شiلدە ايىندا جەر ءجونiندەگi حالىق كوميسسارى سۇلتانبەكوۆ قىرىمعا كەتiپ بارا جاتىپ جولاي ماسكەۋدە ايالدادى. سول كۇنi, قوناق ۇيگە كيiم-كەشەگiن تاستاي سالىسىمەن سۇلتانبەكوۆ ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ پاتەرiنە تۇرا جۇگiردi, ءوزiنiڭ ول ۇيگە باراتىندىعى تۋرالى جەر ءجونiندەگi كوميسسارياتتىڭ قازاق وكiلدiگiندە تiركەلگەن قىزمەتكەرi ارقىلى الدىن-الا حابارلاتىپ قويىپتى، ول ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ءۇيiندە ءتۇن ورتاسىنا شەيiن بولدى. ءاليحان بوكەيحانوۆپەن اراداعى اڭگiمەدەن كەيiن ول تورەعوجين مەن تولەپوۆ جولداستارعا: «ءاليحان شۆەتسوۆپەن سويلەسەمiن دەپ ۋادە بەردi, ءىستى ءوزiمiز ويلاعانداي ەتiپ شەشەتiن بولدى»، - دەپ حابارلادى. اڭگiمە فەدەرالدىق مەكەمەلەرمەن اراداعى تالاس تۋدىرىپ وتىرعان قازاقستانداعى جەر كەسiمi مەن ءبولiسi تۋرالى ەدi. مەنiڭ ويىمشا، پارتيانىڭ iشكiiسi بولىپ تابىلاتىن مۇنداي كۇردەلi ماسەلەنi «الاشوردانىڭ» كوسەمiمەن بiرiگiپ تالداۋ - توزۋگە بولمايتىن جاي. مۇنداي جاعدايدا، بولشەۆيكتەر پارتياسىنا مۇلدەم جات يدەولوگيانىڭ پارتيا مۇشەلەرiنە ىقپال ەتۋi مۇمكiن، سونداي-اق، جەر ءجونiندەگi كوميسساريات سياقتى اسا جاۋاپتى مەكەمەنiڭ قىزمەتكەرلەرi تۇتاستاي، نە جارىم-جارتىلاي اسا رەاكتسياشىل، جات پيعىلداعى «الاشوردا» يدەولوگياسىنىڭ شىرماۋىندا كەتپەسiنە كiم كەپiلدiك بەرەدi, بۇل بiزدiڭ جۇمىسىمىزعا تەك كەدەرگi جاسايدى.
مەنiڭ ويىمشا، بۇل ماسەلەنi بوكەيحانوۆپەن جانە ونىڭ كومپانياسىمەن ەمەس، تەك قانا جەتەكشi پارتيا ۇيىمدارىمەن، تەك قانا پارتيانىڭ ءوز iشiندە تالقىلاۋ ارقىلى عانا شەشۋگە بولادى جانە سولاي ەتۋ كەرەك.
23/ح - 27 ج. م. تولەپوۆ».
بوكەيحانوۆتىڭ جەكە باسى ءۇشiن بۇل «پارتيالىق حاتتىڭ» پالەندەي پايدا-زيانى شامالى-تىن. تەك حالىق قامىن ويلاعان حالىق كوميسسارى ج.سۇلتانبەكوۆ ورىنىنان الىندى جانە ونىڭ ارiپتەستەرiنiڭ جولىن قيدى. م. تولەپوۆتiڭ بۇل ارىزى «الاش iسiنiڭ» ىندەتىلە تەرگەلۋىنە سەبەپكەرلiك ەتتi. مۇنداي ۇتىمدى «ايعاقتى» اككi گولوششەكين وتە ۇرىمتال پايدالاندى. ول ءوزiنiڭ كەزەكتi بiر ماجiلiسىندەگi كەزەكتi-كەزەكسiز، كەرەكتi-كەرەكسiز سوزدەرiنiڭ بiرiندە «اق جۇرەك» م. تولەپوۆتiڭ ارىزىنا سۇيەنiپ:
«قازاقستاندى قالاي باسقارۋ كەرەك ەكەنiن، مىسالى، سۇلتانبەكوۆ جولداس قاسىنداعى بiرiنشi باسشى گولوششەكيننەن ەمەس، ماسكەۋدەگi ءاليحان بوكەيحانوۆتان اقىل سۇرادى»، - دەپ ءمان-جايدىڭ تونىن وزگەرتە باياندادى.
«قۋجاقتىڭ» ورشەلەنە، ورەكپي، ەلiرە سويلەۋiنiڭ استارى تۇسiنiكتi ەدى. ول قالايدا جەر تۋرالى زاڭدى جۇزەگە اسىرتىپ، 360 مىڭ ەۋروپالىق قونىستانۋشىلاردى جىلدام كوشiرiپ اكەلiپ، قازاق ۇلتىنىڭ تەكتiك تامىرىن كەلiمسەكتەر تۇقىمىمەن بۋدانداستىرعىسى كەلدi. ول ءۇشiن ەڭ الدىمەن قازاق زيالىلارىن تۇرمەدە تۇقىرتپاي «ءiسى وڭعا باسپايتىنىنا» كوزi جەتتi. بۇل جازالاۋ ساياساتىنىڭ رەسمي تۇردە باستالۋ «ءراسiمi» بولاتىن.
ەسكەرتە كەتەرىمىز، اۋەلدە ءا.بوكەيحانوۆتى تۇتقىنداۋعا ۇمتىلعان تەرگەۋشىلەر، ول ويلارىن جۇزەگە اسىرا الماعان سوڭ، تەرگەۋدى ۋاقىتشا توقتاتا تۇرۋعا ءماجبۇر بولعان. سول جىلى جەلتوقسان ايىندا د.ءادىلوۆتىڭ ۇستالۋىمەن تەرگەۋ قايتا جالعاسقاندا، ۋاقىتى جاعىنان ىلگەرى بولسا دا، "ەلدەس وماروۆتى جانە ت.ب. ايىپتاۋ ءىسى» ءىى توم رەتىندە قوسا تىركەگەن. سوعان وراي 1929 جىلى 27 مامىردا، ياعني، ارادا ءبىر جارىم جىل وتكەننەن كەيىن تاعى دا تەرگەۋگە تارتىلعان ءا. بوكەيحانوۆ بۇل وقيعا جونiندە مىناداي مالىمدەمە جاسادى:
«...مەنiڭ جەر تۋرالى ساياساتقا كوزقاراسىم مىناعان كەلiپ سايادى: ورىستار (قونىستانۋشىلار) مەن قازاقتارعا جەردi تەڭ مولشەردە ءبولiپ بەرۋگە بولمايدى، ويتكەنi, ورىستار جەردi وڭدەۋ مادەنيەتiن جاقسى مەڭگەرگەن، سوندىقتان دا ولار ۇنەمi قازاقتاردان ۇستەم ءتۇسiپ وتىرادى، اقىر-اياعىندا، قازاقتاردى ىسىرىپ شىعارادى. مiنە، مەنiڭ جەر ماسەلەسi ءجونiندەگi «ۇلتشىلدىق» كوزقاراسىم وسى.
ال ەندi, مەنi جەر ءجونiندەگi حالىق كوميسسارياتىنىڭ جەر تۋرالى iسiنە ارالاسادى-مىس دەگەن قاۋەسەتكە كەلەتiن بولساق، وندا مەن مىنانى ءمالiمدەيمiن: مەنiڭ بۇعان ەشقانداي قاتىسىم جوق، مەنiڭ اقىلىمدى قاجەتسiنiپ وتىرعان دا ەشكiم جوق. مىسالى مەن گولوششەكين جولداستىڭ «ماسكەۋگە كەلگەندە گولوششەكينگە ەمەس، ماعان جولىقتى»، - دەپ سۇلتانبەكوۆتi ايىپتاعان جالاسىن مويىندامايمىن، بولعان وقيعانىڭ جايى مىناداي.
سۇلتانبەكوۆ ماسكەۋگە رەسپۋبليكاننىڭ جەر ءجونiندەگi كوميسسارى رەتiندە رسفسر-دiڭ مەملەكەتتiك جوسپارلاۋ مەكەمەسiنە جەر كەسiمiنiڭ مولشەرiن بەكiتتiرۋ ءۇشiن كەلدi (1927 ج.). ول كەسiمدi مولشەردi بۇدان بۇرىن قازاق ۇكiمەتiنiڭ مەكەمەلەرi بەكiتiپ قويعان، كەسiمدi جەر مولشەرiن ۇسىنعان جانە ونى قورعاپ شىققان شۆەتسوۆ ەدi. مiنە، سوندىقتان دا رسفسر-دiڭ مەملەكەتتiك جوسپارلاۋ مەكەمەسiندە الگi جەر كەسiمiنiڭ مولشەرiن تاعى دا قورعاۋ ءۇشiن شۆەتسوۆقا ءوتiنiش ەتپەك ەكەن، سول ءۇشiن مەنiiزدەپ كەلiپتi, ولار مەنiڭ شۆەتسوۆپەن ەسكiدەن كەلە جاتقان (34 جىل!) دوس ەكەنiمدi بiلەتiن، ەگەردە مەن ءوتiنiش ەتسەم ونىڭ باس تارتپايتىنىن، ال سۇلتانبەكوۆتiڭ ءوزi ايتسا، وندا شۆەتسوۆتىڭ باس تارتۋى مۇمكiن ەكەندiگiن باياندادى. مەنiڭ ءوتiنiشiمنەن كەيiن، شىنىندا دا، شۆەتسوۆ جەر كەسiمiن قورعاۋعا كەلiسiمiن بەردi. ال، گولوششەكين عوي، سۇلتانبەكوۆكە ايىپ تاعىپ، مەنiمەن «كەڭەستi» دەپ بايبالام سالدى»، - دەپ قۋاجاقتىڭ ءوزiن مىنەدi.
بiراق تا تۇرمەدەگi تۇسiنiك ءتورت قۇبىلاعا تۇگەل جەتپەدi. «قۋاجاقتىڭ» كوپiرمەسi جارتى عاسىردان استام ۋاقىت بويى ايىپتاۋ ۇكiمiنiڭ ورىنىنا ءجۇردi. ارينە، ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ: «حالىق كوميسسارياتىنىڭ جەر تۋرالى iسiنە... قاتىسىم جوق، مەنiڭ اقىلىمدى قاجەتسiنiپ وتىرعان دا ەشكiم جوق» - دەۋi جاي عانا تەرگەۋشiنi الدارقاتۋ. ازاماتتاردى ايىپتى ەتپەۋدەن تۋعان ساقتىق. مۇنى ءتۇسiندiرiپ جاتۋدىڭ ءوزi ارتىق. وگپۋ-دiڭ تەرگەۋشiلەرi ەشكiمنiڭ دە ناعاشىسى ەمەس ەكەندiگiن ول جاقسى بiلەتiن. ايتپەسە، جەر تۋرالى جوبانىڭ بارلىق باپتارى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ اقىل - تارازىسى ارقىلى ولشەنiپ جۇزەگە اسقاندىعىن جوعارىداعى دەرەكتەر تولىقتاي دايەكتەسە كەرەك. وكiنiشكە وراي، زامان قىسپاعىنا ۇشىراعان بۇل جوبا - سول جوبا كۇيiندە قالدى. قازاق ەلi تاۋەلسiزدiك العان كەزەڭدە دە جەر تۋرالى زاڭ قابىلداعاندا iلگەرiدەگi تاجiريبە ەسكەرiلمەدi.
جەر - وتان. ال وتان تۋرالى زاڭ تەك قانا سول جەردiڭ يەسi اتانعان ۇلتتىڭ مۇددەسiن كوزدەپ، ار-وجدانىن، قادiر-قاسيەتiن قورعاۋى تيiس. اتا-بابانىڭ سۇيەگiمەن قۇنارلانعان توپىراققا قاسيەتسiز ءدان مەن ۋسويقىنىڭ تامىر تارتپاعانى لازىم. بiز بiر ەسەمiزدi جiبەرiپ الدىق. قولىمىزدان بەردiك. سول جەر زاڭى ءۇشiن «الاشوردانىڭ» ۇكiمەت مۇشەلەرi مەن قازاق مەملەكەتiنiڭ ۇلتجاندى قايراتكەرلەرi ءومiرiن قيىپ ەدi. ولار 1927 جىلى كۇزدە شەتiنەن تۇرمەگە قامالدى دا سوڭىنان اتۋ جازاسىنا كەسiلدi. گولوششەكيننiڭ بايبالامى ماسكەۋگە دە جەتتi. تۇرمەگە تۇسiرە الماسا دا ءاليحان بوكەيحانوۆتى قىزمەتتەن شەتتەتiپ، ءۇي قاماۋىنا، ياعني قازاقتاردىڭ ۇعىمى بويىنشا «مىرزاقاماققا» الدى. قانشاما جەككورiنiشتi كورسەتۋگە تىرىسسا دا ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ جەكە باسىنىڭ ەرەكشە قاسيەتiن جوققا شىعارۋعا كەڭەس دابiرلەرiنiڭ ءداتi جەتپەدi. تەرگەۋگە iلiنiپ، «مىرزاقاماققا» كەسiلگەندە وعان باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى ۆەلينوۆسكي:
«ازامات ءا.ن. بوكەيحانوۆ 1922 جىلدىڭ 14 جەلتوقسانىنان باستاپ 1927 جىلدىڭ قازان ايىنىڭ 1 كۇنiنە دەيiن ماسكەۋ قالاسىنداعى سسسر حالىقتارىنىڭ ورتالىق باسپاسىنىڭ قازاق ءبولiمiندە ادەبي قىزمەتكەر بولىپ iستەدi. ورتالىق باسپادا ءوزiن عىلىمي جانە ادەبي قىزمەتكەر رەتiندە ازامات ءا. ن. بوكەيحانوۆ قازاقتىڭ تۇرمىس-سالتى مەن شارۋاشىلىعىن، تiلدi (ورىس تiلiن - ت. ج.) تۇبەگەيلi بiلەتiندiگiمەن قاتار ءوزiنە تاپسىرىلعان مiندەتتi ورىنداۋدا ەرەكشە پاراساتتىلىق تانىتتى. ورتالىق باسپانىڭ قىزمەتكەرلەرi سانىنىڭ قىسقارتىلۋىنا بايلانىستى ازامات ءا. ن. بوكەيحانوۆ 1927 جىلدىڭ 1 قازانىنان باستاپ ادەبي قىزمەتكەر مiندەتiنەن بوساتىلدى»، - دەپ مiنەزدەمە بەردi.
بۇل ونىڭ ومiرiندەگi سوڭعى قىزمەت ورىنى بولدى. سول كۇننەن باستاپ تۋرا جىل بويى ماسكەۋدەن ەشقايدا اتتاپ شىقپادى. «مىرزاماقتا» جۇرسە دە تۇرمەدە جاتقان ا. بايتۇرسىنوۆ، م. دۋلاتوۆ، م. جۇماباەۆ iسپەتتi ماقساتتاس، مۇراتتاس دوستارى مەن iنiلەرiنiڭ جەتiم-جەسiر قالعان ايەلدەرi مەن بالالارىنا كومەكتەسiپ، قامقورشى اتانىڭ ورىنىندا ءجۇردi. وعان مىسال دا، دالەل دە، دايەك تە جەتكiلiكتi. 1937-جىلعى تۇسiرiلگەن سۋرەتكە قاراپ وتىرىپ، بەتiندەگi قاتپار-قاتپار قالىڭ ءاجiم مەن اعارعان قايراتتى شاشىنا، شالعى مۇرتى مەن وتتى دا ويلى جانارىنا كوزiڭiز تۇسكەندە-اق، وسىناۋ ۇلتى ءۇشiن عۇمىرىن باعىشتاعان قازاق ۇلتىنىڭ ۇلى كوسەمiنiڭ قاسيەتتi تاعدىرىن وقىعانداي بولامىز.
سوڭعى ون جىلى ساياسي قىسىممەن، تiرشiلiكتiڭ تالكەگiمەن ءوتتi. ونىڭ قانداي تاۋقىمەتتi كۇي كەشكەنi ەلدەس وماروۆتىڭ تەرگەۋشiلەرگە جازىپ بەرگەن تۇسiنiكتەمەسiندە بايان ەتiلگەن. ۇلت كوسەمiنiڭ ءومiر ءسۇرۋi قيىنعا اينالعان تۇستا سەنiمدi سەرiكتەرi مەن مۇراتتاس شاكiرتتەرi ونى ەستەن شىعارماعان. قاراجات جيىپ، رۋحاني تۇرعىدان دەمەۋ جاساعان. تەرگەۋشiلەر مۇنداي يگiلiكتi, يماني قادامدى مۇلدەم باسقاعا جورىپ، «الاشوردا» ۇكiمەتiنiڭ قۇپيا قورىن قۇردى، «الاش» پارتياسىنىڭ مۇشەلiك جارناسىن جىيدى دەگەن ايىپ تاققان.
ەلدەس وماروۆ ماتەماتيكا وقۋلىعىن جازعان العاشقى عالىمداردىڭ بiرi. مiنە، وسى الگەبرانىڭ حاتقا تۇسكەن فورمۋلالارىن تەرگەۋشiلەر «شپيوندىق شيفر» دەپ بەلگiلەگەن. ءاليحان نۇرماحامەدۇلىنىڭ ءوزi: «ەلiن سۇيگەن ەلدەسiم!» دەپ ەركەلەتكەن ەلدەس وماروۆ تا وعان دەگەن سۇيiسپەنشiلiگi مەن ادالدىعىن تۇرمەدە جاتقاندا دا ساقتاپ قالدى. ول ءوزiنiڭ ۇلتتىق رۋحاني ۇستازدارى مەن ساياسي جەتەكشiلەرiن ۇنەمi قۇرمەتپەن اتاي وتىرىپ، تەرگەۋشiلەردiڭ قىسپاعى مەن قورقىتۋىنا قاراماستان ولاردى اقتاپ كۋالiك بەرگەن.
تەرگەۋشىلەر جانامالاپ ا.بايتۇرسىنوۆ پەن ءا.ەرمەكوۆتىڭ ز.ۆاليدوۆپەن قالاي كەزدەسكەنىن سۋىرتپاقتاپ سۇرايدى. وعان ءا.بوكەيحانوۆ:
«بايتۇرسىنوۆ پەن ەرمەكوۆكە قاتىستى ايتارىم مىناۋ. ولار 1920 جىلى (جازدا) موسكۆاعا كەلدى. مۇندا قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىن جاريالاۋدىڭ ۇيىمداستىرۋ كوميسسياسىنىڭ جۇمىسىنا قاتىسۋ ءۇشىن كەلدى. ولار مۇندا ۆاليدوۆپەن كەزدەستى مە، جوق پا، مەن بىلمەيمىن، بىراق مىنانى ەسكەرتە كەتەيىن، مىسالى ەرمەكوۆ قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلتايىنا 1920 جىلدىڭ قازان ايىندا كەلدى، ال ۆاليدوۆ 1920 جىلى قىركۇيەك ايىندا باكۋ قالاسىندا وتكەن شىعىس حالىقتارىنىڭ كەڭەسىنە قاتىستى. دەمەك، ولار ۆاليدوۆپەن ەشقانداي دا بايلانىس جاساعان جوق دەپ ويلايمىن. قالاي بولعانىمەن دە ماعان ول تۋرالى ەشتەڭە دەگەن ەمەس»، - دەيدى.
ءسويتىپ، قازاقستاننىڭ بۇكىل تەرگەۋشىلەرى: ءا.بوكەيحانوۆتىڭ قۇپيا حاتىن بۇقاراداعى ز.ۆاليدوۆكە اپاردى دەگەندى دالەلدەۋ ءۇشىن جەتپىس ءبىر ادامدى تۇتقىنداپ، ولاردى ءبىر جارىم جىل بويى تەرگەپ، سونداي ۇقىپتىلىقپەن جيناعان ايعاقتى ءا.بوكەيحانوۆ ءبىر ابزاتس كورسەتىندىمەن جوققا شىعاردى. ال ءالىمحان ەرمەكوۆ:
«مەن زاكي ءۆاليدوۆتىڭ كونتررەۆوليۋتسيالىق كوڭىل-كۇيدە جۇرگەنىن جانە ونىڭ ماقساتىن ءبىلدىم (1920 ج.). روسسيانىڭ شىعىستىڭ ەزىلگەن حالقىنا قولدانعان ساياساتى ونى قاناعاتتاندىرمايتىن، ولاردىڭ بىرىگىپ، تاۋەلسىزدىك الۋىن كوزدەيتىن. زاكي ۆاليدوۆ پەن بايتۇرسىنوۆ جانە باسقالار قاتىسقان جينالىسقا مەن دە قاتىستىم. كەڭەس قۇپيا دەيتىندەي جاعدايدا ءوتتى، مەن قازاقستاننىڭ تاعى دا ءبىر سويقانعا قاتىسقانىن قالاماسام دا، ۆاليدوۆتەن جانە باسقالاردان ىرگەمدى بولە المادىم، ول كەڭەسكە ءوزىمنىڭ جانە بايتۇرسىنوۆتىڭ قاتىسقانىن جاسىرىپ كەلدىم»، - دەپ جازدى «اشىق حاتىندا».
ال وسى 14 تومدىق تەرگەۋدىڭ باستى نىساناسىنا اينالعان ز.ۆاليدوۆ كىم؟ ءا.بوكەيحانوۆ پەن ز.ءۆاليدوۆتىڭ تاعدىرلارى قالاي توعىستى؟ بۇل ماسەلەلەردى تولىق بىلمەي مۇقىم تەرگەۋ ءىسىنىڭ ايعاقتارىن ءتۇسىنۋ دە مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان دا شاعىن ومىرباياندىق ماعلۇمات بەرە كەتەمىز.
انكەتالىق انىقتاما: زاكي ۆاليدي (ۆاليدوۆ) توعان (1891-1970) باشقۇرتتىڭ سۋىقلى قاي-وڭعۇت-ۋاق تايپالارىنىڭ قۇراماسىنان شىققان، ناعاشىسى قىپشاق. قيدانداردىڭ (كەدەندەردىڭ) تۇسىندا باشقۇرت (باس ءبورى) ۇرانداس جۇرتپەن اندا بولعان. ارعى اتالارى كۇشىك سۇلتاننىڭ تۇسىندا كوشىم حانمەن بىرگە ورىس وتارشىلدارىنا قارسى سوعىسقان. اتاسى ءۋاليد موللا، اكەسى احمەتشاح مەدرەسە ۇستاعان ءدىنباسى، پاتشا ارمياسىندا اسكەري قىزمەتىن وتەگەن. ارابشا، پارسىشا، ورىسشا ساۋاتتى، سيرەك قولجازبالار مەن كىتاپتاردى جيناعان جانە ولاردى اۋدارعان وقىمىستى ءارى اۋقاتتى ادامدار بولعان. شەشەسى ۋممۋلحايات تا اراب، پارسى قولجازبالارىن تاراتىپ وقيتىن ابىستاي ەكەن. مارجاني مەكتەبىنىڭ شاكىرتى زاكي دە جاسىنان رۋحانيات تاريحىنا قۇشتار، ناقشبانديا ءپالسافاسىنىڭ ىقپالىمەن تاربيەلەنگەن. اراب، پارسى، شاعاتاي، ورىس جازبا ءتىلىن ەركىن مەڭگەرىپ وسەدى. سوندىقتان دا عۇلامالىق جولدى تاڭدايدى. «قاسىميا» مەدرەسەسىندە تۇركى تاريحىنان ءدارىس بەرەدى. تاريحي تاقىرىپتاعى عىلىمي زەرتتەۋلەرى تۇراقتى جاريالانا باستايدى. تۇرىك حالىقتارى مەن مۇسىلمان جۇرتىنىڭ وتارلاۋ تاريحىن زەرتتەي كەلە ساياسي كوزقاراسى قالىپتاسادى. قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ەركىن تىڭداۋشىسى بولا ءجۇرىپ، 1911 جىلى «تۇرىكتەر مەن تاتار تاريحى» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگىن جاريالايدى. العاشىندا باشقۇرت تىلىندە باسىلعان بۇل ەڭبەك تۇركى زيالىلارىنىڭ اراسىندا ۇلكەن قوعامدىق پىكىر تۋعىزدى. ز.ۆاليدوۆ بۇل ەڭبەگىندە مۇقىم تۇركى جۇرتىنىڭ تۋمىسىن تۇتاس الىپ، ورتاق تاريح رەتىندە قاراستىردى. ول، ءسويتىپ، ءيسى تۇركى قاۋىمىنا العاش رەت عالىم رەتىندە تانىلدى.
1913-1914 جىلدارى كونە قولجازبالاردى ىزدەستىرىپ تۇركىستانعا عىلىمي-ىزدەستىرۋ ەكسپەديتسياسىنا شىعىپ، تاشكەنتتەگى، سامارقانداعى، بۇقاراداعى، فەرعانا ويپاتىنداعى جانە دۋشانبەدەگى كونە مەدرەسەلەردەن سيرەك مۇراعاتتاردى تاۋىپ، جەكە ادامداردىڭ قولىنداعى جازبالارمەن دە تانىسىپ، عىلىمي اينالىمعا تۇسىرەدى. سول ساپاردا بولاشاق ساياسي ارىپتەستەرىمەن دە، قارسىلاستارىمەن دە تانىستى. ولاردىڭ قاتارىندا گيمنازيا شاكىرتى ءنازىر تورەقۇلوۆ، پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتى مۇستافا شوقاەۆ، ءمىناۋار قاري، ۋبايدۋللا حوجاەۆ، شولپان ء(ابدىلحاميد سۇلەيمەنوۆ) بولدى. 1915 جىلدان باستاپ ساياسي ۇيىرمەلەرگە قاتىسادى. قازاق حاندارىنىڭ تۇقىمى عالياسقار جانە سالىمگەرەي جانتوريندەردىڭ 1905-1907 جىلدار اراسىنداعى ساياسي قوزعالىس تۇسىندا ۇسىنعان «ايماقتىق اۆتونوميا» تۋرالى كىتاپشاسى ونىڭ بولاشاق ساياسي باعدارلاماسىن انىقتاپ بەرەدى. ول بۇل تۋرالى ءوزىنىڭ 1969 جىلى ستامبۋلدا جاريالانعان «قاتيرالارىندا» (ەستەلىكتەرىندە):
«مەن ونداعى ايتىلعان يدەيالارمەن تولىقتاي كەلىسەتىنمىن. تۋرا وسىنداي كوزقاراس جاقىندىعىنىڭ ناتيجەسىندە ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ كومەگى ارقىلى ءسىبىر اۆتونومياسىن جاقتاۋشىلاردىڭ ءبىرى، ءسىبىر كازاكتارىنان شىققان، ورتالىق ازيا تۋرالى زەرتتەۋشى پوتانينمەن تانىستىم... مەنىڭ ءسىبىر اۆتونوميسى تۋرالى ىقىلاسىمدى قارت عالىم ىشتەي ۇناتتى... سالىمگەرەي جانتورينگە: ەگەردە ءسىبىر اۆتونوميسى قۇرىلا قالسا، ودان بۇرىن كوشىم حاندىعىنا قاراعان شىعىس باشقورتستانعا ورىن تابىلا ما»، - دەپ سۇرادىم. ول: «ۋاقىتى كەلگەندە ءبارىن دە كورەسىڭ، ونداي دا مۇمكىندىك تۋىپ قالار... روسسياداعى ساياسي قوزعالىستاردان تولىق حاباردار بولۋ ءۇشىن پەتروگرادقا بار»، - دەپ كەڭەس بەردى»، - دەپ ەسكە الادى.
جالعاسى بار
«اباي-اقپارات»
