ابدىۋاقاپ قارا. مۇستافا شوقايدى قارالاۋشىلارعا جاۋاپ ( جالعاسى)
شىعىس مينيسترلىگىنىڭ ۇيىمدىق قۇرىلىسى اۋقىمدى جانە قىزىق سيپاتتا ەدى. ساياسات، ەكونوميكا جانە اكىمشىلىك سەكىلدى ءۇش نەگىزى بولىمنەن تۇراتىن مينيسترلىكتىڭ ساياسي ءبولىمى تاقىرىبىمىز تۇرعىسىنان كوبىرەك ماڭىزدى بولعاندىقتان، ول تۋرالى توقتالامىز. بۇل ءبولىمنىڭ باسىنا "مينيسترال ديرەكتور", ياعني مينيسترگە تىكەلەي باعىناتىن ديرەكتور دەگەن لاۋازىممەن روزەنبەرگتىڭ جاقىن قىزمەتتەس جولداسى لەيبراندت تاعايىندالدى. ساياسات ءبولىمى دە ءوز ىشىندە ون سالاعا ءبولىندى. ولار تومەندەگىدەي بولاتىن:
1. جالپى ساياسات، باستىعى - سىرتقى ىستەر مينيستىرلىگىنەن وتتو برويتيگام،
2. وستلاند،[1] باستىعى - سىرتقى ىستەر مينيستىرلىگىنەن پەتەر كلايست،
3. ۋكراينا، باستىعى - سس وبەر-فۇرەر[2] ۆيلگەلم كينكەلن،
4. رەسەي،[3]
5. كاۆكاز،[4] باستىعى - فون مەندە،
6. مادەنيەت،
7. قونىستانۋ،
8. ءباسپاسوز،
9. جاستار ءىسى،
10. ايەلدەر ءىسى.[5]
شىعىس مينيسترلىگىنىڭ ۇيىمدىق قۇرىلىسى اۋقىمدى جانە قىزىق سيپاتتا ەدى. ساياسات، ەكونوميكا جانە اكىمشىلىك سەكىلدى ءۇش نەگىزى بولىمنەن تۇراتىن مينيسترلىكتىڭ ساياسي ءبولىمى تاقىرىبىمىز تۇرعىسىنان كوبىرەك ماڭىزدى بولعاندىقتان، ول تۋرالى توقتالامىز. بۇل ءبولىمنىڭ باسىنا "مينيسترال ديرەكتور", ياعني مينيسترگە تىكەلەي باعىناتىن ديرەكتور دەگەن لاۋازىممەن روزەنبەرگتىڭ جاقىن قىزمەتتەس جولداسى لەيبراندت تاعايىندالدى. ساياسات ءبولىمى دە ءوز ىشىندە ون سالاعا ءبولىندى. ولار تومەندەگىدەي بولاتىن:
1. جالپى ساياسات، باستىعى - سىرتقى ىستەر مينيستىرلىگىنەن وتتو برويتيگام،
2. وستلاند،[1] باستىعى - سىرتقى ىستەر مينيستىرلىگىنەن پەتەر كلايست،
3. ۋكراينا، باستىعى - سس وبەر-فۇرەر[2] ۆيلگەلم كينكەلن،
4. رەسەي،[3]
5. كاۆكاز،[4] باستىعى - فون مەندە،
6. مادەنيەت،
7. قونىستانۋ،
8. ءباسپاسوز،
9. جاستار ءىسى،
10. ايەلدەر ءىسى.[5]
سوعىستان الدىڭعى كەزەڭدە گەرمانيانىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى دە كەڭەستەرگە قارسى جۇرگىزىلەتىن سوعىسقا بايلانىستى دايىندىق جاسادى. بىراق، بۇل جونىندە نسداپ-تىڭ دا جۇمىستار جۇرگىزىپ جاتقاندىعىنان بەيحابار ەدى. ەكى مەكەمە اراسىنداعى وسىنداي بايلانىسسىزدىق ۋاقىت وتە كەلە باسەكەگە اينالدى. بىراق دايىندىقتارىنا بۇرىننان باستاعان جانە گيتلەردىڭ قولداۋىنا يە روزەنبەرگ باسىپ الىناتىن كەڭەس تەرريتوريالارى تۋراسىندا وكىلەتتىك الۋدا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىن قاتاردان شىعارۋدا تابىستى بولدى.
قولدا بار دەرەكتەر گەرمانيا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ كەڭەستەر وداعىن جاۋلاپ الۋعا باعىتتالعان العاشقى ۇيىمدىق جۇمىستارىن 1941 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا باستاعاندىعىن كورسەتەدى. سول ايدا مينيسترلىكتە باسىپ الىناتىن كەڭەس جەرلەرى ماسەلەسىمەن اينالىساتىن ءبىر رەسەي كوميتەتى قۇرىلدى. بۇل كوميتەتتىڭ توراعالىعىنا ەلشىلىك كەڭەسشىسى گەورگ گروسسكوف تاعايىندالدى. بىراق رەسەي كوميتەتىنىڭ جۇمىستارى نسداپ-تىڭ شىعىس ماسەلەلەرى ورتالىق ساياسي بيۋروسىنىڭ جۇمىستارىنان ارتتا قالدى. ويتكەنى، ودان بۇرىن جۇمىستارىنا باستاعان اتالمىش بيۋرو كەڭەستەر وداعى جونىندەگى مامانداردىڭ كوپشىلىگىن ءوز قۇرامىنا جيناپ العان ەدى. وسى سەبەپتى گروسسكوفتىڭ فون مەندە مەن لەيبراندت سەكىلدى مامانداردى رەسەي كوميتەتىنە الۋ ۇمتىلىسىنان ءبىر ناتيجە شىقپادى. سوندىقتان گروسسكوفتىڭ جۇمىستارى جاۋلاپ الىناتىن ۋكراينا، كاۆكاز جانە قىرىم سەكىلدى ايماقتاردا قۇرىلاتىن نەمىس اكىمشىلىك ورگاندارى ءۇشىن سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى قىزمەتكەرلەرىنەن باسقارۋشى كادرلاردىڭ ءتىزىمىن دايىنداۋدان ارىگە بارا المادى.[6]
گروسسكوفتىڭ رەسەي كوميتەتىنىڭ مىندەتتەرى مەن جاۋاپكەرشىلىكتەرىنىڭ اياسى كەڭەستەر وداعىمەن سوعىس باستالعاننان كەيىن بەلگىلەندى. سوعىس باستالعاننان ءبىر اپتا وتكەننەن سوڭ ۆەرنەر وتتو فون حەنتيگ كەڭەستەردىڭ وڭتۇستىك-شىعىس حالىقتارىنىڭ (كاۋكازدىقتار، قىرعىزدار، تاتارلار تب.) ماسەلەلەرىنەن جاۋاپتى قىزمەتكەر بولىپ تاعايىندالدى.[7] رەسەي كوميتەتى سونداي-اق "ۆينەتا" شىعىس كەڭسەسىنىڭ ۇگىت-ناسيحات ىستەرىنىڭ ءبىر ءبولىمىن مىندەتىنە الىپ، كەڭەستەر وداعىنىڭ ورىس ەمەس حالىقتارىنا قاتىستى بروشيۋرالار دايىنداي باستادى. 1941 جىلدىڭ 16 تامىز كۇنگى ءبىر قۇجاتتان اڭعارىلعانىنداي، رەسەي كوميتەتى كەڭەس ارمياسىنان تۇتقىنعا تۇسكەن تاتار، وزبەك، قازاق سەكىلدى شىعىس حالىقتارىنا ارناپ "شىعىس تۇرىك" اتتى ءبىر بروشيۋرا دايىنداۋعا كىرىستى. مۇنى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى رەسەي كوميتەتىندە جۇمىس ىستەيتىن قازاندىق عاليمجان يدريسي جاسادى.[8]
قورىتىندىلاي كەلە، مىنانى ايتۋعا بولادى: شوقاي شىلدە ايىنىڭ ورتاسىندا بەرلينگە كەلگەن كەزدە[9] تۇتقىندارمەن جۇزدەسۋ ماسەلەسىندە بيلىك تالاسىنا تاپ بولدى. شاماسى شوقايدان راديو ارقىلى تۇركىستاندىقتارعا قاراتا ءسوز سويلەۋىن سۇراعان شىعىس مينيسترلىگى دە، رەسەي كوميتەتى دە ەمەس ەدى. شوقايعا مۇنداي ءوتىنىش جاساعان ناتسيستىك وكىمەتتىڭ ۇگىت-ناسيحات مينيسترلىگىنە قاراستى "ۆينەتا" ۇيىمى بولۋعا ءتيىس. 1941 جىلدىڭ كوكتەمىندە ليستوۆكا، بروشيۋرا جانە گرامپلاستينكالار ارقىلى كەڭەستەرگە قارسى ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ءۇشىن قۇرىلعان "ۆينەتا" ۇيىمى راديو حابارلارىمەن اينالىساتىن ەدى. سوعىستان ءبىر اپتاداي بۇرىن ورىس، ۋكراين، كاۆكاز جانە تۇرىك-تاتار حالىقتارىنىڭ ون شاقتى وكىلىنە قىزىل ارميا قاتارىنداعى جاۋىنگەرلەردى اسكەردەن قاشۋعا شاقىرعان ۇندەۋلەردى وقىتىپ، گرامپلاستينكالارعا جازدى. بۇل پلاستينكالار كەيىننەن راديودان جاريالاندى.[10]
مىنە، وسى جاعداي ءبىزدى شوقايدان تۇركىستاندىقتارعا قاراتا راديودان ءسوز سويلەۋىن سۇراعان مەكەمەنىڭ "ۆينەتا" ۇيىمى بولۋى ءتيىس دەگەن قورىتىندى شىعارۋعا جەتەلەدى. بىراق شوقاي مۇندا ءسوز سويلەمەس بۇرىن تۇركىستاندىق تۇتقىندارمەن كەزدەسۋدى قالادى. ال مۇنداي كەزدەسۋدى ىسكە اسىراتىن "ۆينەتا" ۇيىمى ەمەس ەدى. كەزدەسۋگە رۇقساتتى بەرەتىن وكىمەت ورگانى شوقاي بەرلينگە كەلگەن كەزدە جاڭا بەلگىلەنىپ جاتقان ەدى. 17 شىلدە كۇنى شىعىس مينيسترلىگىنىڭ قۇرىلۋىمەن بىرگە كەڭەس تۇتقىندارى جونىندەگى بيلىك گروسسكوفتان روزەنبەرگكە ءوتتى. سونىمەن شوقاي بەرليندە گروسسكوف باسقارۋىنداعى رەسەي كوميتەتىنىڭ تۇركىستاندىق تۇتقىندارعا جاۋاپتى قىزمەتكەرى فون حەنتيگتەن ەمەس، روزەنبەرگتىڭ شىعىس مينيسترلىگىنىڭ كەڭەستىك تۇركى حالىقتارىنان جاۋاپتى قىزمەتكەرى فون مەندەدەن رۇحسات الاتىن بولدى. ال، شىعىس مينيسترلىگىنىڭ بولسا تۇتقىندار ماسەلەسىندە رەسەي كوميتەتىنە قاراعاندا باسقاشا جوسپارلارى بار ەدى. شوقاي بۇل جوسپارلاردىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىن كۇتۋگە ءماجبۇر ەدى.
نەگىزىندە شىعىس مينيسترلىگىنىڭ سوعىستىڭ باستاپقى كەزەڭىندە تۇتقىندارعا قاتىستى ەشقانداي جوسپارى جوق ەدى. ولاردان جاردەم وتريادتارىن جاساقتاۋ بولسا ەش ويعا الىنباعان ەدى. ناتسيستتەر تەك تۇتقىنداردى كەيبىر ەرەجەلەر بويىنشا بولۋمەن بولدى. تۇتقىندار اراسىندا انىقتاعان كوممۋنيستتىك پارتيانىڭ جوعارى لاۋازىمدى باسشىلارى مەن جوعارى دارەجەدەگى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرىن، ەۆرەيلەر مەن ازيالىقتاردى ءولتىرىپ تاستاپ وتىردى. سونىمەن قاتار ازيالىق مۇسىلمان تۇتقىنداردىڭ سۇندەتتى بولۋى ولاردى ەۆرەيلەرمەن شاتاستىرۋلارىنا سەبەپ بولدى. سوندىقتان، مىڭداعان تۇتقىن ءولدى.[11]
شىنتۋايتىنا كەلگەندە،كەڭەس ارمياسىنان تۇتقىنعا تۇسكەن تۇركى تەكتەس جانە كاۆكازدىق مۇسىلمان اسەرلەردى نەمىس ارمياسىندا نەمەسە قانداي دا ءبىر رەسمي قىزمەتتە قولدانۋ ناتسيستىك يدەولوگياعا قايشى ەدى. ويتكەنى، ناتسيستتەردىڭ ادامداردى ناسىلگە قاراي ءبولۋ كاتەگورياسى بويىنشا تاتارلار مەن ورتا ازيانىڭ تۇركى حالىقتارى "تومەنگى ساتىداعى ازيالىقتار توبىنا" كىرەتىن. ولار ناتسيستتەردىڭ پىكىرى بويىنشا، سلاۆيانداردان دا تومەن ناسىلگە جاتادى. ءتىپتى ولار ادامنان دا تومەن جەك كورىنىشتى ءبىر ماقۇلىق (untermensch) ەدى.[12] وسى سەبەپتى نەمىس-كەڭەس سوعىسىنىڭ باس كەزەڭىندە نەمىستەردەن كەڭەس تۇتقىندارىن پايدالانۋ تۋرالى ەشقانداي وي جوق ەدى. بۇل پىكىر سوعىس باستالعاننان كەيىن عانا قالىپتاسا باستادى.
بۇل ارادا گەرمانيانىڭ كەڭەستەر وداعىنا شابۋل جاساۋى باسقا ەلدەردەگى ۋكراين، كاۆكاز، تۇركى تەكتەس رەسەيلىك بوسقىنداردى دا قوزعالىسقا ءتۇسىردى. ولاردىڭ جۇرەكتەرىندە گەرمانيانىڭ سوعىستا جەڭىسكە جەتۋىنىڭ وتاندارىنىڭ كەڭەستىك بوداندىقتان قۇتىلاتىندىعى تۋرالى ءۇمىت وتى جاندى. وسى سەبەپتى بوسقىن جەتەكشىلەرى اراسىندا كەڭەستەردىڭ جەڭىلىسىن جەدەلدەتۋ جانە وتاندارىنىڭ ساياسي كەلەشەگىن قالىپتاستىرۋ جۇمىستارىندا بەلسەندى ءرول اتقارۋ ءۇشىن نەمىس وكىمەتىمەن بىرگەستەسۋ ىنتاسى وياندى.[13] وسى ماقساتتا ءارتۇرلى ەلدەردەگى نەمىس ەلشىلىكتەرىنە وتىنىشتەر ءتۇستى. اتالمىش وتىنىشتەردە نەمىس وكىمەتىنە كەڭەستەرگە قارسى سوعىستا ەرىكتى تۇردە جاردەم ەتۋگە دايىن تۇرعاندىقتارى اتالىپ ءوتىلدى، تىلەگى ءبىلدىرىلدى. ولار نەمىس وكىمەتىنەن بۇل كومەكتىڭ قارىمتاسىندا ەلدەرىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋىن سۇرادى.[14]
ەكىنشى جاقتان كەڭەس ارمياسى قاتارىندا سوعىسىپ جاتقان كەيبىر ورىس ەمەس اسكەرلەردىڭ سوعىسپاستان، نەمىستەرگە ءوز ەركىمەن بەرىلىپ جاتقانى بايقالدى. كەڭەس ارمياسىندا ولاردىڭ كوپشىلىگىنە ورىس ءتىلىن بىلمەگەندىكتەرى ءۇشىن ەكىنشى سورتتاعى اسكەر رەتىندە قارالۋدا ەدى. ولاردىڭ ءبىر بولىگى اسكەري جاتتىعۋ كورمەستەن، ءتىپتى قولىنا قارۋ بەرىلمەستەن، مايدانعا جىبەرىلگەن ەدى. نەمىستەرگە ءوز ەركىمەن بەرىلگەن اسكەرلەردىڭ قاتارىندا كەڭەستىك رەجيمگە قارسى اسكەرلەر دە بولدى.[15]
بوسقىن جەتەكشىلەرىنىڭ نەمىس ارمياسىنا جاردەمشى بولۋ وتىنىشتەرى جانە كەڭەس ارمياسى قاتارىنداعى كەيبىر جاۋىنگەرلەردىڭ نەمىس ارمياسىنا بۇيىرلەرىنىڭ تارتۋى نەمىس ارمياسى قۇرامىندا كەڭەستىك اسكەرلەردەن ەرىكتى كومەكشى وتريادتار جاساقتاۋ پىكىرىن تۋعىزدى. بۇل پىكىر شىعىس مينيسترلىگى، قارسى بارلاۋ جانە سىرتقى ىستەر مينيسترلىكتەرى تاراپىنان قولداۋ تاپتى. بىراق بۇل پىكىردىڭ العاش رەت كىمنەن، قاشان جانە كەلگەندىگى بەلگىسىز.[16]
وسىنداي دامۋشىلىقتارعا بايلانىستى شىعىس مينيسترلىگى تامىز ايىندا تۇتقىندارمەن اينالىساتىن ءبىر كوميسسيا قۇردى. بۇل كوميسسيانىڭ باسىنا نسداپ-تىڭ "سا" پولكىنەن شترۋمبانفۇرەر گەيبەل تاعايىندالدى. باستاپقىدا بۇل كوميسسياعا تۇتقىندارمەن ۇلتتارىنا قاراي اينالىسۋ ءۇشىن جەتى ادام كىردى. تاتار، باشقۇرت جانە فين تۇتقىندار ءۇشىن احمەت تەمير، تۇركىستاننىڭ وزبەك، قازاق، قىرعىز جانە تۇرىكمەن تۇتقىندارى ءۇشىن ۋالي كاۇم، سولتۇستىك كاۋكازدىقتار ءۇشىن الي كانتەمير، ازەربايجاندار ءۇشىن مەحمەت بەي، گرۋزين جانە ارميان تۇتقىندار ءۇشىن ەكى كىسى جانە مۇستافا شوقاي بەلگىلەندى. مۇسىلمان جانە تۇركى تەكتەس تۇتقىندارمەن بايلانىستى قىزمەتكەرلەردىڭ توراعاسى بولىپ تاعايىندالعان شوقاي وزىنە كومەكشى جانە اۋدارماشى رەتىندە ءۋالي كايۋمدى تاڭدادى. كوميسسيا مۇشەلەرىنە مىندەتى تۇتقىنداردى ۇلتىنا قاراي انىقتاۋ جانە تۇتقىندارمەن سويلەسىپ مالىمەت جيناۋ قىزمەتى جۇكتەلدى.[17]
تۇتقىن كوميسسياسى العاشقى جۇمىسىنا باستاۋ ءۇشىن 26 تامىز كۇنى گانوفەر ماڭىنداعى وربكە جانە بەرگەن-بەلسەن تۇتقىن لاگەرلەرىنە قاراي جولعا شىقتى. شوقايدىڭ بەرليندە ءبىر جارىم اي جاتىپ تەبىرەنىسپەن كۇتكەن كەزدەسۋلەرى اقىرىندا جۇزەگە استى. بىراق لاگەرلەرگە جەتكەنىندە شوقاي كۇتپەگەن ءبىر جاعدايمەن كەزدەستى، جانە بۇل ونىڭ كوڭىلىن سۋ سەپكەندەي باستى. لاگەرلەردە تۇتقىندار قيىن جاعدايدا ءومىر مەن ءولىم اراسىندا ارپالىسىپ جاتقان ەدى. ازىق، سۋسىن جانە باسپانا تاپشىلىعى ەڭ جوعارى دەڭگەيدە ەدى. بۇل از بولعانداي نەمىس اسكەرلەرىنىڭ ناتسيستىك اسىرە ناسىلشىلدىكتەن تۋىنداعان قان-قۇيلى زۇلىمدىعىنا تاپ بولىپ جاتتى. ناتسيستىك اسكەرلەر اسىرەسە تاتارلار مەن تۇركىستاندىق تۇتقىنداردى قيت ەتسە اتىپ تاستاۋدان تايىنبايدى. بۇل جاعدايلارعا كۋا بولۋدىڭ شوقايعا اۋىر تيگەنى سونشالىق، ولاردى كورگەنشە، ءولىپ كەتكەندى ارتىق سانادى. كەيىننەن جۇبايىنا جاسىرىن تۇردە جىبەرگەن حاتىندا[18] سوعىس تۇتقىندارىنىڭ جۇرەك سىزداتار اۋىر جاعدايىن ەگجەي-تەگجەيلى باياندادى. ونىڭ ايتۋىنشا، نەمىس اسكەرلەرى تۇتقىنداردى مازاق ەتەتىن جانە ۇنامسىز بولماشى ءبىر ارەكەتى ءۇشىن اتىپ تاستايتىن ەدى. اشتىق ابدەن وزەككە تۇسكەن اسكەرلەر ولگەن جولداستارىنىڭ جۇرەكتەرى مەن باۋىرلارىن جەپ، ءتىرى قالۋدىڭ امالىن جاساۋدا ەدى. جۇبايىنا جولداعان حاتىندا شوقاي ءوزى كۋا بولعان مۇنداي جان تۇرشىگەرلىك كورىنىس الدىندا ءوزىنىڭ ادام ەكەندىگىنەن ۇيالعاندىعىن اتاپ ءوتتى.[19]
وسىلايشا، شوقاي لاگەرلەردەگى العاشقى كۇننەن-اق ناتسيستتەرمەن بىرگە كەڭەستەرگە قارسى تۇركىستاننىڭ ساياسي قۇقتارى ءۇشىن كۇرەسۋدىڭ ماعىناسىز جانە ءتىپتى زياندى ەكەندىگىن اڭعاردى. سوعان قاراماستان، ءوزى دە تۇتقىن سيپاتىندا بولعاندىقتان، تۇتقىن كوميسسياسىنداعى قىزمەتىن جالعاستىرۋعا ءماجبۇر بولدى. بىراق، ءوز قالاۋىنان تىس اتقاراتىن بۇل قىزمەتىندەگى باستى ماقساتى - نەمىس ارمياسىنىڭ كەڭەستەر وداعىنا قارسى جۇرگىزىپ جاتقان سوعىسىندا جەڭىپ شىعۋىن قامتاماسىز ەتۋ ەمەس، تۇتقىنداردىڭ اۋىر جاعدايىن ءبىرشاما دا بولسا جاقسارتۋ بولدى. ول بۇكىل جۇمىس ۋاقىتىن، ءتىپتى ءومىرىنىڭ قالعان بولىگىن وسى ماقساتقا ارنادى.
شىنىندا دا، سوعىستىڭ العاشقى اپتالارىندا تۇتقىنداردىڭ جاعدايى سۇمدىق اۋىر ەدى. ويتكەنى، باستاپقىدا لاگەرلەردە جينالعان ءجۇز مىڭداعان تۇتقىنداردىڭ ماسەلەلەرى مەن قاتار كەڭەستىك شىعىس حالىقتارىنان شىققان تۇتقىنداردان كومەكشى وتريادتار ۇيىمداستىرۋ ءىسى دە ويلاستىرىلماعان ەدى. بۇل كەزەڭگە بايلانىستى جاسالعان زەرتتەۋلەر دە لاگەرلەردە ازىق-تۇلىك جەتكىلىكسىزدىگى مەن باراكتارداعى دەنساۋلىققا زياندى لاس جاعداي سالدارىنان، سونداي-اق، ناتسيستتەردىڭ ناسىلشىلدىلدىگىنەن تۋىنداعان زۇلماتىنان مىڭداعان تۇتقىننىڭ ءولىم قۇشقانىن راستايدى.[20]
شوقاي تۇتقىن لاگەرلەرىندە كەزدەرىندە كوپتەگەن مۇسىلمان تۇتقىننىڭ ورىنسىز ناقاق اتىلىپ تاستالىنۋىنا كەدەرگى بولدى. اسىرەسە، سۇندەتتى بولۋلارىنا بايلانىستى مۇسىلمان تۇتقىنداردى نەمىستەردىڭ ەۆرەي دەپ ويلاپ، اتىپ تاستاۋ وقيعالارىنىڭ ءازاۇىندا ەلەۋلى ءرول اتقاردى.[21] شوقاي ءبىر جولى لاگەرلەردى ارالاپ جۇرگەنىندە وتىز بەس مۇسىلمان تۇتقىنىڭ تەك قانا سۇندەتتى بولعاندىقتارى ءۇشىن اتىلايىن دەپ تۇرعاندىعىن كوردى. ول دەرەۋ بۇل ىسكە ارالاسىپ، اسكەرلەردى اجال اۋزىنان اراشالاپ قالدى.[22] سونداي-اق، الداعى ۋاقىتتاردا دا بۇعان ۇقساس قاتەلىكتەرگە جول بەرمەۋ ءۇشىن بۇل ماسەلە جونىندە نەمىس باسشىلارىن حاباردار ەتۋگە تىرىستى. شىعىس مينيسترلىگى، نەمىس قارۋلى كۇشتەرى قولباسشىلىعى جانە سد وكىلدەرى قاتىسقان ءبىر جينالىستا مۇسىلمانداردىڭ سۇندەتكە وتىرعىزۋ ءداستۇرى تۋرالى ماعلۇمات بەرىلدى. بۇل ماعلۇماتتى كىمنىڭ بەرگەندىگى تۋرالى ەشقانداي دەرەك بولماسا دا، شوقايدىڭ بۇل جينالىستىڭ وتكىزىلۋىندە ۇلكەن ىقپالى بولۋى ابدەن مۇمكىن. نەمىس عالىمى مۇحلەن 1941 جىلدىڭ تامىز ايىنان باستاپ سۇندەتتى بولعاندىقتارى ءۇشىن مۇسىلمانداردى اتىپ تاستاۋ وقيعالارىنىڭ سەيىلگەنىن ايتادى.[23]
شوقايدىڭ تۇتقىنداردىڭ اۋىر جاعدايىن جاقسارتۋ تۋرالى قولىندا ەشقانداي بيلىك جوق ەدى. قولىنان كەلەر تەك شارا - نەمىستەردىڭ باسشىلىق ورىندارىنا بايانداما حات جىبەرىپ، بۇل جاعدايدىڭ جاقسارتىلۋىن سۇراۋ عانا ەدى. قۋا بولعان وقيعالارىنىڭ اسەرىندە قالا وتىرىپ اۋىر سىنداردى تىلگە تيەك ەتكەن ءبىر بايانداما دايىندادى. وندا بىلاي دەدى: "سىزدەر، نەمىستەر، وزدەرىڭىزدى ەۋروپانىڭ ەڭ وركەنيەتتى جانە مادەنيەتتى حالقى رەتىندە كورەسىزدەر. ەگەر سىزدەردىڭ مادەنيەتتەرىڭىز مەنىڭ وسى كورگەندەرىم بولسا، مەن دە سىزدەرگە تۇتقىنداردىڭ باسىنداعى ءدال سونداي اۋىرتپالىق جانە اپاتپەن ادىرە قالۋلارىندى تىلەيمىن.[24] سىزدەر حح-عاسىردا، شىڭعىس حاننىڭ ءحىى-عاسىردا جاساعىنان دا بەتەر ءىس جاساپ جاتىرسىزدار." ول بۇل بايانداماسىن ءۋالي قايۋمعا نەمىس تىلىنە اۋدارتىپ ءتيىستى وفيتسەرلەرگە تاپسىردى. باياندامانى العان وفيتسەر شوقايعا ويىن شەكتەن تىس باتىلدىقپەن بىلدىرگەنىن ايتتى. بۇعان شوقاي "ەگەر ءسىز وسىعان بايلانىستى مەنى اتىپ تاستايتىن نەمەسە دارعا اساتىن بولساڭىزدار مەن دايىنمىن. مۇنداي وركەنيەتتى قوعامدا ءومىر سۇرگەننەن ولگەندى ارتىق سانايمىن. مەن وسى سۇمدىق كورىنىستەرگە بايلانىستى ومىرگە دەگەن قۇلشىنىسىمدى جوعالتتىم" دەپ جاۋاپ قايتاردى.[25]
شوقايدىڭ لاگەر شارتتارىنىڭ جاقسارتىلۋى جولىنداعى ەسكەرتۋلەرى مەن ۇمتىلىستارىنىڭ زايا كەتپەگەندىگىن دەرەكتەر انىقتاۋدا. زەرتتەۋشى مۇحلەننىڭ ايتۋىنشا، 1941 جىلدىڭ تامىز ايىنان باستاپ كەڭەستىك مۇسىلماندارىنىڭ توپ-توبىمەن ءولىم وقيعالارى ايتارلىقتاي دارەجەدە ازايدى.[26] لەگيوندا بولعان اتقارعان ءبىر تۇتقىن شوقايدىڭ لاگەرلەرىنە كەلىپ كەتۋىنەن كەيىن جاعدايلارىنىڭ جاقسارعاندىعىن اتاپ وتەدى. شوقايدىڭ ارالاپ كەتۋىنەن كەيىن لاگەردە تۇتقىنداردىڭ تازالىق ءۇشىن مونشا مەن دۋش مۇمكىنشىلىكتەرىمەن كوبىرەك قامتاماسىز ەتىلدى جانە تاعامدارى جاقسارتىلدى.[27]
شوقاي تۇتقىنداردىڭ لاگەرلەردىڭ اۋىر شارتتارىنا توزە الۋلارى ءۇشىن كوڭىل-كۇيلەرىنىڭ كوتەرىڭكى بولۋ كەرەكتىگىن جاقسى ءتۇسىندى. بۇل ءۇشىن ەڭ الدىمەن تۇتقىندارعا ءوزىنىڭ قولىندا ەشقانداي بيلىك جوق ەكەندىگىن جانە نەمىستەردىڭ ناتسيستىك يدەولوگياسىنىڭ زۇلىمدىعىنان تۋعان ءوز ۇمىتسىزدىگى مەن پەسسيميزمىن كورسەتپەۋگە تىرىستى. سودان كەيىن ولاردىڭ كوڭىل-كۇيلەرىن كوتەرۋ ءۇشىن بىلە تۇرا وتىرىك ايتىپ، جالعان ۋادەلەر بەردى. مارياعا جازعان حاتتارىنىڭ بىرىندە بىلاي دەيدى: "مەنەن جاردەم كۇتكەن، ماعان ءۇمىت ارتقان وسى باقىتسىز بايعۇس جاندارعا ەشقانداي كومەك كورسەتە الماعاندىعىما بايلانىستى جان ازابىن شەگۋدەمىن; مەن ولارعا كومەكتەسۋگە ۋادە بەرۋدەمىن جانە ولاردى جۇباتۋ ءۇشىن بىلە تۇرا وتىرىك ايتامىن."[28]
شوقايدىڭ بۇل ماسەلەدە از دا بولسا تابىسقا جەتكەندىگىن تۇتقىنداردىڭ ءبىرىنىڭ ەستەلىگىنەن بايقايمىز. شوقاي بارعان تۇتقىن لاگەرلەرىنىڭ بىرىندە بولعان جانە سوعىستان كەيىن قازاقستانعا قايتقان ماقسۇت نابيەۆ ەستەلىگىندە وسىعان بايلانىستى بىلاي دەيدى: ء"بىر قازاق زيالىسى كەلىپ، تۇركى تەكتەس تۇتقىنداردىڭ بارلىعىن ءبىر جەرگە جينادى. ونىڭ سول كەزدە نە ايتقانى ءدال ەسىمدە جوق. بىراق سوزدەرى جۇرەگىمىزگە جىلى ءتيدى. ايتقان پىكىرلەرى ۇنادى. ونىڭ قاراپايىم كىسى ەمەستىگى، وتە مادەنيەتتى جان ەكەندىگى كورىنىپ تۇرعان ەدى. كەيىننەن بىلدىك، ول كىسى مۇستافا شوقاي ەكەن."[29]
بۇل ارادا شوقاي تۇتقىندارمەن وتكىزگەن كەزدەسۋلەرىنەن تۇركىستاننىڭ ساياسي جاعدايىن بىلۋگە مۇمكىندىك تاپتى. سان جىلدار شەتەلدە بوسقىندا ءجۇرىپ تۇركىستانداعى كەڭەس بيلىگى تۋرالى جاساعان تۇجىرىمدارى مەن سىندارىندا جاڭىلىسپاعاندىعىنا كوز جەتكىزدى. ولاردا اسىرە كەتپەگەن ەدى. قايتا كەم جازعان ەدى.[30]
تۇتقىن كوميسسياسىنىڭ گانوفەر ماڭىنداعى وربكە جانە بەرگەن-بەلسەندەگى جۇمىستارى 1941 جىلدىڭ 27-28 تامىز كۇندەرى اراسىندا ەكى كۇن جالعاستى. بۇل جەردە جۇمىستارىن بىتىرگەن كوميسسيانىڭ كەلەسى ايالداماسى شىعىس پرۋسسياداعى لاگەرلەر ەدى. 1941 جىلدىڭ 6-25 قىركۇيەك كۇندەرى بۇل جەردە ورنالاسقان جەتى لاگەردى ارالادى. ولار: 1.تورن، 2. پروستكان، 3. سۋۆالكي، 4. شيرۋيندت، 5. مەتزيكەن، 6. پوگەگەن، 7. ەبەنرودە لاگەرلەرى ەدى.
كوميسسيانىڭ ءۇشىنشى جۇمىس ايماعى پولشا مەن ۇكرايناداعى لاگەرلەر بولدى. 7 قازان مەن 30 قاراشا كۇندەرى اراسىندا جاسالعان بۇل ساپاردا بەس لاگەردەگى تۇتقىندارمەن جۇزدەسىلدى. ول لاگەرلەر: 1. لەمبەرگ، 2. ياروسلاۋ، 3. كوچانوۆكا، 4. دەبا، 5. ساموش ەدى.[31]
تۇتقىن كوميسسياسى ءوز جۇمىسىن جالعاستىرىپ جاتقان كەزدە ناتسيستىك وكىمەتتىڭ جوعارعى باسشىلىقتارىندا تۇتقىنداردان كومەكشى وتريادتاردىڭ جاساقتالۋىنا دەگەن قارسىلىقتى باسەندەتكەن دامۋشىلىقتار بولىپ جاتتى. بۇل ماسەلەدە گەرمانيانىڭ انكاراداعى ەلشىسى فرانتس فون پاپەن ماڭىزدى ءرول وينادى. پاپەن تۇركيانىڭ بەيتاراپتىعىن گەرمانيانىڭ پايداسىنا بۇزىپ، سوعىسقا قاتىستىرۋ ءۇشىن جانتالاسۋدا ەدى. بۇل ماقساتىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن تۇركيانىڭ ساياسي قايراتكەرلەرى مەن زيالىلارىنىڭ تۇرىكشىلىك سەزىمدەرىن قوزعالىسقا تۇسىرمەك بولدى. پاپەنمەن ەتەنە جاقىن بايلانىس ورناتقاندار بۇرىنعى اسكەري گەنەرالدەر ەدى. ولاردىڭ ءبىرى ءانۋار پاشانىڭ ءىنىسى - نۋري پاشا (كيلليگيل) ەدى. پاپەن قىركۇيەك ايىندا نۋري پاشانىڭ بەرليندە گەرمانيا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ قىزمەتكەرلەرىمەن كەزدەسۋىن قاماتاماسىز ەتتى. بۇل كەزدەسۋدىڭ حاتتامالارىنا قاراعاندا، نۋري پاشا مۇسىلمان جانە تۇركى تەكتەس سوعىس تۇتقىندارىنان جەكە وتريادتار جاساقتالۋىن جانە بۇل ماسەلەدە وزدەرىنىڭ قول ۇشىن بەرەتىندىكتەرىن ايتتى.[32]
«اباي-اقپارات»
( جالعاسى بار)
[1] وستلاند، ياعني شىعىس ەلى بالتىق ەلدەرى مەن بەلارۋسيانى قامتيدى. قاراڭىز: مühlen. 67-بەت.
[2] "سس وبەر-فۇرەر" - جوعارى دارەجەدەگى ءبىر "سس" شەنى.
[3] بۇل ءبولىمنىڭ اتى رەسمي تۇردە بار بولعانىمەن، ورىستار تۇراتىن ايماقتار ەشقاشان نەمىس بيلىگىنە وتپەگەندىكتەن ونشا جۇمىس اتقارعان جوق.
[4] بۇل ءبولىم كاۆكاز حالىقتارىمەن قاتار قازاق، وزبەك جانە تاتار سەكىلدى كەڭەستەردىڭ ەتنيكالىق تۇركى حالىقتارىمەن دە اينالىسقاندىقتان، رەسەي بولىمىنە قاراعاندا ەڭ اۋقىمدى كولەمدەگى جانە بەلسەندى ورگانىنا اينالدى.
[5] اتالمىش ەڭبەك، 73 ب.
[6] اتالمىش ەڭبەك، 65-66-ب.
[7] Glasneck, 200-بەت; Mühlen. 65-بەت.
[8] اتالمىش ەڭبەك، 66-ب.
[9] كەيبىر دەرەكتەر شوقايدىڭ 1941 جىلدىڭ كۇزىندە بەرلينگە كەلگەندىگىن ايتادى. قاراڭىز اتالمىش ەڭبەك، 92 ب. بىراق شوقايدىڭ ءوزىنىڭ جانە جۇبايىنىڭ ەستەلىكتەرىنەن ونىڭ شىلدە ايىنىڭ ورتالارىندا بەرلينگە كەلگەندىگى ايداي انىق ايتىلادى.
[10] اتالمىش ەڭبەك، 168, 172 ب.
[11] اتالمىش ەڭبەك، 38-42 ب.
[12] اتالمىش ەڭبەك، 40 ب.
[13] بۇل تۋرالى كوبىرەك ماعلۇمات ءۇشىن قاراڭىز: Müstecip Ülküsül, KırımYolunda Bir Ömür Hatıralar, Kırım Türkleri, Kültür ve Yardımlaşma Derneği Genel Merkezi Yayınları No 3, Ankara,1999, 282-284.
[14] Mühlen, س. 52.
[15] Baymirza Hayit, "Türkistan II Dünya Sauvaşı Yıllarında (1939-1945)" // Sovyetler Birliği'ndeki Türklüğün ve İslam'ın Bazı Meseleleri, TDAV, İstanbul,1987, 201-بەت; Mühlen. 55-57.
[16] اتالمىش ەڭبەك، 53, 6-67.
[17] Ahmet Temir. 60 Yıl Almanya (1936-1996) Bir Yabancının Gözüyle Geziler-Araştırmalar-Hatıralar, Kültür Bakanlığı، Ankara, 1998, 218-219; Mühlen. 39, 53, 92-93; Ülküsal. 294-295.
[18] شوقاي حاتتى بەرلينگە ورالعاننان كەيىن سەنىمدى ءبىر تانىسى ارقىلى جىبەردى. حاتىندا جۇبايىنان وقىعاننان كەيىن ونى دەرەۋ ءجوۇدى سۇراعان ەدى. حاتتى اكەلگەن ادام دا ماريادان حاتتى ءوزىنىڭ كوزىنشە ورتەپ جىبەرۋىن ءوتىندى. سوندىقتان ماريا حاتتى ەكى رەت وقىپ شىققاننان كەيىن ورتەدى. Mariya Yakovlevna, س. 140-141. بۇل جايت بىزگە شوقايدىڭ ناتسيستتەرگە سەنبەگەندىگىن جانە ولارعا قارسى وتە ساقتىقپەن ارەكەت جاساعاندىعىن كورسەتەدى.
[19] Mariya Yakovlevna, 139-141.
[20] Mühlen, 38-39.
[21] مۇحلەن سوعىستىڭ العاشقى كۇندەرىندە سۇندەتتى بولعاندىقتارى ءۇشىن ەۋرەي دەپ ەسەپتەلگەن كوپتەگەن تۇركىستاندىق، تاتار جانە كاۋكازدىق مۇسىلمان تۇتقىنداردىڭ اتىلىپ تاستالىنعانىن ايتادى. Mühlen. 41. اتىلايىن دەپ تۇرعان جەرىندە قۇتقارىلعانداردىڭ ءبىرى، كەيىننەن اتاقتى تاريحشى بولعان بايمىرزا حايت ەدى. بۇل تۋرالى كوبىرەك ماعلۇمات ءۇشىن قاراڭىز: Erol Cihangir, "Dr. Baymirza Hayit'in Hayat Hikayesi", Dr. Baymirza Hayit Armağanı، (Haz. Rasim Ekşi - Erol Cihangir), İstanbul, 1999, س. 40.
[22] Mariya Yakovlevna, 140.
[23] Mühlen, 42.
[24] شوقايدىڭ بۇل تىلەگى ورىندالعانداي، نەمىستەر سوعىستىڭ اقىرىندا اۋىر جەڭىلىسكە ۇشىرادى. گەرمانيا بومبىلاۋلاردىڭ سالدارىنان جەرمەن-جەكسەن بولدى.
[25] Mariya Yakovlevna, س. 140, 165.
[26] Mühlen, 42.
[27] امانتاي كاكەن، تۇركىستان لەگيونى، استانا، 2000, 53 ب.
[28] Mariya Yakovlevna, 164.
[29] كاكەن، سول جەردە.
[30] Mariya Yakovlevna, 141.
[31] تەمير، س. 221-222.
[32] گەرمانيا سىرتقى ىستەر كەڭەسشىسى ۆورماننىڭ 1941 جىلى 26 قىركۇيەك كۇنى جازعان حاتتاما ءماتىنى ءۇشىن قاراڭىز: Documents on German Foreign Policy, 1918-1945, series D.U. 13. The War Years, : U.S. Government Printing Office, Washington, 1964, s. 571-575; يسكاندەر گيليازوۆ، نا درۋگوي ستورونە كوللابوراتتسيونيستى يز پوۋولجسكو-پريۋرالسكيح تاتار ۋ گودى ۋتوروي ميروۋوي بوينى، كازان، 1998, 65-66-بەتتەر.
