اقتوبەدەگى اسىرە دىندارلارمەن سوعىس ەلدەگى باس تاقىرىپقا اينالدى. ول مازمۇنى مەن سيپاتى جاعىنان اسا ماڭىزدى دا، ساياسي ءمانى بار، تاق مۇراگەرلىگى تاقىرىبىن دا كۇن تارتىبىنەن ىعىستىرىپ شىعاردى. تاقتاعىلاردىڭ دا، باستاعىلاردىڭ دا باسىن قاتىرعان بۇل تاقىرىپ، ەلدىڭ باتىسىنداعى ەڭ ءىرى قالا سانالعان اقتوبەدەن باستالعانىمەن، قىركۇيەككە قاراي اۋقىمى كەڭي ءتۇستى.سوندىقتان دا، بۇل تاقىرىپتى ۇڭگي وتىرىپ، ءۇڭىلۋ بۇگىنگى باقتاردىڭ دا باسىم باعىتى بولىپ وتىر، ءبىزدىڭ دە نازارىمىزدى بۇرعانى سول سەبەپتى.

بىلاي قاراعاندا، وقيعا جەكەلەگەن توپتىڭ ءدىني كوزقاراسى مەن سەنىمى بولعانىمەن، ۇڭىلە قاراعاندا، ونىڭ اتالمىش وڭىردەگى ساياسي-الەۋمەتتىك، رۋحاني-ەكونوميكالىق ۇدەرىستەردىڭ سوڭعى ونداعان جىلدار ىشىندەگى توعىسىنىڭ ناتيجەسى دەپ قاراعان ءجون. سوندىقتان قولعا العان سارابىمىز الۋان تاراپ پەن تاقىرىپتىڭ اۋلاسىنا ەرىكسىز اپاراتىن جولدارمەن عانا شىنايى بولماق.

اقتوبەدەگى اسىرە دىندارلارمەن سوعىس ەلدەگى باس تاقىرىپقا اينالدى. ول مازمۇنى مەن سيپاتى جاعىنان اسا ماڭىزدى دا، ساياسي ءمانى بار، تاق مۇراگەرلىگى تاقىرىبىن دا كۇن تارتىبىنەن ىعىستىرىپ شىعاردى. تاقتاعىلاردىڭ دا، باستاعىلاردىڭ دا باسىن قاتىرعان بۇل تاقىرىپ، ەلدىڭ باتىسىنداعى ەڭ ءىرى قالا سانالعان اقتوبەدەن باستالعانىمەن، قىركۇيەككە قاراي اۋقىمى كەڭي ءتۇستى.سوندىقتان دا، بۇل تاقىرىپتى ۇڭگي وتىرىپ، ءۇڭىلۋ بۇگىنگى باقتاردىڭ دا باسىم باعىتى بولىپ وتىر، ءبىزدىڭ دە نازارىمىزدى بۇرعانى سول سەبەپتى.

بىلاي قاراعاندا، وقيعا جەكەلەگەن توپتىڭ ءدىني كوزقاراسى مەن سەنىمى بولعانىمەن، ۇڭىلە قاراعاندا، ونىڭ اتالمىش وڭىردەگى ساياسي-الەۋمەتتىك، رۋحاني-ەكونوميكالىق ۇدەرىستەردىڭ سوڭعى ونداعان جىلدار ىشىندەگى توعىسىنىڭ ناتيجەسى دەپ قاراعان ءجون. سوندىقتان قولعا العان سارابىمىز الۋان تاراپ پەن تاقىرىپتىڭ اۋلاسىنا ەرىكسىز اپاراتىن جولدارمەن عانا شىنايى بولماق.

اقتوبە - ەلدىڭ باتىسىنداعى ەكونوميكالىق جاعىنان دا، مادەني-الەۋمەتتىك جاعىنان دا ەڭ ءىرى قالا، ءارى اۋماعى ەڭ ۇلكەن وبلىس ورتالىعى.بۇل جاعىنان وڭىردەگى ورال دا، اتىراۋ دا، اقتاۋ دا، قىزىلوردا دا بۇل قالامەن ۇزەڭگىلەسە المايدى. اقتوبە - گەوگرافيالىق جاعىنان دا ەڭ ىڭعايلى، ءارى ەلدى رەسەيدىڭ ىرگەلى ورىنبور ولكەسىنە بايلانىستىراتىن قاقپاسى. كليماتى مەن ەكولوگيالىق جاعىنان ورالعا ورىن بەرگەنىمەن، وڭىردەگى وزگە ايماق ازاماتتارىن ماگنيتتەي تارتاتىن، جاستارىن جوعارى وقۋ ورىندارىنا، زەينەتكەر شالدارىن جەكە ءۇي سالىپ، نە ساتىپ الىپ، الاڭسىز دەمالۋعا يتەرمەلەيتىن باتىستاعى تۇرعىندىق قورى ءتورت ءجۇز مىڭ ادامدى قۇراعان مەگاپوليستىك مەكەن.

اقتوبە - ەلدىڭ مەرەيىن حروممەن وسىرەتىن وبلىس قانا ەمەس، مۇنايى ارقىلى ەلدىڭ شىعىستاعى ساياساتىن باتىسقا قاراي كوكتەي وتكىزگەن، شيكىزاتىن ۇڭگىپ، الۋان الپاۋىت ەلدەردىڭ مۇددەسىن توقايلاستىرىپ، ولاردىڭ كوكەيلەرىن تەستىرىپ، كوزدەرىن تىككىزگەن قازاقستاننىڭ ساناۋلى وبلىسىنىڭ ءبىرى. ەگەمەن ەلدىڭ وبلىستاعى العاشقى ينۆەستورى فرانتسۋزدارمەن باستالىپ، قىتايمەن اياقتالىپ وتىر. جۋىردا بولعان كۇشتىك قۇرىلىمدارمەن بولعان شايقاس تا ءوڭىردىڭ مۇنايلى جەرىندە ورىن العانى بەلگىلى.

مۇناي دەمەكشى، وبلىستىڭ قارا التىنى اتقىلاعان كىندىگى - كەڭقياق اتالاتىن، بۇرىننان دا  اتاعى جايىلعان مەكەن. بۇل كەنت كەڭەس وداعى كەزىندە دە مۇنايىمەن بىرگە، تۇرعىندارى مەن جۇمىسشىلاردىڭ مۇددەسى قيتۇرقى ويىن الاڭىنا اينالعان، ءتۇرلى تاراپتار تارتىسى بولىپ تۇراتىن وبلىستاعى قىزۋلى نۇكتە سانالادى. 1993 جىلى قاڭتاردا بولعان كەڭقياقتاعى جۇمىسشىلار ەرەۋىلى دە سونىڭ ءبىرى بولاتىن. كەڭقياقتىڭ مۇنايشى تۇرعىندارى سول كەزدە «اقتوبەمۇنايگاز» باسشىلىعىمەن كوڭىلدەرىن كونشىتپەگەن الەۋمەتتىك جاعدايعا نارازىلىقتارىن ءبىلدىرىپ، سالدارى جەرگىلىكتى دۇربەلەڭگە ۇلاسىپ، ورتالىق بيلىكتىڭ نازارىن اۋدارىپ قويماي، اتالمىش ءوندىرىس ۇيىمىنا تالاپتارىن ءبىرشاما ورىنداتقانى بار...

الايدا، بيىلعى وقيعانىڭ ءجونى دە، سيپاتى دا، سالدارى دا بولەك. وقيعاعا تۇرتكى بولعان جەرگىلىكتى ازاماتتار رۋحاني ومىرلىك باعدارىن كۇرت وزگەرتكەن. شەتەلدىك «ناعىز» يسلامعا بوي ۇرعان جانە ونى وزدەرىنىڭ قورعانىش بولارلىق يدەولوگيالىق تىرەككە اينالدىرعان. تازا قازاقى قۇندىلىقتان الىستاپ، وزدەرىنە عانا ءمالىم ورتا جاساقتاپ، سەنىم جۇيەسىن تاڭداعان، ەڭبەككە جارامدى ولار شەشىم قابىلداعىش، ءارى قويعان ماقسات جولىندا جانقيارلىق توپ جاساقتاعان. قىسقاسى، بۇلار - ءىشىنارا كەزدەسەتىن ادامدار توبى ەمەس، بولۋى مۇمكىن ەكسترەمالدىق جاعدايعا الدىن الا قالىپتاسىپ، ومىرلىك ماقساتقا وزدەرىن بارىنشا ازىرلەگەن قاراپايىم ازاماتتاردان قۇرىلعان، بىزگە بەيمالىم اسا شەكتەۋلى پسيحولوگيالىق سەزىمگە بەرىلگەن، ءارى قاۋقارلى يدەولوگيالىق ۇدەرىستەن وتكەن جاساق.ولاردىڭ وتكەن ول ۇدەرىسى قانداي؟ وسى سۇراققا جاۋاپ بەرسەك، ءدىني لاڭكەستىك دىڭگەگىنە دە ۇڭىلگەندەي بولار ەدىك. بۇل سۇراققا جاۋاپ تابۋ قيىن جانە ادەتتەگىدەي ءدىني سەكتالىق نەمەسە رۋحاني ينتەرۆەنتسيالىق ارەكەتتەن كورۋ جەتكىلىكسىز.

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، مۇنداي ۇدەرىستەن ءوتىپ، ادامنىڭ ىشكى جاندۇنيەسى مەن رۋحاني قۇرىلىمى شۇعىل وزگەرۋ ءۇشىن ول ادامنىڭ جەكە رۋحاني الەمىنىڭ قارابايىرلىعى مەن جۇتاڭدىعى العىشارت بولادى. بۇل العىشارت بىرنەشە سيپاتتىڭ جىيداسىنان (كوللەكتسيا) تۇرادى:

- الەۋمەتتىك الجۋازدىق;

- مادەني جۇتاڭدىق;

- رۋحاني جۇيەسىزدىك;

- ادامدىق قابىلەتتى جۇزەگە اسىرۋ;

- قوعامدىق ادىلدىكتى سەزىنبەۋ;

- ەتنوستىق ماقتانىشتىڭ تومەندىگى;

- مەملەكەتتىك قامقورلىقتىڭ جەتكىلىكسىزدىگى.

بۇل اتالعان فاكتورلار تەك قانا ۇشقارى ءدىني ورتا جاساقتاۋشىلارعا عانا ءتان ەمەس، جالپى قوعامداعى اۋتسايدەرلىك سيپاتقا يە جۇرتشىلىقتىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك ازاپتى باستان كەشۋ ساتىلارى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان وسى ساتىلارعا توقتالۋ ارقىلى ءبىرشاما سۇراقتارعا جاۋاپتىڭ باسى قىلتيارى ءسوزسىز.

الەۋمەتتىك الجۋازدىق.اقتوبە وبلىسىنىڭ مۇنايلى ءوڭىرى نەگىزىنەن مۇعالجار،تەمىر،بايعانين اۋداندارىنىڭ اۋماعىن قامتيدى.كەڭەستىك داۋىردە بۇل اۋداندار مۇناي وندىرىسىمەن بىرگە وبلىستىڭ نەگىزگى مالدى-ەگىندى شارۋاشىلىعى گۇلدەنگەن ماڭاي بولاتىن.قازىرگى كەزدە مىڭداپ مال ايداعان جايلاۋ مەن قىستاقتار تيپىل بولىپ، ءىشىنارا ءار جەردە ءبىر اۋپىرىمدەگەن جەكە شارۋالار عانا قالدى. ونداعان شاقىرىم ايدالا مالسىز، يەسىز، مەكەنسىز قالىپ، اۋماقتى ەكولوگيالىق قالپىن دال-دۇلىن شىعارعان مۇنايشىلاردىڭ تەحنيكاسى ەركىن كەزىپ، ايقىش-ۇيقىش قارا جولدار مەن مۇناي-گاز ايداۋىشتارى، قۇبىرلارى وڭدى-سولدى تارتىلىپ، قاپتاعان ۇڭعىمالار باسقان. اعىپ-تامعان مۇناي قالدىقتارىنا بىلىققان جەرلەر مەن گازعا تۇنشىققان ەلدى مەكەندەر بارشىلىق.

ءوڭىردىڭ ماتەريالدىق-رۋحاني جاعدايى ەل ەگەمەن بولعالى وزگەرە باستادى.جاعداي «اقتوبەمۇناي» كاسىپورنىن ساتىپ العان قىتايلاردىڭ كەلۋىمەن كۇرت وزگەردى. بۇرىن ءوز جەرىنىڭ قارا التىنىنا وزدەرى قوجايىن سەزىنەتىن جەرگىلىكتى تۇرعىندار ەندى قىتايدىڭ قولىنا قاراپ، سوعان ەتكەن قىزمەتپەن ناپاقا تابۋ ءۇشىن ەمپەڭدەيتىن كۇيگە ءتۇستى. ءتىپتى، اۋىل بويجەتكەندەرىنىڭ بىرقاتارى «ايرانقىز» اتالىپ، مۇنايشىلارعا ايران الا كەلگەن بولىپ، جەزوكشەلىكپەن تابىس تاباتىندارى تۋرالى دا گۋ-گۋ اقپارات تاراعان.

بۇرىنعى اۋىل شارۋاشىلىعى مەن مۇناي ءوندىرىسى قاتار، ۇيلەسە دامىعان بۇل ماڭايدا جۇرتتىڭ نەگىزگى كۇنكورىسى مۇناي سالاسىنا اۋىستى. ءتىپتى، مۇناي ءوندىرىسى كەنجەلەۋ قولعا الىنعان، وركەنيەتتەن شالعاي بايعانين اۋدانىنىڭ بۇرىنعى اباي، اقجار سوۆحوزدارىنىڭ بۇگىنگى تۇرعىندارى شەتىنەن مۇنايشى دەۋگە بولادى.كەشەگى مالشىنىڭ ۇرپاعى بۇگىندە ساناۋلى مالىن باعۋعا ەمەس، ۇڭعىما جۇمىسىنا اۋىسىمعا بارۋعا ابدەن بەيىمدەلگەن.

ارينە، وڭىردە قىتايدان باسقا دا ەبروپالىق ينۆەستورلار بار.الايدا، جالاقى مەن الەۋمەتتىك جاعداي جاساۋعا كەلگەندە ەڭ ساراڭى قىتايلار ەكەنىن جەرگىلىكتى جۇرت جاقسى بىلەدى.دەگەنمەن، «سنپس-اقتوبەمۇناي» كاسىپورنى كەلىسىم-شارت بويىنشا جەرگىلىكتى جەرگە بەلگىلى ءبىر مولشەردە الەۋمەتتىك جاعداي جاساۋعا قاتىسىپ وتىرعانى راس.ماسەلەن، مۇناي الاۋىنىڭ بىرقاتارىن ءسوندىرىپ، گازوڭدەۋ زاۋىتى سالىنىپ، اتالمىش ماڭايداعى اۋىلدارعا ىلەسپە گازقۇبىرلارى تارتىلۋدا. الايدا، الەۋمەتتىك بۇل قارقىندى سورىلىپ اتقان شيكىزات قورىنىڭ كولەمىنە شاققاندا بولماشى ەكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.

وڭىردەگى قازىرگى الەۋمەتتىك الجۋازدىق كورىنىسىنە ايعاق ىزدەمەي-اق، بيىل عانا بايعانين اۋدانىنا كەڭەس داۋىرىنەن قالعان قارا جولمەن ساپارلاپ قايتقان «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ حاتشىسى باستان كەشكەن جول ازابىن كەلتىرسەك تە جەتكىلىكتى.دەگەنمەن، از-كەم ينۆەستورلار تاراپىنان وبلىسقا بەرىلەتىن الەۋمەتتىك قورجىن تۋراسىندا جالپى كورىنىس بەرە كەتكەن ابزال.

قىتايلىق كاسىپورىن تاراپىنان الەۋمەتتىك سالاعا بولىنەتىن قارجى وبلىستىق اكىمدىك قۇزىرىندا، ياعني ينۆەستور جەرگىلىكتى بيلىككە بىرجاقتى تۇردە قارجى ءبولىپ، ونىڭ قانداي ماقساتقا، قالاي جۇمسالاتىنىنا باس اۋىرتپايدى.سوندىقتان دا مۇنايلى اۋدانداردىڭ وزدەرىنىڭ تاراپىنا ايتىلاتىن سىنى مەن نارازىلىعى ينۆەستور ءۇشىن تۇسىنىكسىز - ويتكەنى، ول ءوز مىندەتىن اتقارىپ وتىر.ال، اكىمدىك ۋىسىنا تۇسكەن قىتايلىق جانە باسقا دا مۇناي-گاز سالاسىنداعى ينۆەستورلاردان بولىنەتىن قارجى ءمولدىر دە اشىق جولمەن جۇمسالىپ جاتقاندىعىنا كۇمان بار، سەبەبى، بۇل قارجىنىڭ دەموكراتيالىق جولمەن جۇمسالۋ قۇرىلىمى جوق: جۇمسالعان اقشا تۋرالى ءماسليحات الدىندا دا، حالىق الدىندا دا وبلىس باسشىلىعى بۇگە-شۇگەسىنە دەيىن ەسەپ بەرگەن ەمەس، بولماسا قوعامدىق نەگىزدە جاسالعان جوبالار كونكۋرستىق جولمەن تاراتىلعان ەمەس.سوندىقتان ونىڭ تيىمدىلىگىن تەك قانا سول قۇزىردى مولىنان پايدالانىپ وتىرعان جەرگىلىكتى اتقارۋ بيلىگى عانا بىلەدى.

مادەني جۇتاڭدىق. اقتوبە وبلىسى - قازاق حالقىنىڭ ونەرى مەن عىلىمىنا سۇبەلى ۇلەس قوسىپ كەلە جاتقان ءوڭىر. قازاقتىڭ كۇي-جىر فولك ونەرىنىڭ كلاسسيكتەرى سانالاتىن قازانعاپ پەن نۇرپەيىستى بىلاي قويعاندا، مۇنايلى تەمىر اۋدانىندا دۇنيەگە كەلىپ، ءبىرى ءتىل عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋعا، ەندى ءبىرى قازاق توپىراعىنا مۋزىكاتانۋ عىلىمىنىڭ ءنارىن سىڭىرگەن قۇدايبەرگەن مەن احمەت جۇبانوۆتار تۋىلسا، بايعانين اۋدانىنىڭ جارقامىس كەنتى الماتىداعى دۋالى اۋىزدارمەن «كىشى جازۋشىلار وداعى» اتالىپ كەتتى. ويتكەنى، مۇندا وسى زامانعى قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرىنە اينالعان توبىق جارماعامبەت، وتەجان نۇرعالي، باكىر ءتاجىباي، ەسەنباي دۇيسەنبايلار تۋىپ وسكەن. بۇعان ويماۋىتتىق سىرباز اقىن ساعي جيەنبايدى قوسىڭىز... توپىراق قۇنارسىز با ەدى؟  ەندەشە بۇگىنگى ونەرپازدارعا جاعداي نەگە جوق؟ ولار نەگە ءوڭىردىڭ ماقتانى مەن كوزايىمى بولا المايدى؟ وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارىندا وبلىستىق مادەنيەتتى باسقارعان قازي جاسەكەنوۆتىڭ ارقاسىندا «ايتىستىڭ استاناسى» اتالعان اقتوبە بۇگىندە نەگە ءجونى ءتۇزۋ ايتىسكەر شىقپايدى؟ مۇنايى اعىپ-تامباسا دا، قازاقتىڭ كوكپارىن دۇبىرلەتكەن شىمكەنت جىل ارالاتىپ ءشامشىنىڭ فەستيۆالىن ەلدىك اۋقىمعا شىعاردى، مۇنايى مەن حرومى اعىل-تەگىل اقتوبەنىڭ ەڭ بولماسا احمەت جۇبانوۆ اتىنداعى ايماقتىق فەستيۆالدى وتكىزبەۋىن قالاي تۇسىنەمىز؟ قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى جەرلەنىپ، جىرلانعان ولكەدە ەڭ بولماسا جىرشى-تەرمەشىلەردىڭ بايقاۋى نەگە وتپەيدى؟ قازاققا «تاماشا» اتالاتىن ەسترادالىق تەاتر سىيلاعان لۇقپان ەسەنوۆ وقىعان مادەني-اعارتۋ ۋچيليششەسى بار اقتوبەدە ەسترادا جۇلدىزدارى نەگە تۋماي قالدى؟

جارايدى، كلاسسيكتەردى بىلاي قويايىق.ءتىپتى، الاشتىڭ ابىزىنا اينالعان كوزى ءتىرى امانگەلدى ايتالى تۋرالى دا، ونىڭ ءىزىن باسىپ كەلە جاتقان جاسامىس فيلوسوف التاي تايجانوۆ تۋرالى دا، ءوڭىردىڭ عىلىمي الەۋەتى تۋرالى دا اۋىز اشپايىق. ءتىپتى، وسى وڭىرگە ءتان وندىرىسكە قاجەتتى مامان دايارلايتىن وقۋ ورىندارىنىڭ سىقپىتىن دا ءسوز ەتىپ جارىتپاسپىز. سەبەبى، ولاردىڭ الگى اسىرە ءدىندارلار شىعاتىن قازاقتىلدى ورتاعا قىرىن قارايتىنى بەلگىلى بولىپ وتىر. ماسەلەن، اقتوبەدەگى كوپسالالى تەحنيكالىق ءبىلىم بەرەتىن پوليتەحنيكالىق كوللەدجدىڭ (اپك) ءبىرىنشى كۋرسىنان كەيىن قازاق بالالار ورىسشا توپتارعا توپىرلاي اۋىسىپ، قازاق بولىمدەرى قاراڭ قالاتىنى نەسى؟اپك-نىڭ بىلتىرعى 1-كۋرس بىتىرگەن ستۋدەنتتەرى بيىل نە ورىس توپتارىنا بولماسا باسقا سالاعا اۋىسىپ تەنتىرەۋگە ءماجبۇر، ادام سانى جەتىسپەگەندىكتەن! سوندا وبلىستاعى سەكسەن پايىزعا جۋىق قازاقتىڭ بالالارى قايدا ءجۇر؟ ءبارى ورىس بولىپ كەتتى مە؟ ناسيحات قايدا؟ جاعداي قايدا؟ ىشكى ساياسات قايدا؟ ۇلتتىق كادرمەن قامتۋ جوسپارى قايدا؟ ەگەمەن بولعان ەلدىڭ، ۇلتتىڭ مادەني سيپاتى قايدا؟ اقتوبەلىك ينتەللەكتۋالدىق الەۋەتتى سوڭىنان ەرتىپ، وبلىس باسقارعان پاچينمەن ۇلتتىق قۇندىلىق ءۇشىن شايقاسىپ مەرت بولعان مۇحتار ارىنداردىڭ ءىزى مەن ءىسى قايدا؟سوندا قازاقتىلدى جاس ۇرپاققا دىنگە بارىپ كوڭىل جۇباتۋدان باسقا نە قالادى؟

رۋحاني جۇيەسىزدىك. مۇنى رۋحاني جۇگەنسىزدىك دەۋگە دە بولادى. ويتكەنى، تالاي عاسىرلار بويى تالاي رۋحاني باسقىنعا توتەپ بەرگەن قازاقتىڭ رۋحانياتى بۇگىندە شالا- جانسار كۇيگە ءتۇستى. قازاققا بىلگىشسىنبەيتىن مولدا دا، ءدىندار دا، اراپتانۋشى دا قالمادى.كەشەگى كەڭەستىك زاماننىڭ تالاي قۇقايىنان قالعان-قۇتقان ازىن-اۋلاق رۋحاني قۇندىلىعىمىز ءار اۋىلدىڭ قورىمىنا جەرلەنگەن قوجا-مولدامەن،يماندى اقساقالمەن بىرگە جەرلەنگەندەي. ونى كەڭەستىك مەحانيزاتور بولعان شال دا، اۋىلدا ۇستازدىق ەتىپ قارتايعاندار دا بويلارىنا سىڭىرە المادى...

ەگەمەن ەلدىڭ جاڭا بۋىنى جاڭا رۋحانياتتى كەرەكسىندى، سول كەزدە ءۇرىپ-ءۇرىپ بەرە قوياتىن التىنداي قۇندىلىعىمىزدى جاس ۇرپاققا ۇسىنا المادىق. ونىڭ ەسەسىنە اركىم ءار جاققا شاپقىلاپ، ونسىز دا توز-توزى شىعىپ، ءبىر- بىرىمەن قىرىق پىشاق يسلامدىق يدەولوگيانىڭ پۇشپاعىن قۋالاتىپ جاستاردى وقۋعا شاپقىلاتتىق.ءسويتىپ، ولار قازاققا كەرەك قۇندىلىق ەمەس، اراپ پەن اۋعاننىڭ ءشول دالاسىنا قاجەت قۋاڭ تارتىپ، ورتاعاسىرلىق كەزەڭدى قۇبىلا ەتكەن، كەڭەستىك قىزىل يدەولوگيانىڭ ءوڭىن اينالدىرا ۇلتسىزدىققا ۇمتىلدىراتىن ۇرىعىن الىپ كەلدى.الىپ كەلگەن جوق، وزدەرى سول يدەولوگيانىڭ ميسسيونەرى رەتىندە ۇلكەن دايىندىقتان ءوتىپ كەلدى. بۇل ءۇشىن ىزدەنىمپاز توپتى جازعىرۋدىڭ ءجونى جوق، ويتكەنى، قاڭىراعان جاندۇنيە مەن اڭىراعان رۋحتىڭ قاجەتىن وتەۋگە دەگەن تالپىنىستان تۋعان قادام ەدى.بۇل جاعدايدى ساراپتاپ، باعالاۋ مەن ءتيىستى شەشىم قابىلداۋدى ويلاماعان قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ مىندەتىن بىلاي قويعاندا، ونىڭ جاماعات الدىنداعى شاراسىز كىناسى ءوز الدىنا.

ونىڭ ەسەسىنە ەگەمەن ۇلتتى ءتول مازمۇنعا تولى ۇلتتىق قۇندىلىقتى جاڭعىرتا ۇسىناتىن رۋحاني ەليتا بولمادى، بولعانى كەشەگى قىزىل يمپەريانىڭ ناسيحاتشىلارى ەدى.اقىرىندا مەشىت پەن مەدرەسەنى دە جايلاعان سونىڭ و جاق بۇ جاعىنداعى توپتار بولدى. ءدىن مەن اراپتىق قۇندىلىققا قازاقتىڭ رۋحانياتى مەن قۇندىلىعىن وتىن ەتىپ وشاق جاعۋدان ارىعا بارمايتىندار وسىدان شىقتى. ءسويتىپ، جيىرما جىل بويعى ءدىني قادامىمىز مەشىت سالۋ مەن ونىڭ قارابايىر اتريبۋتتارىن تۇزەۋمەن ءجۇرىپ، مازمۇنى مەن ميسسياسى ۇمىت بولدى جانە اركىمنىڭ قولجاۋلىعىنا اينالماۋىن قۇنتتايتىن رۋحاني-قۇرىلىمدىق جۇيە دە قالىپتاسپادى.

وسى ساتتە شەتتەگى دايىن رۋحاني جۇيەلەر قازاق قۇندىلىعىن تۋ-تالاقاي ەتۋگە لاپ بەردى. رۋحانياتتى ءوز مىندەتىنەن شىعارىپ تاستاعان مەملەكەت وعان مويىن بۇرمادى. اقىرى قازاق توپىراعىندا قازاقتىڭ ءتول رۋحىنا قايشى الۋان جۇيەلەر قالىپتاسىپ جاتتى.ءدىني قورعانىس تۋراسىندا زاڭ قابىلداۋ جونىندە سوڭعى بەس جىل بويى قانشا ۇسىنىس تۇسسە دە، بيلىك تاراپىنان وعان بايسالدى كوزقاراس بولعان ەمەس.سونىڭ ىشىندە، قايتا قارالۋعا جاتاتىن، ون ادام بىرىگىپ ءدىني ۇيىم قۇرا سالۋدى قۇزىرەتتەپ قويعان قارابايىر زاڭسىماق تا بار.

قازاق حالقىنىڭ يدەولوگيالىق قاڭعۋعا ۇشىراۋى اقتوبە وبلىسىنا عانا ءتان ەمەس. قازاقستاننىڭ كونفەسسيالىق جۇماق ەكەندىگى تۋراسىنداعى ارزان جارنامانىڭ، باتىس تاراپىنان دەموكراتيالىق ءداستۇردىڭ بوساڭدىعىنا قاتىستى ايتىلاتىن قۇقايدىڭ وتەۋى رەتىندەگى ناسيحات ەكەندىگى ەشكىمگە قۇپيا بولمايتىن. ونىڭ ەسەسىنە ەلگە ەرىنبەگەن ءدىني ميسسيونەرلەر ات باسىن بۇرۋمەن عانا ەمەس، يدەولوگيالىق تىڭ يگەرۋدى قۇشىرلانا جۇرگىزۋگە، ءارى قۇنارلى توپىراقتى قوپارۋعا ەشبىر كەدەرگى بولماعان ەدى.ءتىپتى، بەيداستۇر ءدىني ۇيىمداردى بىلاي قويعاندا، ەلدەگى نەبارى جيىرما پايىزدان اسپايتىن پراۆوسلاۆتاردىڭ ءدىني تۇرعىدان قازاقستاندى ەمىن-ەركىن بوي جازۋ الاڭىنا اينالدىرىپ العانى دا قالىپتاسقان ساياسي سالتقا اينالدى. اقتوبەنىڭ قاق ورتاسىنداعى ورتالىق ساياباققا سالىنا باستاعان «نۇرعاسىر» مەشىتى بىرنەشە رەت جۇرتتان جىلۋ جيناۋمەن زورعا سالىنىپ بىتسە، وعان قاراما- قارسى بەتكە ورىن تەپكەن پراۆوسلاۆ شىركەۋى ەشبىر قينالماستان، ۋاقىتىندا، جىپ-جيناقى، ىڭ-شىڭسىز تۇرعىزىلا سالدى. وعان قارجىنىڭ قايدان كەلگەنى، سولتۇستىكتەگى كورشىنىڭ ەگەمەن ەل ىسىنە ءدىني جولمەن ارالاسۋىنىڭ بار-جوقتىعى ەشكىمدى ەلەڭ ەتكىزبەدى.مۇنداي ءبىرتۇتاس ساۋلەتتىك شىركەۋلەر بارلىق وبلىس ورتالىقتارىندا دەرلىك ەڭ كورنەكتى دە جايلى ورىن تەۋىپ، ساڭىرداي قاۋلاپ كەلەتىنى رەسمي بيلىكتى ويلاندىرمايتىنى ءوز الدىنا بولەك تاقىرىپ.

ادامدىق قابىلەتتى جۇزەگە اسىرۋ. ادامنىڭ ءوزىن باقىتتى سەزىنۋى، اينالاسى مەن وتانىنا، ۇلتىنا دەگەن ارداقتاۋ سەزىمى شىن مانىندە، ونىڭ بويىنداعى ادامدىق ساپاسىن جۇزەگە اسىرۋىمەن ولشەنەدى.ءوز قابىلەتىن ءوز باقىتىنا جۇمساي الماعان ادامنىڭ ءومىرىن ءساتتى سەزىنۋى نەعايبىل، ءتىپتى،سەزىنۋ بىلاي تۇرسىن، ول اينالاسىنان جيرەنىپ، كوڭىل قوشىن الىستان ىزدەيتىنى تابيعي. سول سەبەپتى دە، قازاقتىلدى قازاقتار ءوز قابىلەتىن ءدىني قۇلشىنىستان جاپپاي ىزدەۋ جۇزەگە اسا باستادى. مەشىتكە قازاق جاستارى اعىلا باستادى، ونى جۇرت جاقسىعا بالادى، رۋحاني تازارۋ قۇبىلىسى كوردى. بۇل جاراتقانعا دەگەن سۇرانىستان گورى، رۋحاني ىشكى داعدارىستىڭ سالدارى ما، ءالدى ادامنىڭ قابىلەتى ەگەمەن قازاقستاندا قالاي ەركىن جول تاباتىنى تۋراسىندا عىلىمي زەرتتەۋدى بىلاي قويعاندا، توك-شوۋ تاقىرىبى دا بولعان ەمەس.

ەلدەگى ەكونوميكالىق جانە ساياسي ۇدەرىستەردىڭ قاراپايىم بۇقارانى قالاي اينالىپ وتەتىنى ونسىز دا بەلگىلى. بۇقارانىڭ ءوز تاعدىرى ءۇشىن زاڭ جۇزىندە دە، قوعامدىق نەگىزدە دە قورعاناتىنداي تەتىگى جوقتىڭ قاسى. اۋىل اكىمىنەن باستاپ، وبلىس اكىمىنە دەيىن، اۋدان-وبلىس ءماسليحاتتارى بۇقارانىڭ قاتىسىنسىز قۇرىلىپ،سايلانىپ، سولاردىڭ تاعدىرىنا قاتىستى شەشىمدى سىرتتاي قابىلدايتىن ۇدەرىس تەتىگى بولىپ الدى.ال، ادامدىق قابىلەتتى شىڭدايتىن دا، جۇمسايتىن دا - وسى ۇدەرىس ەدى. ەلدىڭ بۇل ۇدەرىسى حالقىنان تىس ءوتىپ جاتىر...دەمەك، ادام قابىلەتىنە جول جاباتىن مۇنداي ۇدەرىستەر بۇقارانىڭ كەيبىر توبىن وگەي يدەولوگيا مەن وزگە رۋحانياتقا يەك ارتۋ مەن جول ىزدەۋگە ءماجبۇر ەتۋى تابيعي ەمەس پە؟!

قوعامدىق ادىلدىكتى سەزىنبەۋ. ەلدەگى ورنىققان قوعامدىق فورماتسيا جابايى كاپيتاليستىك مازمۇنعا نەگىزدەلگەن دەۋگە بولادى. قاراپايىم ادامداردىڭ جەتكىلىكتى ءومىر سۇرۋگە قاجەتتى اقپارات پەن ماتەريالدىق يگىلىكتەرگە قول جەتكىزۋى مۇمكىن ەمەس. بۇل جاعداي قازاقستانداعى ۋىتتى دا، اسا جۇيەلەنگەن جەمقورلىق تەتىكپەن بارىنشا نىعايا تۇسكەن. اۋىل شارۋاشىلىعىندا فەرمەرلەر مەن شاعىن-ورتا بيزنەستىڭ دامىماۋى، بيلىك پەن بايلىق قۇرىلىمدارىنىڭ بارعان سايىن سىبايلانا ءتۇسۋى قوعامدا بەزبۇيرەك بيلىك پەن بەرەكەتسىز بايلىقتىڭ سالتانات قۇرۋىنا جول اشىپ وتىر. وسىنىڭ ناتيجەسىندە قاراپايىم بۇقارانىڭ نەگىزىن قۇرايتىن قازاقتىلدى ازاماتتار مەيلىنشە پەسسيميستىك پسيحولوگياعا ۇشىراپ، دەپرەسسياعا ءتۇسىپ، ءومىر سۇرۋدەن الىستاپ، بىرقاتارى ءدىني جالبارىنۋدان پەندەلىك قاناعاتتانۋ سەزىمىن عانا داعدىعا اينالدىرا باستادى.

اقتوبەدەگى عانا ەمەس، جالپى ەلدەگى مۇناي سالاسىنا قاتىستى ادىلەتسىزدىك الۋان سيپاتقا يە جانە ءتۇرلى دەڭگەيدى قامتىعان.بۇدان بىرنەشە جىل بۇرىن تەمىر اۋدانىنىڭ كەيبىر مۇنايشىلارى يەگىنە ساقال قويعانى ءۇشىن باسشىلىق تاراپىنان قۋدالانىپ، تۇرتپەككە ءتۇسىپ، سوت ارقىلى قۇقىقتىق قورعانىسقا شىققانى بار. وسىنداي سۇرگىنگە تۇسكەن ادامنىڭ كوزقاراسى بۇزىلماي، قانى قارايماي قايتەر ەدى؟! ال، تاسىمال قىزمەتىمەن تابىس تاباتىن «سنپس-اقتوبەمۇناي» كاسىپورنىنا قاراستى كولىك ايداۋشىلار وزدەرىنىڭ قيتۇرقىلىقپەن تاسىمال قىزمەتىنەن الاستاتىلۋ مۇمكىندىگى بارىن ءبىلىپ، بيىل وبلىس باسشىلىعىنا نارازىلىق بىلدىرۋگە ءماجبۇر بولدى.

ارينە، قوعامداعى ادىلەتسىزدىك پەن بەرەكەسىزدىككە قاراپ وتىرماعاندار دا بولدى.ءوز جەرىنەن كورىنگەن كەلىپ ءوز ۇلەسىن الىپ وتىرعاندا، ونىڭ ۋلى اۋاسىن عانا جۇتۋمەن كەلىسپەيتىندەر دە تابىلاتىنى بەلگىلى ەدى. ولار دەرەۋ توپ قۇرىپ، كەرەكتى ادامدارمەن بايلانىسىپ، مۇناي قۇبىرىن تەسىپ، شيكى مۇناي ۇرلاپ ساتۋدى كاسىپ ەتتى. وعان بەلگىلى ءبىر قۇزىرلى ادامدار دا مۇددەلى بولدى.ءار بەرىدەن سوڭ ول بەلگىلى ءبىر قارقىن الىپ، جۇيەسىن قالىپتاستىرى.ونىڭ اراسىندا ءتارتىپ ساقشىلارىنىڭ دا بولعانى ەشكىمگە جاسىرىن ەمەس. بۇل دا اسىرە ادىلەتسىزدىككە قارسى تۇرارلىق حالىقتىق شارانىڭ ءبىرى بولسا كەرەك.

قوعامدا ءتۇرلى ادىلەتسىزدىك پەن داۋدىڭ بولىپ تۇرۋى - زاڭدىلىق، الايدا ونىڭ شەشىلەتىندەي ادىلەتتى جولى مەن جۇيەگە نەگىزدەلگەن قۇرىلىمى بولۋى كەرەك. بولماعان جاعدايدا، ومىردە نەبىر كەلەڭسىز، ءارى قىلمىستىق ارەكەتكە تولى شەشىمدەر جۇزەگە اسا باستايدى. باسقا مۇنايلى ولكەگە قاتىستى جاعداي، جۇمىسقا تۇرۋ جولىندا پارا بەرۋمەن ىسكە اساتىن جۇيە اقتوبەدە دە ابدەن ورنىققانى بەلگىلى. تالاي ادام الدىن الا جيعان-تەرگەن پاراسىن بەرىپ، جۇمىسسىز الدانعانى بار.مۇنىڭ بارلىعى زايىرلى مەملەكەتتىك ورگاندارعا دەگەن قاراپايىم ادامدار تاراپىنان ابدەن كوڭىل قالدىرۋعا اپارىپ سوعىپ، ولاردىڭ اسپانعا عانا الاقان جايىپ، اسىرە ءدىندار بولۋدان باسقاعا قۇلقى دا قالمايتىنى راس.

وبلىستاعى باستى تابىس كوزى مەملەكەت ءۇشىن دە، ازاماتتار ءۇشىن مۇناي سالاسى ەكەنى راس بولا تۇرا، مىڭداعان جەرگىلىكتى ازاماتتاردى ءادىل تۇردە جۇمىسقا الۋدى ۇيىمداستىرا الماۋ،ويلاستىراماۋ، وعان ارنايى جۇيە مەن كەڭ تاراعان ماماندار مالىمەتىن قۇرىپ، تەستەن وتكەن جۇرتتى كەزەككە قويۋ ارقىلى بۇقارانى بيلىكتىڭ شىنايىلىعىنا، ادالدىعىنا سەندىرەتىندەي ارەكەت ەتپەۋ - ءبىر جاعىنان دارمەنسىزدىك بولسا، ەكىنشى جاعىنان مەملەكەتتى زيان شەكتىرۋ ەكەنى ايتپاسا دا بەلگىلى. ءبىر قىزىعى، بۇل ماسەلە ەشۋاقىتتا قاي دەڭگەيدە بولسا دا قارالعان ەمەس!

ەتنوستىق ماقتانىشتىڭ تومەندىگى. بۇل جاعداي اقتوبە وبلىسىن بىلاي قويعاندا، ەلدەگى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ جاعدايىنان ايداي انىق كورىنەتىن احۋال. قازاقى ماقتانىشتىڭ تومەندىگى دەرتكە اينالىپ، ۋشىققانى سونداي، ءتىپتى، اتىراۋ وبلىسىندا قازاق-تۇرىك ەتنوسارالىق ادام قىرعىنىنا اپارىپ سوققان جاعدايدىڭ ورىن العانى بەلگىلى. باستى سەبەپ - قازاقتاردىڭ ءوز جەرىندە بەيشارا ءحالدى باستان كەشۋىنىڭ شەتتەن كەلگەندەردىڭ كوزىنە ايقىن ءتۇسۋى، سونىڭ سالدارىنان ينۆەستورلار مەن شەتەلدىك جۇمىسشىلار تاراپىنان قازاقتارعا دەگەن جەك كورىنىش سەزىمىنىڭ قوزۋى ەدى. اراپ جۇمىسشىلارى تاراپىنان اقساي گاز كەنىشىندە دە قازاقتاردى مەنسىنبەي، ولاردى رۋحاني قورلاۋعا جەتكىزگەن تالاي وقيعالاردىڭ ورىن العانى راس.ءالى دە بار.

اقتوبەدەگى قىتايلىق كاسىپورىندا قازاق تاراپىنان جوعارعى ەشەلوندا ىستەيتىندەر تۋراسىندا ءسوز باسقا. ولار  تۋرالى كەزىندە قازاقتىڭ التى قانات اق ورداسىنا قىتايدىڭ مۋزىكاسىن سارناتىپ، اۋاباپتاعىشتى قوسىپ، اياقتارىنان تىك تۇرىپ، قول قۋسىرىپ، قىتاي مۇنايشىلارىن جاڭا قوجايىندارداي قالاي قارسى العانى جونىندە تالاي اڭگىمە قوزعان ەدى.بەرتىن كەلە ەركىنسىگەن قىتايلار قازاقتاردى ساپقا تۇرعىزىپ، ءوز مەملەكەتىنىڭ گيمندەرىن قوسىپ قويىپ، قورلايتىنى تۋرالى دا جاريا بولعان.بۇل ەندى ينۆەستور تاراپىنان بولعان قازاق ۇلتىنا دەگەن رۋحاني باسىنۋ مىسالى بولعانىمەن، ەتنوستىق ماقتانىشتىڭ ورنىن قۇلدىق سەزىم باسقان كورىنىس دەۋگە بولادى.مۇنىڭ بارلىعىنىڭ ارعى جاعىندا - ۇلتتىڭ مۇددەسىن قورعاي المايتىن، ونى قولجاۋلىق ەتىپ، بيلىكتىڭ بيىگىن باعىندىراتىن كەزدەيسوق ادامداردىڭ ۇلت بايلىعى مەن بيلىگىن ۇستاۋ ماسەلەسى تۇر!

مەملەكەتتىك قامقورلىقتىڭ جەتكىلىكسىزدىگى.ارينە، اتالعان العىشارتتاردىڭ قاسىندا اتاسىنداي كورىنەتىن باستى ءبىر فاكتور بار، ول - مەملەكەتتىڭ ءوز ازاماتتارىنا دەگەن ەرەكشە قامقورلىعىن جاساي، ءارى سونى سەزدىرە الۋى.ول بولماعان جاعدايدا، جۇرتتىڭ ءوزى دە، شەتەلدىك سىرت كوز دە ونى وپ-وڭاي كورەدى جانە سوعان سايكەس ءتۇرلى ارەكەتكە تولى رەاكتسيا ورىن الادى. ماسەلە - مۇنايلى وڭىرلەردەگى مەملەكەتتىك قامقورلىقتى جەرگىلىكتى جۇرتتىڭ بارىنشا جەتە سەزىنۋى ءۇشىن قاجەتتى ساياسي شەشىمدەر مەن ەكونوميكالىق رەتتەگىشتەردىڭ بولۋىندا. ىشكى جالپى ءونىمىنىڭ شيرەگىن قۇرايتىن مۇناي سالاسى ۇلتتىق قوردىڭ ارقاسىندا مەملەكەتتىك قامقورلىقتى سەزىنۋى ابدەن ءتيىستى جايت ەدى، الايدا، ول ورىن الماي وتىر. تۇرعىن ءۇي قورى ابدەن توزعان، مىڭداعان اۋىلدارى قاراڭ قالىپ، تۇرعىندارى تەنتىرەگەن وڭىرلەرگە ەڭ بولماسا جەڭىلدىكپەن باسپانا سالىپ بەرۋ ماسەلەسى شەشىلمەي وتىرعاندا، ارينە، ونداي ارەكەتتىڭ ورنىن جالعان جارناما مەن ناقۇرىس ناسيحات باساتىنى بەلگىلى.الايدا، حالىقتىڭ ميلليونداعان كوزىن قارىقتىرۋ كۇننىڭ دە قولىنان كەلمەيدى - ءبارى كورىنىپ تۇر!

قورىتا كەلگەندە، اقتوبەدە باستالىپ،ەلدىڭ باتىسىن تۇگەل شارپي باستاعان مەملەكەتكە قوقان-لوققى كورسەتىپ، لاڭ سالۋ ارەكەتى - سوعان قاتىسۋشىلاردىڭ سوڭعى ون-ون بەس جىل بويعى ومىرىنەن تۇزىلگەن ەلگە دەگەن سۋ سەزىمى مەن مەملەكەتكە دەگەن وگەيسۋ مەن كەكتەنۋ ءۇردىسىنىڭ سالدارى. ونى ءپىردىڭ سوزىمەن ۇيىتۋ، ءدىنداردىڭ دۇعاسىمەن ىدىراتۋ مۇمكىندىگى از.ءتىپتى، باقايشاعىنا دەيىن قارۋلانعان ساربازىڭ دا كەككە تولى جانىن قۇربان ەتۋگە ءازىر جانكەشتىنى جولدان تايدىرا قويماس جانە ونىڭ تامىرىنا بالتا شابىلا قويار ما ەكەن؟ دۇرىسى - ءبىز قاراستىرعان ماسەلەلەردى كوكتەي شولىپ، زەردەلەپ، سايكەس شەشىم مەن ءتيىستى جاعدايدى تەرەڭدەتە قولعا الۋ كەرەك. ويتپەسەك، بۇعان دەيىنگى جيعان-تەرگەن مەملەكەتتىك ابىرويعا الەم الدىندا داق تۇسەرى حاق.

سەرگەك ەرقوساي

اقتوبە

«اباي-اقپارات»