اۆتوردىڭ جالالەددين رۋمي. ءماجنۇن - جۇرەك ماقالاسىنىڭ جالعاسى

«مەسنەۆيدىڭ» ءسوز باسى،  ءبيسميللاسى - «سىبىزعى جىرى» دەپ اتالادى. بۇل بۇكىل پوەمانىڭ كۇرەتامىرى. رۋمي سىبىزعىنى ءسۋفيدىڭ جانىنا بالايدى. «سىبىزعىنىڭ قۇسالى جىرىن  ەستيسىز بە؟ ول دا ءبىز سياقتى  ايرىلۋدان زارلايدى. نەنى اڭساپ، نەنى جىرلايدى ول؟ مەن ءوز دىڭىمنەن اجىراپ قالدىم. ەندى ءتۇپ-تامىرىنان قيىلىپ، بولەك قالعانداردىڭ  ءبارىنىڭ قايعىسىن ارقالايمىن دەپ ەگىلەدى.  ءتان جاننان الىستاپ، بولىنگەن، ارالارىن پەردە بۇركەمەلەپ، قاراڭعىلىق باسقان. مەن قامىس سىبىزعى، ماعان جىر ارقىلى قۇداي مەن سەندەردىڭ اراسىنداعى كەدەرگىنى جويۋ بۇيىرعان. مەن ءلايلىنى ءماجنۇن سۇيگەنىن ءتۇيسىنىپ ۇعۋلارىڭ ءۇشىن جىلايمىن. اقىل ەس مۇنى سەزىنۋگە دارمەنسىزدىك تانىتقانمەن، ادام جۇرەگى عانا جىردى باعالايدى. ماحاببات قۇلى جۇرەكتى تازا ۇستايدى. ونىڭ عادال بولماعى جاندى ەمدەپ جازۋعا جارالعان.  سۇيىسپەنشىلىككە تولى، ماحاببات وتى لاۋلاعان جۇرەك قانا اقيقاتتى تاني الادى.  عاشىق توپىراقتان جارالعانمەن ول سۇيگەن زات نۇر شاشادى دەپ ەڭىرەيدى. ءتانى توپىراق جاننىڭ حاققا  عاشىقتىعىنان جۇرەك كوزى اشىلادى، ال اقيقات ساۋلەسى تۇسەتىن اينا تەك جۇرەك. ەگەر بۇل اينادا بەينە جوق بولسا، وندا جانىڭنىڭ ايناسىن تازالاۋعا اسىق. ءتانىڭنىڭ بۇعاۋىن رۋحىڭ قابىل الماۋى ءۇشىن سىبىزعى سىر شەرتىپ سىزىلتادى».

اۆتوردىڭ جالالەددين رۋمي. ءماجنۇن - جۇرەك ماقالاسىنىڭ جالعاسى

«مەسنەۆيدىڭ» ءسوز باسى،  ءبيسميللاسى - «سىبىزعى جىرى» دەپ اتالادى. بۇل بۇكىل پوەمانىڭ كۇرەتامىرى. رۋمي سىبىزعىنى ءسۋفيدىڭ جانىنا بالايدى. «سىبىزعىنىڭ قۇسالى جىرىن  ەستيسىز بە؟ ول دا ءبىز سياقتى  ايرىلۋدان زارلايدى. نەنى اڭساپ، نەنى جىرلايدى ول؟ مەن ءوز دىڭىمنەن اجىراپ قالدىم. ەندى ءتۇپ-تامىرىنان قيىلىپ، بولەك قالعانداردىڭ  ءبارىنىڭ قايعىسىن ارقالايمىن دەپ ەگىلەدى.  ءتان جاننان الىستاپ، بولىنگەن، ارالارىن پەردە بۇركەمەلەپ، قاراڭعىلىق باسقان. مەن قامىس سىبىزعى، ماعان جىر ارقىلى قۇداي مەن سەندەردىڭ اراسىنداعى كەدەرگىنى جويۋ بۇيىرعان. مەن ءلايلىنى ءماجنۇن سۇيگەنىن ءتۇيسىنىپ ۇعۋلارىڭ ءۇشىن جىلايمىن. اقىل ەس مۇنى سەزىنۋگە دارمەنسىزدىك تانىتقانمەن، ادام جۇرەگى عانا جىردى باعالايدى. ماحاببات قۇلى جۇرەكتى تازا ۇستايدى. ونىڭ عادال بولماعى جاندى ەمدەپ جازۋعا جارالعان.  سۇيىسپەنشىلىككە تولى، ماحاببات وتى لاۋلاعان جۇرەك قانا اقيقاتتى تاني الادى.  عاشىق توپىراقتان جارالعانمەن ول سۇيگەن زات نۇر شاشادى دەپ ەڭىرەيدى. ءتانى توپىراق جاننىڭ حاققا  عاشىقتىعىنان جۇرەك كوزى اشىلادى، ال اقيقات ساۋلەسى تۇسەتىن اينا تەك جۇرەك. ەگەر بۇل اينادا بەينە جوق بولسا، وندا جانىڭنىڭ ايناسىن تازالاۋعا اسىق. ءتانىڭنىڭ بۇعاۋىن رۋحىڭ قابىل الماۋى ءۇشىن سىبىزعى سىر شەرتىپ سىزىلتادى».

سىبىزعى - سۋفي رۋحىنىڭ سيمۆولى، رۋح تانمەن بىرگە بولسا دا، بىراق ول كوزگە كورىنبەيدى. ادام بالاسى تەك سىرتقى نارسەنى قابىلدايدى. فرانتسۋز فيلوسوفى ميشەل دە مونتەن (1533-1592) ادام تۋرالى «مەن ويلاي الاتىن قامىسپىن» دەپ وي تولعاۋىنىڭ استارىندا تاپ وسى شەيح رۋمي جىرلاعان رۋح - قامىس سىبىزعى سىرى تۇنعان. رۋمي - الحيميك، سىبىزعى - الحيميا، سۋفيلىك دۇنيەتانىمدا الحيميانىڭ شىنايى عادىل ماعىناسىن دۇنيەقورلىقتىڭ بىقسىعان بىلىعىمەن شاتاستىرۋعا بولمايدى. اللاشىل رۋحتى سۇيۋدەن اينىپ سۋفيلەر بوتەن ويدى يەكتەتپەيدى.

سىبىزعىنى گرەك ميفولوگياسىندا گەرمەس جاسايدى، ال  گەرمەتيكالىق شىعارمالار دەپ قۇپيا، جابۋلى، تاڭداۋلىلارعا بۇيىراتىن ءبىلىمدى اتايدى.

بالا اقىننىڭ ءوزىن العاش قاز باسىپ تانىعانىنا گيمن بولىپ تابىلاتىن «مۋزا» اتتى ولەڭىندە (1821)  پۋشكين:

ساما يز رۋك مويح سۆيرەل ونا برالا.

تروستنيك بىل وجيۆلەن بوجەستۆەننىم دىحانەم.

ي سەردتسە ناپولنيال سۆياتىم وچاروۆانەم.

پۋشكيندەگى «ي پەسني ميرنىە فريگيسكيح پاستۋحوۆ» -  فريگيالىق باقتاشى، ول - دافنيس. ميفتەگى اڭىزدىق كەيىپكەر، بۋكوليكالىق پوەزيانىڭ جاساۋشىسى، ءانشى، قايعىدان قاڭعىپ ءجۇرىپ اۋەن تارتادى، اقىرى زار مەڭدەپ، تەڭىزگە قۇلاپ  ولەدى.

گرەك ميفولوگياسىندا سيرينگا («سۆيرەل، سىبىزعى»)- نيمفا، دريادا، اركاديانى مەكەندەيدى.  ول ارتەميدانى ءپىر تۇتىپ، قاتاڭ تۇردە پاكتىگىن ساقتايدى. ادەمى سيرينگانىڭ قىر سوڭىنان ميفتىك قۇدايلار مەن  ساتيرلەر قالمايدى. بىردە ونى پان قۇداي كورىپ قالىپ، قۋا جونەلدى. ۇرەيدەن باس  ساۋعالايتىن جەر تاپپاي جان ۇشىرعان سيرينگانى نايادالار قامىسقا اينالدىرىپ جىبەردى، جەل سوقسا قامىستان ايانىشتى ءۇن سىڭسيدى. پان قامىستى كەسىپ الىپ سىبىزعى جاسايدى، بۇل اسپاپتى جانىمەن ءسۇيدى. وۆيدي «مەتامورفوزى» پوەماسىندا بۇل ءميفتى جىرلاعان.

ال تاعى بىردە باقتاشىلار سىبىزعى ويناۋدان جارىسقاندا پان مەن ونەر قۇدايى اپوللون باسەكەگە ءتۇستى.  جارىسقا تورەلىك قىلعان ميداس اپوللوننىڭ اسقان شەبەرلىگىن باعالامادى،  راسىندا پان جەڭىلدى، سونىڭ ءۇشىن جازا العان ميداسقا ەسەكتىڭ قۇلاعى ءوسىپ شىقتى.  ونىڭ ۇستاعان زاتى التىنعا اينالاتىن الحيميك بولعانىن ۇمىتپاۋ كەرەك.

انتيكالىق فيلوسوفيادا، پلۋتارح اڭىزىندا ۇلى پاننىڭ ءولىمى ءداۋىرى بىتكەن انتيك الەمىنىڭ سيمۆولى رەتىندە كورسەتىلگەن دەپ جازادى ا.لوسەۆ.

پان - گەرمەس پەن ەمەن بەينەلى نيمفا دريوپانىڭ ۇلى.  پاننىڭ  جۇندەس اياعى  تەكەنىڭ سيراعى، شەكەسىنە ءمۇيىز وسكەن. سيرينگا  شوشىنعانداي  كەيىپتى بۇل پان شاراپتى، كوڭىل كوتەرۋدى سۇيەدى، سۇلۋ  نيمفالارعا دا كوپ  قۇمارتادى.

نارت ەپوستارىندا اتساماز التىن سىبىزعىدا ويناپ، قاس سۇلۋعا ۇيلەنەدى. ەشقاشان تولىق ۇيىقتاپ قالمايتىن ءجۇز كوزدى ارگوستىڭ قىراعىلىعىن گەرمەس سىبىزعى تارتىپ، پاننىڭ سيرينگاعا ماحابباتىن اۋەنگە سالىپ، ۇيىقتاتىپ ولتىرەدى. گەرمەستىڭ ەسىمى كەيىننەن وككۋلتتىك عىلىمدارعا بايلانىستىرىلدى. «قوس ءمۇيىزدى ەسكەندىر» كۇيىنىڭ اڭىزىندا  ىشىنە سىيماعان قۇپيا سىردى شاشتاراز ءتىرى جان جوق ايدالادا ايقايلاپ ايتادى عوي. ادام بالاسىنا ءتىس جارسا ەسكەندىر پاتشا باسىن الادى. كەرۋەن توقتاعاندا سىبىزعىشى سول قۇدىقتىڭ قاسىنان قامىس كەسىپ الادى.  سىبىزعى جاساپ، وينايىن دەسە، سىبىزعى «ەسكەندىردىڭ باسىندا قوس ءمۇيىز بار» دەپ ادامشا سويلەپ قويا بەرەدى. قۇپياسى جاريا بولعان ساتتە ەسكەندىر ولەدى. بۇل كۇي اڭىزى  جازۋشى-عالىم اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ «كۇي ونەرى» اتتى زەرتتەۋىندە باياندالعان.

ەلليندىك ميفپەن ورتاق سارىندارى كوپ. ەسكەندىر پاتشا سىبىزعىدان اجال تابۋى كونە  قورقىتشىل جادتىڭ ءبىر  ميستەريالىق حيكمەتىن ايعاقتايدى. قازاقتا ورال وڭىرىندە سارىمالاي ەسىمدى (شىن اتى سادىق) تاماشا سىبىزعىشى بولعانىن  كلاسسيكالىق كۇي ونەرىنىڭ  العاشقى زەرتتەۋشىسى، كومپوزيتور احمەت جۇبانوۆتىڭ «قازاق كومپوزيتورلارىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگىنەن (1942) بىلەمىز.  بىلەمىز. سونداي-اق سىبىزعى تۋرالى ەتنوگرافيالىق دەرەكتەردى جاعدا بابالىقۇلى جازدى.

پوەزيانىڭ تەگىندە سىبىزعى بارىن ورىستىڭ ا.س.پۋشكيننەن وزگە دە دارا اقىندارى جىرلادى. «تۆويا سۆيرەل ناد تيحيم ميروم پەلا، / ي گولوس سمەرتي تاينو ۆتوريل ەي». (اننا احماتوۆا. ف.ك. سولوگۋبكە).

گرەك ميفولوگياسىنداعى سىبىزعى مەن رۋمي رۋح سالعان سىبىزعى بەينەسىنە و.ماندەلشتامنىڭ پوەزيا سىرىنا ارناۋ جىرى  نەعۇرلىم جاناي تۋعان: «يز ومۋتا زلوگو ي ۆيازكوگو/  يا ۆىروس تروستينكوي شۋرشا، / ي ستراستنو، ي  تومنو، ي لاسكوۆو /  زاپرەتنويۋ جيزنيۋ دىشا».

ورىس اقىندارى سىبىزعىشىل. بلوك كەش پەن بوراننان، كليۋەۆ جەلدەن، سەۆەريانين كوكتەمنەن، كۋزمين تاڭنان سىبىزعى ءۇنىن ەستىپ ەلتيدى.

ۆەليمير حلەبنيكوۆ (1885-1922) ءجۇز جىل بۇرىن جازعان ولەڭىندە  فۋتۋريستىك اسەمپاز كۇي بەرىلگەن.

ي يا سۆيرەل ۆ سۆويۋ سۆيرەل،

ي مير حوتەل ۆ سۆويۋ حوتەل.

منە  پوسلۋشنىە سۆيۆاليس زۆەزدى

ۆ پلاۆنىي كرۋجەتوك.

يا سۆيرەل ۆ سۆويۋ سۆيرەل، ۆىپولنيايا ميرا

روك.

رۋميدەن جۇعىستى بولعان ماجنۇندىك اڭعارىلماۋى مۇمكىن بە، دەلقۇلى ەسەرلىكتەن اراسى اي مەن كۇندەي قاشىق جۇمباق  رۋحقا تاعزىم. اقىندار ارنەدەن، قاس اسەمدىكتەن شاتتىق اڭدايدى، اللەگورياعا ولە عاشىق. اعىلشىن اقىنى ۋيليام ۆوردسۆورت (1770-1850) «نارتسيسستەر» اتتى ولەڭىندە كۇندەي سارى حوش ءيىستى گۇلدەر القاپتا دوڭگەلەنىپ، قول ۇستاسىپ اندەتىپ بيلەپ وينايدى، قامىقسا اقىننىڭ كوكەيىنەن كەتپەس قاس اسىل مەزەت وسى. دجالالەددين رۋمي، ناق ءبىر شەيح مەۆلەۆي وردەنىنىڭ ءبيشى  دارۋىشتەرىندەي دوڭگەلەنىپ.

رۋمي تۋرالى ەنتسيكلوپەديالىق قىسقا دەرەكتەر عانا  قىرداعى قىزعالداقتاي قاپتاپ وسكەنىنە ءداستۇرلى مۇشەلتوي ايدارىن جاريالاعاندا كوزىم جەتتى. («اباي» جۋرنالى، №2. 2007 ج، جالاليددين رۋمي).

رۋميگە وزىنەن كەيىنگى تۇتاس ءبىر اقىندار ۇرپاعى ەلىكتەدى. «ءرۋميدىڭ ءمانى» اتتى كىتاپتى امەريكان اقىنى كولمان باركس قۇراستىرعان. اعىلشىن ءتىلدى ەلدەردە بۇل كىتاپتىڭ تارالىمى كۇللى پوەتيكالىق جىر كىتاپتارىنان اسىپ ءتۇستى.  دج. رۋمي اتىندا «رۋح الحيمياسى» اتتى ادەبي سىيلىق بار.

سوڭى

«اباي-اقپارات»