ءتىل – قازاقتىڭ جانى. دەربەس ۇلت ەكەنىنىڭ بەلگىسى. مەملەكەتتىگىمىزدىڭ سيمۆولى. ءتىلدى ساقتاۋ – ءار قازاقتىڭ جانىن ساقتاۋ. ارىن ساقتاۋ. تىلمەن بەرىلەتىن ۇلتتىق ەرەكشەلىگىمىزدىڭ بارىن ساقتاۋ.

الەمدە 6700-دەن اسا ءتىل بار بولسا، سونىڭ جارتىسى جوعالۋعا تاياۋ. 10 جىل بۇرىن وسى دەرەكتى وقىپ، جۇرەگىم ءدىر ەتكەن ەدى. ءار جىلدا اقپان ايىنىڭ 21-دە يۋنەسكو اياسىندا «حالىقارالىق انا ءتىلى كۇنى» اتاپ وتىلەدى. لينگۆيستەردىڭ بولجامى راس بولسا، ءار 14 كۇندە ءبىر ءتىل جويىلىپ كەتەتىن كورىنەدى. ياعني، يۋنەسكو-نىڭ الگى حالىقارالىق انا ءتىلى كۇنىنە جىلىنا نەشە جۇزدەگەن تىلدەر جەتە الماي جوق بولادى. ءتىل عانا جوعالمايدى، ونىمەن بىرگە تۇگەل ۇلت جوعالادى. بۇل بوس قاڭقۋ ءسوز ەمەس. قورقىتۋ دا ەمەس. دەرەك. سول ءتىل ماماندارىنىڭ دەرەگىنە قاراعاندا، 2100 جىلعا دەيىن، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، الەمدە 6700 ءتىل بولسا سونىڭ 3500-ءى مۇلدە جويىلىپ تىنادى. بۇل بولجام جۇزەگە اسسا، دۇنيەجۇزىندەگى بۇكىل تىلدەردىڭ تەڭ جارتىسى جوق بولادى. بيىل 2020 جىل. سوندا ەندى 80 جىلدان كەيىن قاي تىلدەر قالادى؟ جالپى، ءتىلدىڭ جويىلۋىنا نە سەبەپ؟

مۇمكىن... سول ۇلتتىڭ ءار ادامىنىڭ ءوز تىلىنە جانى اشىماعانى. وزگە ءتىلدى ءور تۇتىپ، ءوز ءتىلىن قور تۇتقانى. مەنسىنبەگەنى. رەسمي جيىنىن وزگە تىلدە وتكىزگەنى. قۇجاتتارىن وزگە تىلدە جۇرگىزگەنى. زاڭىن وزگە تىلدە جازعانى. كۇشتىنىڭ ءتىلىن بىلگەنىنە ءوزىن اقسۇيەك ساناعانى. جاۋلاۋشى ۇلتقا جۇتىلىپ كەتكەنى... سونىڭ كەسىرىنەن مەملەكەتتىگىنەن ايىرىلعانى. تىزە بەرسەك سەبەپ كوپ.

ءيا، زامان كوز لەسپەس جىلدامدىقپەن دامىپ جاتىر. ىلەسە الار ەمەسپىز. تەحنيكا، تەحنولوگيا ءتىلىن مەڭگەرۋىمىز كەرەك. زامان اعىمىنان قالىپ قويماۋ ءۇشىن سول دامۋعا قاجەتتىنىڭ ءبارىن مەڭگەرۋ مىندەت. وسىدان كەلىپ قازىرگى زاماندا «تەحنيكالىق ءتىل»، «الەمدىك ءتىل»، «ەڭ كوپ قولدانىلاتىن ءتىل»... دەگەن سياقتى ۇعىم بەلەڭ الدى.

اقش-تى الايىق. ەكونوميكاسى، اسكەري قۋاتى ليدەرلىك جاساپ تۇرعاندىقتان،  تىلدەر اراسىنداعى باسەكەلەستىكتە دە اعىلشىن ءتىلىنىڭ جولى بولىپ تۇر. وزگە دە كوپ قولدانىلاتىن تىلدەر ليدەرلىككە ۇمتىلۋدا. ءار ءتۇرلى جاعدايلارعا بايلانىستى بەلگىلى اۋماقتا باسىمدىق الىپ العان تىلدەر بار. ولار كۇشەيە تۇسكىسى كەلەدى. كۇشەيە بەرەدى دە. الايدا پليۋريلينگۆيزمنىڭ ەۋروپالىق حارتياسىنا (2005) سايكەس، الەمدە ليدەر سانالاتىن تىلدەردىڭ مونوپولياسىنا جول بەرۋگە بولمايدى.  حارتياعا سايكەس، ءار مەملەكەت ءوزىنىڭ انا  تىلىن عىلىم ءتىلى دەڭگەيىنە جەتكىزۋگە قۇقىلى. ياعني، قازاق ءتىلىن ءولتىرىپ الماۋدىڭ جولى - ونى عىلىم تىلىنە اينالدىرۋدى ەڭ بيىك ماقسات ەتىپ قويۋدا جاتىر. ءتىلدىڭ قولدانىس اينالىمىنا ەنە الماي جوق بولىپ كەتپەۋىنىڭ بىردەن ءبىر جولى - قازاق ءتىلىن كۋملياتيۆتىك (بىلىمدەردى جيناقتاۋشى قىزمەتىن) فۋنكتسيا اتقاراتىن دەڭگەيگە جەتكىزۋ. قازىرگى لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ قاجەتتىلىگىنىڭ ءبىر ۇشى وسىندا جاتىر. «الەمنىڭ ەڭ دامىعان 20 ەلىنىڭ 18-ءى لاتىن الىپبيىندە. جاڭا تەحنولوگيالاردىڭ، ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ 70 پايىزدان استامى وسى الىپبيدە جاسالادى. الەمدەگى اقپاراتتىڭ تارالۋ كولەمى دە وسىنداي مولشەردە. ياعني لاتىن ءالىپبيى – الەمدەگى ءارى جەتەكشى، ءارى امبەباپ ءالىپبي. بۇگىنگى سوزبەن ايتساق، لاتىن ءالىپبيى الەمدەگى ەڭ باسەكەگە قابىلەتتى ءالىپبي. ەندى وسىنداي جاعدايدان كەيىن قازاق ءتىلىن باسەكەگە قابىلەتسىز الىپبيدەن باسەكەگە قابىلەتتى الىپبيگە كوشىرۋ قاجەت پە دەگەن ساۋالدىڭ جاۋابى لاتىن ءالىپبيىنىڭ پايداسىنا شەشىلەتىنىنە كۇماندانساق، وندا اقيقاتقا قايشى كەلگەنىمىز». وسىلاي دەپتى سەناتور مۇرات باقتيارۇلى كەشەگى «اباي» پورتالىنا  شىققان ماقالاسىندا.

ەلباسى باستاپ بەردى. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ العاشقى جولداۋىن جاساعاندا قۋانعانداردىڭ ءبىرى مەنمىن. وندا مەملەكەت باسشىسى قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىس اۋقىمىن كەڭەيتۋ ماسەلەسىنە ەرەكشە توقتالدى.  پرەزيدەنتىتىڭ «قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندەگى ءرولى كۇشەيىپ، ۇلتارالىق قاتىناس تىلىنە اينالاتىن كەزەڭى كەلەدى دەپ ەسەپتەيمىن. بىراق مۇنداي دارەجەگە جەتۋ ءۇشىن ءبارىمىز داڭعازا جاساماي، جۇمىلا جۇمىس جۇرگىزۋىمىز كەرەك» ،- دەگەن ءسوزى وتانشىلدىق سەزىمى بار ءار قازاقستاندىقتىڭ مەملەكەت ءتىلى – قازاق ءتىلىن قۇرمەتتەۋگە، ۇيرەنۋگە دەگەن قۇلشىنىسىن وياتتى. بۇدان كەيىن مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن جاڭا قازاق ءتىلى ءالىپبيىن جەتىلدىرۋدى تاپسىردى. ء"الىپبيدى لاتىن قارپىنە كوشىرۋ تۋرالى تاريحي شەشىمنىڭ قابىلدانعانىنا ەكى جىلعا جۋىقتادى. بىراق قارپىمىزدە ءالى دە ولقىلىقتار بار. ءتىل ماماندارى جاڭا ءالىپبيدى جەتىلدىرۋى كەرەك", - دەدى پرەزيدەنت.

سودان بەرى ءۇش ايداي ءوتىپتى. نە ىستەلدى؟ وسى ساۋال قوعامدا ءالسىن-ءالسىن كوتەرىلە باستادى. ءتىپتى، «كيريليتسادا قالا بەرەيىك تە، باستى قاتىرىپ قايتەمىز» دەگەن دە پىكىر ايتىلا باستادى. جۋىردا ءتىل ساياساتى كوميتەتىنە توراعا ورىنباسارى بولىپ كەلۋىمە بايلانىستى لاتىن الىپبيىنە قاتىستى جۇمىستار ماعان تاپسىرىلدى. قايناعان قازاننىڭ ىشىنە توپ ەتە قالعاندا بايقاعانىم،  عالىم دەگەن حالىق شۋلاتپاي، ايعايلاتىپ، اتتانداتپاي تىنىش عانا ءجۇرىپ كوپ جۇمىس تىندىرىپ تاستاپتى. جىلىكتەپ ايتسام، وسى ۋاقىت ىشىندە ۇلتتىق كوميسسيا جانىنداعى 4 جۇمىس توبىنداعى 70-تەن استام عالىم ءوزىنىڭ  ءالىپبيدى جەتىلدىرۋگە ارنالعان 3 وتىرىس وتكىزىپ، وندا جان-جاقتى عىلىمي تالقىلاۋ وتكىزىپتى. وسىنداي تالقىلاۋلار بارىسىندا الىپبيدەگى كەيبىر دىبىستاردىڭ تاڭبالانۋىنداعى قولايسىزدىقتاردى انىقتاعان ەكەن.

عالىمداردىڭ ءالىپبيدى ساراپتاپ ءوز تۇيىندەرىن  ايتقانى دۇرىس، ارينە. الايدا  ءتىل عالىمعا عانا ەمەس، قاراپايىم حالىقتىڭ تۇرمىستاعى تىرشىلىگىنە قولدانعانىنا، تەحنيكانى مەڭگەرۋىنە، ءارتۇرلى قارجى-ەكونوميكالىق  جۇمىستار جاساعانىندا دا قولايلى بولۋى كەرەك قوي. سوندىقتان جەتىلدىرىلگەن ءالىپبي نۇسقا ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندەگى ستۋدەنتتەر اراسىندا جانە نۇر-سۇلتان قالاسىنداعى مەكتەپتەردە وقۋشىلار اراسىندا سىنامادان وتكىزىلىپتى.

ءالىپبيدىڭ حالىقارالىق Unicode ستاندارتىنا سايكەستىگىن انىقتاۋ ماقساتىندا تەحنيكالىق ساراپتاما قورىتىندىسى جاسالىپتى.

جالپى، حالىق لاتىن ءالىپبيىن تالداۋدا وتە بەلسەندى. ءوز جوبالارىن قولىمەن اكەلىپ جاتقانى، باق، الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى جەتكىزىپ جاتقانى قانشاما. بارلىق پىكىردى ەسكەرۋ ءۇشىن باق-تا، الەۋمەتتىك جەلىلەردە ءالىپبيدى جەتىلدىرۋگە بايلانىستى ايتىلعان ۇسىنىستار مەن پىكىرلەرگە دە  مونيتورينگ جاسالعان.

وسى كەزەڭگە دەيىن ءالىپبيدى جەتىلدىرۋگە بايلانىستى عالىمداردان، ءارتۇرلى سالا ماماندارىنان، قاراپايىم ازاماتتاردان 25 تەن استام جوبا كەلىپ تۇسكەن. ءالى دە كەلىپ جاتىر. ءتىپتى سوناۋ جەردىڭ تۇبىنەن 80-ءدى القىمداعان اقساقالدىڭ ءوز جوباسىن اكەلىپ قولىما تاپسىرىپ كەتكەنى جانىمدى تەبىرەنتتى. تىلگە شىن جانى اشىعان ادام دەگەن وسىنداي بولسا كەرەك. اتىم شىقسىن، اۆتور بولام دەمەيدى. «مەنىڭ كىم ەكەنىمدى ايتۋدىڭ كەرەگى جوق. ءتىپتى مەنىڭ جوبامداعى تاڭبالار تۇگەلدەي قابىلدانىپ جاتسا دا «بالەننىڭ جوباسى ءوتتى» دەگەن ماقتاننىڭ كەرەگى جوق. تەك ءتىلىمىز الەمدىك دەڭگەيدە قولدانىلا الاتىن ءالىپبي قابىلداسا ەكەن. سوعان ۇلەسىم تيسە بولعانى. بۇل - مەنىڭ نەشە جىلعى ەڭبەگىم. ولگەندە قازاق تىلىنە قاتىستى ەڭبەگىمدى بىرگە قويىڭدار دەدىم بالالارىما» دەيدى اقساقال.  مىنە تىلگە دەگەن قۇرمەت! شىنايى ۇلت رۋحى!

ءالىپبيدى جەتىلدىرۋ، حالىقتان، عالىمداردان تۇسكەن ءالىپبي جوبالارىن ۇلتتىق كوميسسيا جانىنداعى جۇمىس توپتارىندا ساراپتاۋ، عىلىمي تۇرعىدا تالقىلاۋ، سىنامالار جاساۋ ءالى دە جالعاسۋدا. ولار لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن جاڭا قازاق ءتىلى ءالىپبيىن جەتىلدىرۋ بارىسىندا ونىڭ جازعاندا، وقىعاندا، تەحنيكالىق، قارجى، بانك، IT سالالارىندا پايدالانعاندا  ەش ولقىلىعى بولماۋى جاعىن باستى نازارعا الۋدا.  ەڭ باستىسى قازاقتىڭ ءوز ءتول ارىپتەرىنىڭ دۇرىس تاڭبالانۋى، جانە لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن جاڭا قازاق ءتىلى الىپبيىندەگى ءار قارىپ بارلىق تالاپتارعا ساي بولۋى.

ارينە، وسى ساراپتاۋلار تۋرالى حالىق ءبىلىپ، ءوز پىكىرىن ورتاعا سالىپ وتىرۋعا ءتيىس. ويتكەنى، ول ءالىپبيدى پايدالاتىن، قولداناتىن - حالىق. سوندىقتان قولايسىز سانالعان ءار قارىپتىڭ ۇسىنىلعان جاڭا نۇسقاسىنىڭ ءتيىمدى جاعى مەن ولقىلىقتارى جايلى عالىمداردىڭ پىكىرلەرىن، «Abai.kz» پورتالىندا جانە رەسپۋبليكالىق، ايماقتىق باق، الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى كەڭىنەن تانىستىرىپ وتىراتىن بولامىز. (بۇل ماقالالاردى مەن دە بۇگىننەن باستاپ ءوزىمنىڭ فەيسبۋك پاراقشامدا جاريالاپ وتىراتىن بولامىن.)

...بىردە، ايەل ادامنىڭ سۋرەتى جارىق كوردى. ليۆ تىلىندە سويلەيتىن سوڭعى ادام ەكەن.103 جاسىندا قايتىس بولىپتى. وتكەن جىلى كۋسۋندا تىلىندە سويلەيتىن   ادام - رادجاماما كۋسۋندا 65 جاسىندا دۇنيە سالدى. ول دا ءوز تىلىندە سويلەي الاتىن ەڭ سوڭعى ادام ەكەن. سوڭعى ادام... نەتكەن وكىنىشتى.

وسى قاسىرەتتەن نە ءتۇيۋىمىز كەرەك؟

كەرەگى - ءار قازاققا ءبىزدىڭ ىنتىماق بىرلىكپەن اتقارۋعا ءتيىستى ۇلكەن ءىستىڭ الدىندا تۇرعانىمىزدى ءتۇيسىنۋ.

كەرەگى، ءار ازاماتتىڭ تۋعان تىلىنە جانى اشىعانى. كەرەگى، دامۋ جولىنا تۇسكەن ەلدەردىڭ قاتارىنان قالماي، العا جىلجىعانىمىز. كەرەگى، قازاق ءتىلىن عىلىم تىلىنە اينالدىرۋ. كەرەگى، ۇلت ءتىلىن بىلەتىن سوڭعى ادام قاسىرەتىن باستان كەشپەۋ. كەرەگى، ءوزىمىزدىڭ باي تىلىمىزبەن الەمدى ءتانتى ەتۋ. كەرەگى، قازاق ۇلتىنىڭ، ونىڭ ءتىلىنىڭ ماڭگى جاساعانى!

ادىلبەك قابا،

قر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى،

ءتىل ساياساتى كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى.

Abai.kz