عابباس قابىشۇلى. دايرابايدىڭ كوك سيىرى ما؟
ادەبيەتىمىزدىڭ الىبى بولعان بەيىمبەت ءمايليندى ەسكە الىپ: «ارۋاعىڭنان اينالايىن بي-اعا-اي!» دەپ وتىرمىن. «داۋدىڭ باسى - دايرابايدىڭ كوك سيىرى» دەگەن اڭگىمەسى ەسىمە تۇسكەنى. كولحوزداستىرۋ كەزىندە اۋدان وكىلىنىڭ «بىلگىشىتىگى» ۇستاپ، ءمۇيىزى، قۇلاعى بار مال بالاسىن سىپىرا ءتىزىپ جازعاندا سونىڭ ىشىندە دايرابايدىڭ «ءبىر ءوزى ءبىر شەلەك ءسۇت بەرەتىن كوك سيىرى دا كەتىپتى» دەيدى عوي بي-اعا. «مال اشۋى - جان اشۋى»، داكەڭ قوراسىنداعى جاپاداپ-جالعىز «كوك سيىردىڭ كەگىن» الۋعا كىرىسىپ، دوكەي اتاۋلىنىڭ الدىندا قاتتى سويلەي باستايدى. ول كىسىمەن العاش رەت 1930-نشى جىلى كولحوزدىڭ مەكتەپتە اشىلعان ءبىر جينالىسىندا تانىسقانىمىز بىلايشا ەمەس پە:
«...سۇراۋعا ءسوز بەرىلدى.
-مەنىڭ سۇراۋىم بار! - دەپ، تۇكسيگەن قارا كىسى ورنىنان ۇشىپ تۇردى. ەلتىرى قارا تىماقتى پارتاعا الىپ ۇردى. بۇل دايراباي ەدى.
-ال كوك سيىر باستالدى! - دەدى جۇرت.
-كوك سيىردىڭ داۋىنان قۇتىلار كۇن بولار ما ەكەن؟
-ايتا بەرىپ قايتەدى ەكەن؟!.»
ادەبيەتىمىزدىڭ الىبى بولعان بەيىمبەت ءمايليندى ەسكە الىپ: «ارۋاعىڭنان اينالايىن بي-اعا-اي!» دەپ وتىرمىن. «داۋدىڭ باسى - دايرابايدىڭ كوك سيىرى» دەگەن اڭگىمەسى ەسىمە تۇسكەنى. كولحوزداستىرۋ كەزىندە اۋدان وكىلىنىڭ «بىلگىشىتىگى» ۇستاپ، ءمۇيىزى، قۇلاعى بار مال بالاسىن سىپىرا ءتىزىپ جازعاندا سونىڭ ىشىندە دايرابايدىڭ «ءبىر ءوزى ءبىر شەلەك ءسۇت بەرەتىن كوك سيىرى دا كەتىپتى» دەيدى عوي بي-اعا. «مال اشۋى - جان اشۋى»، داكەڭ قوراسىنداعى جاپاداپ-جالعىز «كوك سيىردىڭ كەگىن» الۋعا كىرىسىپ، دوكەي اتاۋلىنىڭ الدىندا قاتتى سويلەي باستايدى. ول كىسىمەن العاش رەت 1930-نشى جىلى كولحوزدىڭ مەكتەپتە اشىلعان ءبىر جينالىسىندا تانىسقانىمىز بىلايشا ەمەس پە:
«...سۇراۋعا ءسوز بەرىلدى.
-مەنىڭ سۇراۋىم بار! - دەپ، تۇكسيگەن قارا كىسى ورنىنان ۇشىپ تۇردى. ەلتىرى قارا تىماقتى پارتاعا الىپ ۇردى. بۇل دايراباي ەدى.
-ال كوك سيىر باستالدى! - دەدى جۇرت.
-كوك سيىردىڭ داۋىنان قۇتىلار كۇن بولار ما ەكەن؟
-ايتا بەرىپ قايتەدى ەكەن؟!.»
سول جىلعى دايراباي - بۇگىندە مۇحتار شاحانوۆ تا، داكەڭنىڭ سونداعى كوك سيىرى - بۇگىنگى ءبىزدىڭ قازاق ءتىلىمىز بە دەيمىن. مۇحتار باستاعان ءتىل جاناشىرلارى بيلىكتىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى الدار كوسەنىڭ ءالاۋلايى مەن حالاۋلايىنە اينالدىرىپ العانىنا تاعى ءبىر مارتە نارازىلىق ءبىلدىرىپ، حالىققا، باسقا ۇلت پەن ۇلىس وكىلدەرىنە: «كونستيتۋتسياعا قارسى ارەكەتتەر توقتاتىلسىن!» دەپ حات جازىپ ەدىك، ول الدەكىمدەرگە اسپاننان الەمدى جالمار الباستى تۇسكەندەي سۇمدىق بولدى. الدەكىمدەردىڭ ايقۇلاق ايقايشىسى - ءورىستىلدى گازەتتەر «جاۋ جەتتىلەپ» ورە تۇرەگەلدى. ادەتتەرىنشە: «ورىس ءتىلىن قۇرتقالى جاتىر! ورىستاردى كەمسىتتى! ورىستاردى قازاقستاننان قۋماقشى!..» دەپ دابىلداتتى.
«ۆرەميا» گازەتى حاتتا قولى تۇرعانداردىڭ ىشىنەن ءوزىنىڭ قارماعىنا ىلىنەدى-اۋ دەگەندەردى جەر-كوكتەن جانتالاسا ىزدەپ: «مەن نەگە قول قويعانىمدى بىلمەي قالدىم»، «مەن ورىس تىلىنە ەشقاشان قارسى شىقپايمىن!»، «مەن وزگە تىلدەردى تۇساپ قويۋدى قولدامايمىن!» دەپ سىرعاقتاعانداردى، ال قول قويماعانداردىڭ اراسىنان قول قويعاندارعا قارسى ءسوز ايتا الادى-اۋ دەگەندەردى دە ىزدەپ تاۋىپ، ولاردىڭ: «بۇلارى دۇرىس ەمەس!»، «بۇل حاتتارى دا - قۇر مىلجىڭدىق!»، «مەن پالەن رەت قولقالاعاندارىنا كونبەدىم، قول قويمادىم!» دەگەن «تاريحي پىكىرلەرىن» جيىپ-تەرىپ، فوتو- سۋرەتتەرىمەن قوسا جاريالاپ، ءوي، تاعى ءبىر راحاتتاندى-اۋ.
«رەسپۋبليكا» گازەتى: «داۋ-دامايلى حات قوعامدى قاق جاردى» دەپ ءسۇيىنشى سۇراي اتتاندادى. ونىسى - شىندىقتى تاپ باسىپ ايتۋ ەمەس، كادىمگى ساۋەگەيسۋ. قوعام قاق جارىلعان جوق، قوقان-لوققىعا قۇمار كەيبىرەۋلەر عانا كەڭىردەگى جىرتىلا ايقايلادى (گازەت ەگەلەرىنە كەرەگى دە سول بولعان).
ايتەۋىر، قاشاندا قازاقتاردى ءىلىپ-شالىپ قالۋعا اۋەس ءورىستىلدى ءباسپاسوز ءتىل جاناشىرلارىنىڭ حاتىن ءالى دە «ىرەپ-سويىپ»، لاي سۋدان قايماق ىزدەپ اۋرە. ال قاشاندا سولاردىڭ قاباقتارىنا قاراعىشتاپ وتىراتىن قازەكەمدەر مەن مازەكەمدەر قوسىلا قيقۋلاپ جاتىر. اناۋ الگى ە. ەرتىسباەۆ دەگەن اتىشۋلى ايتقىش مىرزا: «بۇلارى - كونستيتۋتسياعا قارسى قيمىل!» دەپ كوكتەن كوڭ جاۋدىرارداي جۇلقىندى. اۋزى ارقاشان جۇيرىك بۇل شەنەۋنىك كونستيتۋتسيامىزدى دەندەپ وقىماعان، وقىسا دا توقىماعان ءتارىزدى، ايتپەسە، ول كونستيتۋتسيامىزدا قازاقستان ازاماتتارىنىڭ وي ەركىندىگىنە، ءسوز بوستاندىعىنا كەپىلدىك بەرگەن ارناۋلى باپ بارىن كورسە كەرەك ەدى، ءبىزدىڭ حاتىمىزدى كونستيتۋتسياعا قارسى قويىپ قيقۋلاماس ەدى، ياعني، وسىناۋ «تۇجىرىمىمەن» تاپ ءوزى كونستيتۋتسيامىزدان اتتاپ كەتپەگەن بولار ەدى.
حاتقا قول قويماعاندار سونىسىن عاجاپ كورەگەندىككە، ەرلىككە بالاسا، قويعان قولىنان اينىعاندار: «اناۋ ءبىر سويلەمنىڭ بارىن بىلمەي قور بولدىم!» دەپ، كوزىن دە، ءوزىن دە قايدا جاسىرارىن بىلمەي شالا ءبۇلىندى.
ال «اناۋ ءبىر سويلەم» نە ەدى؟ ول كونستيتۋتسيانىڭ 7-بابىنداعى ەكىنشى تارماقتى، ياعني، ورىس ءتىلى - رەسمي ءتىل دەگەن سويلەمدى الىپ تاستاۋ تۋرالى تالاپ ەدى. راس، ول سويلەم ءسال كەلتەلەۋ جازىلدى، ونى جالعاستىرىپ: تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تۇڭعىش كونستيتۋتسياسىندا رەسپۋبليكانىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى - قازاق ءتىلى; ال ورىس ءتىلى - ۇلتارالىق قاتىناستار ءتىلى دەلىنگەنى وتە دۇرىس بولاتىن، ورىس تىلىنە سول مارتەبەسى قايىرا بەرىلسىن، دەۋىمىز كەرەك ەدى. سان ۇلت-ۇلىس وكىلدەرى باس قوسا ءومىر ءسۇرۋشى قازاقستاندا ۇلتارالىق قاتناستار ءتىلى، دانەكەر ءتىلى بولۋ ۇلكەن مارتەبە ەمەس پە؟!
ءيا، تۇڭعىش كونستيتۋتسيامىزدا مەملەكەتتىك ءتىل بىرەۋ عانا - قازاق ءتىلى ەدى، بىراق، كەيىندە بيلىكتىڭ قۇلاعىن ۇستاپ وتىرعاندار ورىس اعايىنداردىڭ رەنىشىنە «مەملەكەتتىك ءمان» بەرىپ، 7-باپتىڭ ەكىنشى تارماعىن: ورىس ءتىلى -رەسمي ءتىل، دەپ تۇزەتتى.
«مەملەكەتتىك ءتىل» مەن «رەسمي ءتىلدىڭ» اتى باسقا بولسا دا، زاتى بىرەۋ - قازاقستاننىڭ ىشكى-سىرتقى ماسەلەلەرىنىڭ ءبارىن شەشۋدە قولدانىلاتىن ءتىل دەگەن ءسوز. سول «تۇزەتۋ» جەرگىلىكتى حالىقتىڭ - قازاقتىڭ ءوز ەلىندە ءوزىنىڭ ءتىلىن مەملەكەتتىك مارتەبەدە كورە الماي، تولىق قولدانا الماي كەلە جاتقانىنا بارشامىزدى ەرىكسىز كۋا ەتىپ قويدى. ءوز باسىم وسى تۇرعىدا دەموكراتيالىق «اق جول» پارتياسىنىڭ توراعاسى ازات پەرۋاشەۆ مىرزانىڭ ءبىر سوزىنە ريزا بولدىم. ول قازتاگ تىلشىسىمەن اڭگىمەسىندە: «بۇگىنگى قازاقستاننىڭ تىرلىگى ورىس ءتىلىنسىز بولمايدى، سوندىقتان ءبىزدىڭ مىندەتىمىز قازاق ءتىلىن استە ورىس ءتىلىن شەتقاقپايلاۋ ارقىلى كۇشەيتۋ ەمەس، قايتا قازاق ءتىلىن ورىس ءتىلىنىڭ دەڭگەيىنە كوتەرۋ»، دەپتى. ريزا بولۋ سەبەبىم، بىرىنشىدەن، ۇلى دالا مەن رۋس زامانىنان بەرىدە ومىرباقيلىق قۇدايى كورشى، ءتىپتى قۇداندالى تۋىس تا بولىپ كەتكەن ورىس حالقىنىڭ ءتىلى بىزگە قاشاندا قاجەت. ءتىل جاناشىرلارىنىڭ جيىندارىندا دا: «بىزگە ورىس ءتىلى كەرەك ەمەس» دەگەن شيكى پىكىر ەشقاشان ايتىلعان جوق. ەكىنشىدەن، قازاق ءتىلىنىڭ دامۋى ءسوز جۇزىندە ەرەن، ءىس جۇزىندە «اتتەڭ!» ەكەنىن كورىپ-ءبىلىپ جۇرگەن ازات ءبىزدىڭ جالعان جاقتاۋشىلارىمىزدىڭ تەلپەگىن تەرىس كيگىزىپ: «...قايتا قازاق ءتىلىن ورىس ءتىلىنىڭ دەڭگەيىنە كوتەرۋىمىز كەرەك»، دەپ اقيقاتتى ايتىپ سالدى! دۇرىس-اق!
ەرتىسباەۆقا دا، ونىڭ و جاعى مەن بۇ جاعىنداعىلارعا دا سۇراعىم: قازاق ءتىلىن دايرابايدىڭ كوك سيىرىنا تەلىپ داۋ شىعارۋدى قاشان قوياسىڭدار؟ زاڭدى مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدىڭ مۇڭ-مۇددەسىن ايتا باستاساق: «ال كوك سيىر باستالدى... كوك سيىردىڭ داۋىنان قۇتىلار كۇن بولار ما ەكەن... ايتا بەرىپ قايتەدى ەكەن؟!» دەپ تەرىس قامشىلاۋدان شىنىمەن ۇيالمايسىڭدار ما؟ الدە اقىن مۇحتار شاحانوۆ ەكى قولىنا ءبىر جۇمىس، ولەڭ-داستاندارىنا تاقىرىپ تابا الماعاندىقتان «قايران قازاق ءتىلىم!» دەۋمەن بوسقا شارشاپ ءجۇر دەپ ويلايسىڭدار ما؟ الدە مۇحتار دا انەۋبىر اقىن-جازۋشىلارشا بيلىكتىڭ استى-ءۇستىن سيپالاپ، بۇيىرار-بۇيىرماس اتاق-شەندى ساناپ الىپ ءجۇرسىن دەيسىڭدەر مە؟ قازاقستاندى الىمسىنباي، قازاقتى ادامسىنباي بەيادەپ سويلەيتىن، بىلاپىت جازاتىن ىشكى-سىرتقى كەراۋىزدارعا ءۇن-ءتۇنسىز جاسقانا قاراپ وتىرۋدى نەمەسە ىرجالاقتاپ قۇشاقتاسا كەتكەندى قاشان قوياسىڭدار؟
كەراۋىزدارعا كەلسەك، قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى تۇرعاي، قازاقستاننىڭ ءوزىن، قازاق حالقىن مەنسىنبەۋ، كەمسىتۋ، قازاقتىڭ اسىن ءىشىپ، داستارقانىن ءتىلىپ كەتۋ - سولاردىڭ ارعى ارسىزدارىن ايتپاعاندا، بەرگى بەتسىزدەرى دە كاسىپ ەتىپ جۇرگەن كورسوقىرلىق. مىسالى، ورىستىڭ «ۇلى جازۋشىسى» سولجەنيتسىن، رەسەيدىڭ «ۇلى ساياساتكەرى» جيرينوۆسكي سياقتىلار قازاقتا ءتىپتى جەر دە بولماعان دەپ بورانداتتى ەمەس پە؟ سولجەنيتسىن ءولىپ تىنشىسا دا، ونىڭ ساياسي مۇراگەرلەرى - جيرينوۆسكيلەر، قازاقستانعا، قازاققا قارسى جاپپاي شابۋىلعا شىعا الماعانمەن، بۇرىش-بۇرىشتان جىلتىڭداپ، الاسۇرا ايقايلاپ-ۇيقايلاپ ءجۇر. سولاردىڭ ازىرشە سوڭعى بىرەۋى - ماكسيم اكيموۆ دەگەن «وقىمىستى» russiankz. info ينتەرنەت سايتىندا جاريالانعان «ك روسسيسكيم سووتەچەستۆەننيكام ۆ كازاحستانە. رۋسسكيە، وچنيتەس!» دەگەن ماقالاسىماعىندا تۇلان تۇتا بىلاي دەپتى: «...داۆايتە رازبيراتسيا ۆ چەم دەلو. ا دەلو ۆ توم، چتو دو پريحودا رۋسسكيح ۆ ستەپنوي كراي، وسەدلوگو ناسەلەنيا زدەس نە بىلو، نە بىلو ۆووبششە. ۆوزموجنو، گدە-تو نا يۋگە تەرريتوري نىنەشنەگو كازاحستانا، سۋششەستۆوۆالي ەدينيچنىە نەبولشيە پوسەلكي، نو گورودوۆ نە بىلو، نيكاكوي تسيۆيليزاتسي نە وبنارۋجيلوۆالوس. رۋسسكيە (ي پروچيە سلاۆيانە), پريبىۆايۋششيە يز ۆنۋترەننيح گۋبەرني روسسي، ياۆلياليس پەرۆىمي پوسەلەنتسامي، پەرۆىم پوستوياننىم ناسەلەنيەم رەگيونا. يمەننو وني ي موگۋت سچيتاتسيا كورەننىم ناسەلەنيەم كازاحستانا...».
عۇلاما بابامىز ماحمۇد قاشعاريدىڭ 1082-جىلى «الەمنىڭ دومالاق كارتاسىن» («كرۋگلايا كارتا ميرا») جاساپ، وندا بۇگىنگى ورتا ازيا مەن قازاقستاننىڭ جەر بەدەرىن، قالالارىن عىلىمي انىق مانەرلەپ سىزعانىنان حابار-وشارى بولماعان، بولسا دا ادەيى بىلمەگەنسىگەن سولجەنيتسىننىڭ سايقالدىق ەلەسىنە ەلىتىپ جۇرگەن كوپ شۋىلداقتىڭ ءبىرى - مىناۋ م. اكيموۆ قازاقتاردىڭ تاريحىنا دا، تىلىنە دە، ادەبيەتىنە دە جاۋىعىپ، «مادەنيەتسىزدەر، ۇلتشىلدار» دەپ تۇتىگىپ، قازاق جەرىندەگى ورىستارعا: «رۋسسكيە، وچنيتەس، نۋجنو ۆوزۆراششات سيتۋاتسيۋ ۆ نورمالنوە رۋسلو، ۆوزۆراششات ۆسە نا كرۋگي سۆويا، ۆەد ۆى ۋ سەبيا دوما، ۆى پەرۆىمي ناچالي سترويت دوما ۆ ەتيح ستەپياح!» دەپ ۇلىپ وتىرىپ ۇران تاستاپتى.
بۇل نە؟ جاي عانا ساندىراق پا؟ جوق، بۇل - قازاقستانداعى قازاقتار مەن ورىستاردىڭ اراسىنا ادەيىلەپ، اشىق وت تاستاۋ! بۇل - قىرقىسقا، قىرعىنعا شاقىرۋ! بۇل - جىن اتقان شوۆينيزم! بۇل - ەلىن، جەرىن، مەملەكەتتىك ءتىلىن قۇرمەتتەۋشى قازاقتاردى تاعىدا تۇنشىقتىرۋدى كوكسەۋ! بۇل - كازاچەستۆوسىن ۇستەم ەتۋدى كوزدەپ قوقىراقتاپ جۇرگەن كازاكتاردى; «وتانىمىز - روسسيا، پرەزيدەنتىمىز - مەدۆەدەۆ!» دەپ مانتىراپ جۇرگەن قايسىبىر كەۋدەمسوق ورىستاردى جەلىكتىرۋ، ۇلتارالىق بايلانىستى شيەلەنىستىرۋ، ارانداتۋ!
قازاق ءتىلى جاناشىرلارىنىڭ حاتىن توبەلەرىنە تۇسەتىن بومباداي كورگەن ءورىستىلدى گازەتتەر: سولجەنيتسىن-جيرينوۆسكي-كۋزمين-ميروگلوۆ-اكيموۆ... سياقتى سۋحيتتاردىڭ سۇمپيعىلدى سوزدەرىنە نەگە نازار اۋدارمايدى، قانتالاپ تۇرعان قاسكويلىك نيەتتەرىن نەگە ايىپتامايدى؟ جىمىسقى ساياساتپەن ءۇريت، سوقتاپ قاشانعى ءۇنسىز قالا بەرەدى؟ ينتەرنەت سايتتارى ارقىلى قازاققا جىنكوبىگىن قۇتىرىنا شاشىپ جاتقان كورگەنسىزدەرىنە نەگە تيىم ءسوزىن ايتپايدى؟
كسرو كەزىندە ورىس ءتىلى وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ ءبارىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى بولدى. ول وداق ىدىراپ، سونداعى ءاربىر ۇلت رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىز مەملەكەتكە اينالعاننان كەيىنگى جەردە ورىس ءتىلى ولاردا باياعى مەملەكەتتىك ءتىل دارەجەسىندە بولا بەرۋى كەرەك پە ەدى؟ قيسىن قايدا؟ شوۆينيستەر وسىنى ءتۇسىنۋ كەرەكتىگىن ويلامايدى دا، ورىس ءتىلىن ورتاق تۋ ەتە بەرۋدى كوكسەيدى، ال ول پيعالدارىنا قارسىلاردى «ۇلتشىلدار!» دەپ ويبايلايدى. حVIII-XIX عاسىر فيلوسوفتورى ۇلتشىلدىقتى شوۆينيزم تۋدىراتىنىن ايتقان بولاتىن.
اباي مەن پۋشكيننىڭ، شوقان مەن دوستوەۆسكيدىڭ، اۋەزوۆ پەن شولوحوۆتىڭ، قانىش پەن سەميدالوۆتىڭ... ارۋاقتارىن بىردەي اسپەتتەيتىن قازاقتا جەرىن مەكەندەۋشى وزگە ۇلت-ۇلىستىڭ ادامدارىن وزەككە تەبۋ، ءتىلىن، ءدىنىن كەمسىتۋ سياقتى ابەستىك بولعان ەمەس، بولمايدى دا. قازاق - كورشىسىن قۇدايداي سىيلايتىن حالىق. قازاقستاننان تىس جەردە شىعاتىن اپەرباقان الاوكپە گازەتتەرگە داۋا جوق، ال وزىمىزدەگى ءورىستىلدى ءباسپاسوزدىڭ وسىنى بىلگەنى، بىزگە سىعىرايىپ قاراماعانى، قيت ەتسە قارا شوقپار الا ۇمتىلماعانى كەرەك. ءوزارا سىيلاستىق - اتا-بابامىزدان بەرى بىرگە ءورىلىپ كەلە جاتقان قىمبات سەزىمدەرىمىز! ءبىز، حالىققا حات ارناعاندار، وسى سەزىمنىڭ قادىرلەنۋى كەرەكتىگىن، الىس-جاقىنداعى شوۆينيستەردىڭ ارانداتۋلارىنا جول بەرمەۋىمىز ورتاق پارىز ەكەنىن ايتتىق جانە ءالى دە ايتامىز دا، تالاپ ەتەمىز دە!
ال مەملەكەتتىك ءتىل «جىرىن» جيىرما جىل «جىرلاپ»، تاعى ون جىل ايتۋدى جوسپارلاپ قويعان بەرەكەسىز بيلىكتىڭ «جىراۋلارى»، سەندەر كەرەگى جوقتا جەل-قۇيىن شاقىرىپ جەلپىنبەي، تەبەن ينەدەن تەمىر تاياق جاساۋدى كوكسەمەي جۇرسەڭدەرشى!
«اباي-اقپارات»
