راقىم ايىپۇلى. كوش قاڭتارىلىپ تۇر، ال ماماشەۆتىڭ مۇنىسى نەسى؟
راقىم ايىپۇلى،
«جەبەۋ» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى:
- اعا، وسى ۋاقىتقا دەيىن قىتايدان ەلگە ورالعان قانداستارىمىز ەگەر بالا-شاعاسى كامەلەتكە تولماسا، بالالارىن «كەپىلدىككە، اماناتقا» قالدىرعانداي، قىتايدا قالدىرىپ كەلدى. ءالى دە سولاي. بۇل نە سۇمدىق؟ مۇنى شەشۋدىڭ زاڭدى تەتىكتەرى بولماعانى ما؟
- قحر-دىڭ «شەكارادان كىرىپ-شىعۋ تۋرالى» زاڭى بار. وندا شەتەلگە ءبىرجولاتا قونىس اۋداراتىن ادامدارعا سول ەلدىڭ قۇزىرەتتى ورگاندارى ماقۇلداعان تۋىستارىنىڭ شاقىرتۋى بولۋى قاجەتتىگى ايقىن جازىلعان. تۋىسشىلاپ ياعني جەكە ساپارمەن قىتايدان قازاقستانعا كەلەتىندەردىڭ بالالارى كامەلەتتىك جاسقا تولماسا تولقۇجات بەرىلمەيدى. قازاقستانعا ءبىرجولاتا قونىس اۋدارسا دا سولاي. بالالارىنىڭ تولقۇجاتى بولماعاندىقتان، قانداستارىمىز وزىمەن بىرگە ەلگە الىپ كەلە المايدى. بالاسىن كامەلەتكە تولعانشا سەنىمدى بىرەۋگە تابىستاپ كەتۋگە ءماجبۇر. وسىنداي جۇرەك سىزداتار اۋىر جاعدايلاردى قىتايدان كەلەتىن قانداستارىمىز ۇزاق جىلدان بەرى باستان كەشىرىپ كەلەدى. ماسەلە ادام تاعدىرىنا بايلانىستى بولعاندىقتان دا، ءتىپتى جات بىرەۋ ەمەس، ءوز قانداستارىمىز بولعاندىقتان دا بىزدەگى قۇزىرەتتى ورىندار بۇل ماسەلەنى سوزبۇيداعا سالماي، شەشۋى قاجەت قوي.
راقىم ايىپۇلى،
«جەبەۋ» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى:
- اعا، وسى ۋاقىتقا دەيىن قىتايدان ەلگە ورالعان قانداستارىمىز ەگەر بالا-شاعاسى كامەلەتكە تولماسا، بالالارىن «كەپىلدىككە، اماناتقا» قالدىرعانداي، قىتايدا قالدىرىپ كەلدى. ءالى دە سولاي. بۇل نە سۇمدىق؟ مۇنى شەشۋدىڭ زاڭدى تەتىكتەرى بولماعانى ما؟
- قحر-دىڭ «شەكارادان كىرىپ-شىعۋ تۋرالى» زاڭى بار. وندا شەتەلگە ءبىرجولاتا قونىس اۋداراتىن ادامدارعا سول ەلدىڭ قۇزىرەتتى ورگاندارى ماقۇلداعان تۋىستارىنىڭ شاقىرتۋى بولۋى قاجەتتىگى ايقىن جازىلعان. تۋىسشىلاپ ياعني جەكە ساپارمەن قىتايدان قازاقستانعا كەلەتىندەردىڭ بالالارى كامەلەتتىك جاسقا تولماسا تولقۇجات بەرىلمەيدى. قازاقستانعا ءبىرجولاتا قونىس اۋدارسا دا سولاي. بالالارىنىڭ تولقۇجاتى بولماعاندىقتان، قانداستارىمىز وزىمەن بىرگە ەلگە الىپ كەلە المايدى. بالاسىن كامەلەتكە تولعانشا سەنىمدى بىرەۋگە تابىستاپ كەتۋگە ءماجبۇر. وسىنداي جۇرەك سىزداتار اۋىر جاعدايلاردى قىتايدان كەلەتىن قانداستارىمىز ۇزاق جىلدان بەرى باستان كەشىرىپ كەلەدى. ماسەلە ادام تاعدىرىنا بايلانىستى بولعاندىقتان دا، ءتىپتى جات بىرەۋ ەمەس، ءوز قانداستارىمىز بولعاندىقتان دا بىزدەگى قۇزىرەتتى ورىندار بۇل ماسەلەنى سوزبۇيداعا سالماي، شەشۋى قاجەت قوي.
- البەتتە. سوڭعى 4-5 جىلدا كوش قاڭتارىلىپ قالدى دەپ شۋلاپ ءجۇرمىز. سىزدىڭشە كوشى-قون شاقىرتۋىنىڭ ءتورت جىلدان بەرى «زاڭسىز دەپ» توقتاتىلۋ سەبەبى نەدە؟ وسى ساۋالمەن «جەبەۋ» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ تابالدىرىعىن توزدىرىپ جۇرگەن ازاماتتار از ەمەس شىعار...
- «ءبىزدىڭ قوعامدىق بىرلەستىك 2009 جىلى قۇرىلدى. كوشى-قون ماسەلەسىندەگى قۇقىقتىق تەتىكتەردى، زاڭ جۇزىندە شەشۋگە بارىمىزدى سالىپ كەلە جاتىرمىز. «كوشى-قون شاقىرتۋى» دەگەنىمىز - ادام قۇقىعىنا بايلانىستى حالىقارالىق پاكتىلەرى نەگىزىندە ءبولىنىپ-جارىلعان وتباسىلاردىڭ وسىنداعى تۋىستارى قىتايدا قالعان تۋىستارىنا شاقىرتۋ جىبەرىپ، جۇمىسپەن جانە باسپانامەن قامتاماسىز ەتەمىن دەپ، نوتاريالدىق راستالعان، كەپىلدىك حاتى. وسى شاقىرتۋعا قۇزىرەتتى ورگاندار كەلىسىم بەرەتىن. سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى شەتەلگە جىبەرىلگەن وسى قۇجاتقا «زاڭدى» دەپ ماقۇلداپ، ءوز ءمورىن باساتىن. وسىنداي قۇجاتپەن ەلگە 1999 جىلدان باستاپ سان مىڭداعان وتباسى كوشىپ كەلدى. 4-5 جىل بۇرىن جازبەك ابديەۆ كوشى-قون كوميتەتىن باسقارىپ تۇرعان كەزدە كوشى-قون شاقىرتۋىن اياقاستى توقتاتىپ تاستادى. نە سەبەپتى، قانداي قۇقىقتىق نەگىزدە توقتاتىلعانى تۋرالى ءبىز كوپ ىزدەندىك. ول كىسى «كوشى-قون شاقىرتۋىن راسىمدەمەڭدەر»، - دەپ تەك اۋىزشا بۇيرىق بەرگەن، ءسويتىپ كوش توقتاعان. شاقىرتۋدى قايتا جولعا قويۋدى تالاپ ەتسەك، كەزىندە كوشى-قون كوميتەتىن باسقارعان قابىلسايات ابىشەۆ: «شاقىرۋدىڭ ءۇش ءتۇرi عانا بار. تۋىسقاندىق شاقىرۋ، وقۋعا شاقىرۋ، بiر ۇيىمدار اتىنان جۇمىس بابىمەن ەڭبەك كۇشi ەسەبiندە شاقىرۋ. ال مەملەكەت كوشi-قون شاقىرۋى دەگەندi جاسامايدى. بiرنەشە جىل بۇرىن قازاقستاندا ونداي شاقىرۋدىڭ بولعانى بەلگiلi. سول ارقىلى قىتايدان بiراز قازاق قونىس اۋداردى. 2000 جىلداردىڭ باسىندا سىرتقى iستەر مينيسترلiگiنiڭ بiرقاتار قىزمەتكەرi, ولاردىڭ iشiندە قوڭىرباەۆ ءۋاليحان بار، كوشi-قون شاقىرۋىن ۇيىمداستىرىپ، وعان مەملەكەتتiك ءموردi باساتىن بولعان ەكەن. بiراق بۇل ەشقانداي قۇجاتپەن رەتتەلمەگەن. تەك پاتريوتتىق سەزiمنiڭ جەتەگiنەن تۋىنداعان. ول كەلiسiم ارقىلى بiرەۋ قىتايدان تۋىسقانىن شاقىرسا، مەملەكەت وعان كەلiسiمiن بەرەمiز دەگەن ءمور باسىپ بەرiپ وتىرعان. بۇل حالىقارالىق ساياساتقا ساي بولماعاندىقتان وزiنەن-ءوزi توقتاعان»، - دەدى. ("تۇركiستان" گازەتi, №09 (03.03.2011). تاعى بىردە: «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى بويىنشا ءبىزدىڭ كوميتەتتىڭ اتىنان حات جازىپ جىبەردىك، بۇيىرسا كەلىپ قالادى» - دەدى. ءبىز ول كىسىگە: «مۇنداي شاقىرتۋعا قىتاي ءوز ازاماتتارىن جىبەرە سالمايدى. قانداستارىمىزدى شاقىرتۋدىڭ بۇرىنعى جولى ءتيىمدى»، - دەپ تۇسىندىردىك. ول كىسى تۇسىنبەدى نەمەسە تۇسىنگىسى كەلمەدى-اۋ دەيمىن. قويشى ايتەۋىر، سوڭىندا كوميتەت تاراتىلىپ، ءىىم-نە قوسىلدى. ءىىم-نە دە ءبىز دەپۋتاتتار ارقىلى اتالعان كوشى-قون شاقىرتۋىنىڭ قانداي زاڭسىزدىعى بار، زاڭسىزدىعى بولسا تۇسىندىرىڭىزدەر»، - دەپ تالاپ قويدىق. كوشى-قون شاقىرتۋىن قايتا جولعا قويۋ - ۋاقىت تالابى. ويتكەنى ءبولىنىپ-جارىلعان وتباسىلاردىڭ قوسىلۋى - حالىقارالىق ادام قۇقىقتارىنا بايلانىستى پاكتىلەرى نەگىزىندە بۇۇ-نىڭ اۋماعىندا قارالعان ماسەلە. ەگەر ول جاقتا قانداستارىمىز قىلمىسكەر، ەكسترەميست بولماسا، ەشكىم كەدەرگى جاساماۋى كەرەك قوي. ال جاقىندا عانا ورنىنان الىنعان كوميتەت توراعاسى عيبراتوللا دوسقاليەۆ: «كوشى-قون شاقىرتۋىن زاڭسىز بولعانى ءۇشىن توقتاتتىق»، - دەيدى. ناقتى قانداي زاڭسىزدىق؟ ونى تۇسىندىرە المايدى. تۇسىندىرۋگە مۇمكىندىگى دە جوق. ويتكەنى قازاقستان ۇكىمەتى ادام قۇقىقتارىنا بايلانىستى حالىقارالىق مىندەتتەمە العان. ءبولىپ-جارىلعان وتباسىلاردىڭ قوسىلۋى ەشقانداي زاڭعا قايشى ەمەس. ەگەر تۋىستارى: «مىنا كىسىلەر مەنىڭ تۋىستارىم، ولاردى كوشىرىپ اكەلىپ، جۇمىسپەن جانە باسپانامەن قامتاماسىز ەتەم دەپ، قۇزىرەتتى ورىنداردىڭ ماقۇلدانعان ءمورى باسىلعان شاقىرتۋ قاعاز جىبەرسە، قىتاي قانداستارىمىزعا كوشىپ كەتۋگە تولقۇجات بەرەدى. كوشى-قون پوليتسياسى كوميتەتىنىڭ جاقىنداعى جاۋابىنا قاراعاندا، ءبىز مۇنى جەتە تۇسىنە الماپپىز. «سول سەبەپتى زاڭدىلىعىن انىقتاۋ ماقساتىندا پروكۋراتۋرانىڭ تەكسەرۋىنە جىبەردىك. ءالى جاۋاپ كەلگەن جوق»، - دەيدى. زاڭ بويىنشا ءىس-قاعازدارىن قاراۋ ءتارتىبى ءبىر ايدان اسپاۋى كەرەك. ال «بەردىك» دەگەنىنە دە ەكى ايدان اسىپ بارادى. نەگە جاۋاپ بولماي جاتقانىن تۇسىنە الماي وتىرمىز.
- كۇنى كەشە دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىندا وتكەن دوڭگەلەك ۇستەلدە قاۋىمداستىق توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى تالعات ماماشەۆ «ورالمانداردى ۇرعانىم بار...» دەپ سالىپتى دەپ باسىلىمدار شۋلاپ جاتىر. سول جيىندا ءسىز دە بولدىڭىز عوي. ماماشەۆتىڭ مۇنىسى نەسى؟
- 6 قىركۇيەك كۇنى دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى «ەتنيكالىق كوشى-قون: قۇرىلتاي شەشىمدەرى جانە جاڭا زاڭ» اتتى دوڭگەلەك ۇستەل وتكىزدى. باردىق. دوڭگەلەك ۇستەلدە ءبىراز ماسەلەلەر ايتىلىپ، ءوز شەشىمىن تابار دەپ ۇمىتتەنگەنبىز. سويتسەك، سول باياعى اسىپ-تاسىعان تالعات ماماشەۆ مينيسترلىك وكىلدەرىنىڭ، شەتەلدەن كەلگەن قازاقتاردىڭ، جۋرناليستەردىڭ كوزىنشە جاۋتاڭكوز اعايىنعا: «ورالمانداردى ۇرعانىم بار. سىيلاسىپ ءجۇرمىز بە، سىيلاسىپ، ادام سياقتى جۇرىڭدەر. ءجونى جوق ەسىرىپ، قۇتىرماڭدار!»، - دەپ سالدى. بۇل - جەر بەتىندەگى قازاقتىڭ باسىن قوسىپ، ءبىر شاڭىراقتىڭ استىنا جيناپ، مەملەكەتتىڭ ىرگەسىن مىقتاۋعا ءتيىستى پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ ءوزى توراعالىق ەتەتىن ۇيىمنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارىنىڭ ءسوزى مەن سىيقى. وسىدان كەيىن وسى ۇيىم تۋرالى، ونى باسقارىپ وتىرعان تالعات ماماشەۆ تۋرالى نە دەۋگە بولادى؟ وسىنداي ادامدى ءبىرىنشى ورىنباسار ەتىپ وتىرعان پرەزيدەنتتىڭ ءوزىن دە اياپ كەتەدى ەكەنسىڭ.
- ءبىر سۇحباتىڭىزدا «دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنا تالعات ماماشەۆ كەلگەننەن بەرى ورالماندار ماسەلەسىنىڭ دەر كەزىندە شەشىم تابۋى سايابىرلاپ كەتتى. قاۋىمداستىققا قالداربەك نايمانباەۆ باسشىلىق ەتكەندە جاعداي جاقسى ەدى» دەپ كۇيىنىپسىز...
- ءيا. مارقۇم قالەكەڭە دە وكپەلەدىك قوي كەزىندە. دەي تۇرعانمەن، ول كىسى كوپ ماسەلەنى شەشەتىن. شەتەلدە قازاقتار قونىستانعان جەرلەردى جالىقپاي ارالايتىن ەدى. ال ماماشەۆ كىشى قۇرىلتاي وتكىزەمىز دەپ ەۋروپا ەلدەرىنە سابىلتاتىندى شىعاردى. بيىلعى دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ IV قۇرىلتايىنىڭ الدىندا زيالى قاۋىم وكىلدەرى، شەتەلدەگى زيالىلار دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ قۇرامىن وزگەرتەيىك، بۇلاي جۇمىس جاساۋعا بولمايدى دەپ ۇسىنىس بەرگەنبىز. بىراق قاۋىمداستىقتىڭ باسشىلىعى دا، قۇرامى دا سول كۇيى قالدى. قۇرىلتايدان سوڭ تاعى دا ەۋروپاعا بارىپ، كىشى قۇرىلتاي وتكىزىپ كەلگەندىگىن گازەتتەردەن وقىدىق.
- تۇسىنىكتى. بارلىق ەلدىڭ ازاماتتارىنىڭ قولىندا بار شەتەلگە شىعاتىن تولقۇجات قحر ازاماتتارىنا بەرىلمەيدى. قىتاي ۇكىمەتى تەك ازاماتتىق كۋالىك قانا بەرەدى دەپ ەستيمىز. وسىنىڭ سەبەبى نەدە؟
- قىتايداعى قانداستارىمىز قازاقستانداعى نەمەسە باسقا ءبىر شەتەلدەگى تۋىستارى شاقىرتۋ جىبەرگەندە عانا تولقۇجات الا الادى. وندا دا تولقۇجات الۋعا ءبىر اي، ءتىپتى، ودان دا كوپ ۋاقىت جۇمسايدى. سوڭعى ۋاقىتتا قىتايدىڭ ءىرى جانە ورتا قالالارىنىڭ تۇرعىندارى شاقىرتۋسىز-اق تولقۇجات الا باستادى. بىراق بۇل قازاقتار ءجيى قونىستانعان شۇار ايماعىنا ءالى جەتە قويعان جوق. بۇل ماسەلەنى قىتايدىڭ قۇزىرلى ورگاندارىنا ءبىز الدەنەشە رەت ماسەلە ەتىپ كوتەردىك. «قالادا تۇراتىندار مەن اۋىل-قىستاقتا تۇراتىنداردىڭ قۇقى نەگە تەڭ ەمەس» دەپ. ال ولاردىڭ وزىندىك ءارتۇرلى جاۋاپتارى، سىلتاۋلارى كوپ. دەي تۇرعانمەن، سوڭعى جىلدارى تولقۇجات بەرۋ جاعى جاقساردى. قازاقستاننان پوشتا ارقىلى ءبىر جاپىراق سالەم حات كەلسە، قولىنا تولقۇجاتىن الا الادى.
- جۋىردا «حالىقتىڭ كوشى-قون تۋرالى» زاڭىنا وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلدى. سىزدىڭشە وزگەرىپ، تولىقتىرىلعان وسى زاڭنىڭ ورالمان باۋىرلارىمىزعا قيىندىق تۋدىراتىن تۇستارى بار ما؟
- ارينە، زاڭ ءمىنسىز بولدى دەۋدەن اۋلاقپىز. مىسالعا، زاڭنىڭ ورالماندارعا بەرىلەتىن جەڭىلدىكتەر مەن الەۋمەتتىك كومەك تۋرالى دەپ اتالاتىن بابىندا ورالماندار كولىك قۇرالدارىنان باسقا ءوز مۇلىكتەرىن ەلگە جەتكىزۋدە كەدەندىك الىمداردان بوساتىلادى دەلىنگەن. ءدال وسى باپ كوشىپ كەلۋ كۆوتاسىنا ەنگىزىلگەن ورالماندار عانا يگىلىكتەنەتىن بولىپ رەداكتسيالانعان. قاراپ وتىرساڭىز، وسى باپ بويىنشا مەملەكەتكە اۋىرتپالىق سالماي، ءوز بەتىمەن ەلگە كەلىپ، ورنىعامىن دەگەن اعايىن بارلىق جيعان-تەرگەن مۇلكىن ءوزى تۇرعان ەلگە تاستاپ، تەك 50 كگ. جۇگىن عانا الىپ كەلۋگە ءماجبۇر. سوندا ءوز ەرىك-جىگەرىمەن ەلگە كوشىپ كەلگەن اعايىننىڭ وسىنشالىق تونالاتىنداي نە كىناسى بار؟ كوشى-قون زاڭىنا ءار كەزدە وزگەرىس ەنگىزىلگەن سايىن جانىمىزدى شۇبەرەككە ءتۇيىپ، ىشىمىزدەن يمان ايتىپ وتىرامىز. سەبەبى، جوعارىدا ايتىلعانداي، ءوز قانداستارىمىزدىڭ جاعدايىن ءوزىمىز قولدان قيىنداتاتىنبىز. ماسەلەن، الماتى قالاسىندا تىركەۋ بويىنشا ءاربىر شارشى مەترگە ون بەس ادامنان. مەن مىسالى، 60 شارشى مەترگە جەتىڭكىرەمەيتىن ۇيدە تۇرامىن. تىركەۋدە بالام مەن ايەلىم بار. ەگەر اكەم قازىر قىتايدان كوشىپ كەلسە، نە بولادى؟ دەمەك ول كىسىنىڭ تۋعان ۇلىمەن بىرگە تۇرۋعا دا مۇمكىندىگى جوق دەگەن ءسوز عوي بۇل. بىرگە تۇرۋعا مۇمكىندىك جوق بولسا دا، تىركەۋ قاعازىن الۋعا مۇرشا بەرەيىك تىم قۇرىسا دەدىك. بۇعان قازىرگى كوشى-قون كوميتەتى كەلىسكەن جوق. وسىدان قازىر ماسەلە تۋىنداپ جاتىر. الماتىعا كەلگەن ورالمان ازاماتتىق الا المايدى. ويتكەنى تىركەلەتىن ءۇي جوق. ءۇي الايىن دەسە، ازاماتتىعى جوق. قازاقتاردىڭ كوبى قايبىر كەڭ ۇيدە تۇرادى دەيسىڭ؟ قازاقتا «ساپتىاياققا اس قۇيىپ، سابىنان قاراۋىل قاراعان» دەگەن ءسوز بار. ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق ساياساتىنىڭ سيقى وسى. قالايدا قازاقتى شومىشتەن قاعۋعا باعىتتالادى.
- «جەبەۋ» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگى كوشى-قون ماسەلەسىندە قانداستارىمىزعا قولداۋ كورسەتىپ جۇرگەنى بەلگىلى. سىزدىڭشە بۇعان دەيىنگى 1992, 1997, 2002, 2009 جىلدارداعى «كوشى-قون زاڭىنىڭ» قانداستارىمىزدىڭ قابىرعاسىنا باتاتىن باپتارى قايسى ەدى؟
- 1992 جىلى «كوشىپ كەلۋ تۋرالى» زاڭ بولدى. كەيىن 1997 جىلى جاڭارتىلىپ، «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭى بولىپ قابىلداندى. ول زاڭنىڭ بالاما جوباسىن دەپۋتات اكىم ىسقاق ۇسىنعان بولاتىن. بۇل زاڭ شىن مانىندە كوپتەگەن ماسەلەلەرگە جاۋاپ بەرەتىن كەمەلدى زاڭ بولىپ قابىلدانعان ەدى. وكىنىشكە قاراي، كوشى-قون جانە دەموگرافيا جونىندەگى اگەنتتىكتىڭ تورايىمدىعىنا التىنشاش جاعانوۆا حانىم كەلگەن تۇستا ورالماندار ءۇشىن قولايلى باپتار قىرقىلا باستادى. جازبەك ابديەۆ كەلگەن تۇستا، زاڭعا ورالمانداردىڭ جاعدايىن قيىنداتاتىن باپتار قاساقانا تىقپالانىپ، قانداستارىمىزدىڭ جاعدايىن ودان بەتەر قيىنداتىپ جىبەردى. 2002 جىلى ج.ابديەۆ: «ورالماندار ورىس ءتىلىن بىلمەيدى. ەندەشە ولارعا ورىس ءتىلىن ۇيرەتۋگە اقشا بولەيىك. كەلگەننەن كەيىن ورىسشا ۇيرەنسىن»، - دەگەن ۇسىنىس ەنگىزدى. تاق ءبىر قانداستارىمىزدىڭ ماسەلەسى ورىس تىلىنە قاراپ قالعانداي-اق. سوسىن «ورالماندار قازاقستان ازاماتتىعىن قابىلداسا، ورالمان مارتەبەسىنەن ايرىلاتىن بولسىن» دەگەن باپتى تاعى دا تىقپالادى. بۇل دەگەنىڭ - قازاقستان ازاماتتىعىن العاننان، كەيىن ول ازامات ورالمان ەمەس دەگەن ءسوز. دەمەك ولار ورالماندارعا بەرىلەتىن الەۋمەتتىك جەڭىلدىكتەر مەن جاردەماقىدان ءبىرجولا قاعىلادى دەگەن ءسوز. ماسەلەن، يزرايل مەن گەرمانيادا شەتەلدەن ءوز قانداستارى كوشىپ كەلسە، وعان ءبىرىنشى ازاماتتىق بەرەدى، سوسىن ءتۇرلى جەڭىلدىكتەر مەن جاردەماقىلار بەرەدى. ال بىزدە كەرىسىنشە بولدى عوي. كەزىندە «مۇنداي قايشىلىق تۋدىراتىن باپتاردى تىقپالامايىق»،- دەپ الدەنەشە رەت ءوتىنىش ەتتىك. وسىدان تۋاتىن زارداپتاردى تاۋسىلا تۇسىندىردىك. بىراق دەپۋتاتتار سول زاڭ باپتارىن قابىلداپ جىبەردى. ناتيجەسىندە، قانداستارىمىز قازاقستان ازاماتتىعىن الايىن دەسە، جەڭىلدىگىنەن ايرىلادى. المايىن دەسە، ازاماتتىعى جوق بولعاندىقتان، تۇراقتى جۇمىسقا تۇرا المايدى. تەك رەسپۋبليكا ازاماتتارىنا عانا تيەسىلى كوپتەگەن مۇمكىندىكتەردەن قاعىلادى. ماسەلەن، ءۇي جانە جەر ساتىپ الا المايدى، بالالارىنا جاردەماقى الا المايدى، قارتتاردىڭ زەينەتاقى الۋعا دا مۇمكىندىگى جوق. وسىلايشا ورالمانداردى سابىلتىپ، تاعى دا باسىن قاتىردىق. 2009 جىلى كوشى-قون كوميتەتى جاڭا زاڭ جوباسىن ۇسىندى. بۇل زاڭ جوباسى بۇرىنعى قولدانىستاعى زاڭدا بار قاتەلىكتەردى اينا-قاتەسىز قايتالادى. ءتىپتى ورالمان باۋىرلارىمىزدى جازالاۋ سيپاتىندا بولدى. مىسالى، بۇرىن ورالمان ستۋدەنتتەر قازاقستانعا كەلىپ وقۋعا تۇسسە، وقۋ ورنىندا ءجۇرىپ، قازاقستان ازاماتتىعىن الۋعا مۇمكىندىگى بولدى. ال 2009 جىلعى زاڭدا ورالمان ستۋدەنتتەر وقۋىن بىتىرگەن سوڭ نەمەسە تاعىلىمدامادان وتكەن سوڭ عانا ازاماتتىق الۋعا قۇقىلى دەلىنگەن. ودان سوڭ ورالمان مارتەبەسىن العان قانداسىمىز ءبىر جىل ىشىندە قازاقستان ازاماتتىعىن الۋعا ءوتىنىش بەرمەسە، ازاماتتىق ەشقاشان بەرىلمەيدى دەگەن باپ ۇسىنىلعان. بۇرىنعى قولدانىستاعى زاڭدا قازاقستان ازاماتتىعىن العان سوڭ ورالمان مارتەبەسى توقتاتىلادى دەگەن باپتى سول بويى قالدىرعان دا، وعان ءۇش اي ىشىندە ازاماتتىق الۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن، جەڭىلدەتىلگەن جۇيەنى ەنگىزگەن. ەگەر ازاماتتىق العاننان كەيىن، ورالمان مارتەبەسى توقتاتىلاتىن بولسا، سول ءۇش ايدىڭ ىشىندە ورالماندار وزدەرىنە بەرىلەتىن الەۋمەتتىك جاردەماقىنى الىپ ۇلگەرۋى كەرەك. سوندا كۆوتا شەڭبەرىندە بەرىلەتىن الەۋمەتتىك جاردەماقى الۋعا جينايتىن قۇجاتتىڭ ءوزىن اتالعان ۋاقىتتا جيناپ ۇلگەرە الا ما؟ وسىنىڭ ءبارىن «جەبەۋ» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگى دەپۋتاتتارعا ءتۇسىندىرىپ، جوعارىداعى باپتارعا قارسىلىق تانىتىپ، زاڭنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا بارىنشا كۇش سالدى. ايتايىن دەگەنىم، جاقىندا پرەزيدەنت قول قويعان «حالىقتىڭ كوشى-قون تۋرالى» زاڭىندا وسى قايشىلىقتى تۇيىندەردىڭ بارلىعى وڭ شەشىمىن تاپتى.
- اعا، جاقىندا ورالماندارعا ءۇش ايدا قر ازاماتتىعىن الاتىن جەڭىلدەتىلگەن جۇيە ەنگىزىلەتىن بولدى دەپ تاعى ءبىر شۋلادىق قوي. جەڭىلدەتىلگەن جۇيەنىڭ جەتىستىگى مەن كەمشىلىگى نەدە دەپ ويلايسىز؟
- ءيا. جۋىردا «ءۇش ايدا ازاماتتىق الاتىن جەڭىلدەتىلگەن جۇيەنى ەنگىزەمىز» دەدى. سوندا الماتى وبلىسىنىڭ كوشى-قون پوليتسياسىنىڭ باستىعى پودپولكوۆنيك ە. نۇرسەيىتوۆ ءوز بولىمشەلەرىنە «جەڭىلدەتىلگەن جۇيەگە، جاڭا قابىلدانعان زاڭنىڭ 17-بابىنا سايكەس، 16 تامىزدان بۇرىن كوشىپ كەلگەن ورالماندار بولسا، بۇرىنعى تارتىپپەن، ودان كەيىن ورالعاندار جاڭا تارتىپپەن شەتەلدىڭ ازاماتتىعىنان شىعىپ كەلۋ كەرەك» دەگەن قاۋلى قابىلداپتى. جاڭا زاڭدى كوشى-قون پوليتسياسى باستىعىنىڭ ءوزى دە دۇرىس وقىماعانعا ۇقسايدى. قر «ازاماتتىعى تۋرالى» دەگەن زاڭ بار. وسى زاڭعا كوشى-قون ماسەلەلەرى بويىنشا بەلگىلى وزگەرىستەر ەنگىزىلگەنى راس، بىراق ورالماندار ءوزى تۇرعان ەلدىڭ ازاماتتىعىنان شىعىپ كەلۋى كەرەك دەگەن زاڭدى تالاپ جوق وندا. زاڭنىڭ «قر ازاماتتىعىنان باس تارتۋ نەگىزدەرى تۋرالى» دەپ اتالاتىن 17-بابىنىڭ 7-تارماعىندا «باسقا ەلدىڭ ازاماتى بولسا» قانداي تالاپ قويىلاتىنى ايتىلعان. بىراق ءتوزىمى جەتىپ، وسى باپتى سوڭىنا دەيىن وقىپ شىققان ادام 7-تارماقتاعى تالاپتىڭ زاڭنىڭ 16-بابىنىڭ 1-تارماعىنىڭ ءبىرىنشى جانە ەكىنشى ابزاتسىنداعى ساناتتارعا قولدانىلمايتىندىعى ەسكەرتىلگەن. دەمەك، 16-باپتىڭ 1-تارماعىنداعى تالاپ بويىنشا «قازاقستاندا 5 جىل تۇراقتى تۇرعان ادام جانە قر-نىڭ ازاماتىمەن 3 جىل تۇراقتى نەكەدە تۇرعان جانە تاريحي وتانىنا ورالعان ورالماندارعا» اتالعان تالاپ جۇرمەيدى. ورالمان قر ازاماتتىعىن قابىلداۋعا ءوتىنىش بەرگەن جاعدايدا، ءوز ەركىمەن ءوزى ازاماتى بولعان ەلدىڭ ازاماتتىعىنان باس تارتۋ تۋرالى سول ەلدىڭ قۇزىرەتتى لاۋازىم يەلەرىنىڭ اتىنا نوتاريالدى ءوتىنىش جازسا جەتكىلىكتى. قر «ازاماتتىق تۋرالى» زاڭىندا ءدال وسىلاي ايقىن جازىلعان. نۇرسەيىتوۆ بولسا، 17-باپقا سايكەس دەپ قويىپ، 16-باپتى وقىماعان با دەپ قالدىم. ءتىپتى 17-باپتىڭ ءوزىن اياعىنا دەيىن وقىماعان سياقتى. تاڭقالارلىعى، ول تۇتاس ءبىر وبلىستاعى ورالمان اعايىنداردىڭ ازاماتتىققا قابىلداۋ ءتارتىبىن ءوز بەتىنشە 16 تامىزدان باستاپ باسقاشا بەلگىلەيدى. كوبىندە مۇنداي جارلىقتى ءبىز تەك رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىنەن عانا كۇتۋشى ەدىك. ەندى ورالمان قانداستارىمىزدىڭ تاعدىرىنا ءار شەنەۋنىك وزىنشە بيلىك ايتقاننان كەيىن، ولاردىڭ جاعدايى قيىنداماي قايتسىن؟
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
اڭگىمەلەسكەن - قارلىعا يبراگيموۆا
«حالىق ءسوزى» گازەتى
