وسى پورتالدان «بىزگە كەرەگى  - قازاق ءتىلىن عىلىم تىلىنە اينالدىرۋ»  دەگەن تاقىرىپتى كوزىم شالىپ قالىپ، وقي جونەلسەم  ادىلبەك  قابا  باۋىرىمىزدىڭ  ماقالاسى ەكەن.  ارينە، جازعانىنىڭ ءبارى دۇرىس ءارى ءوزى دە سول سالانى جاۋاپتانعان  مەملەكەتتىك قىزمەتكەر بولعان سوڭ سولاي وڭدى جاعىنان جازۋعا ءتيىستى دە! ءارى، سەناتور مۇرات باقتيارۇلىنىڭ ماقالاسىنان دا ءۇزىندى كەلتىرىپ، قازاق ءتىلىن عىلىمي تىلگە اينالدىرۋدىڭ بىردەن ءبىر تەتىگى لاتىن الىپبيىنە كوشۋ كەرەكتىگىنەن  دالەل كەلتىرىپتى.

بىراق، ءوز باسىم «انا تىلىمەن اۋىرعان»  قازاقتاردىڭ ءبىرى رەتىندە باياعىدان بەرى نەشە تۇرمەن جازىپ كەلە جاتقان پىكىرىمدى ايتپاي قالۋعا، ءۇنسىز تاستاۋعا ءداتىم بارمادى. ول – «قازاق ءتىلى باياعىدان عىلىم ءتىلى» دەگەن پىكىر.

وندا، ءسوزدى كوبەيتپەي بىردەن دالەلگە كوشەيىن. عىلىمنىڭ ەڭ باسىندا ماتەماتيكا، گەومەتريا  عىلىمى تۇر دەسەك، وسى عىلىمنىڭ تىلىندە قازاق ءتىلى سۋداي اعىلىپ جۇرە بەرەدى:  الۋ، قوسۋ، كوبەيتۋ، ءبولۋ، كوبەيتكىش، ءبولىندى،  قالدىق، تاق سان، جۇپ سان، تەڭدىك،  تۇبىر، تەڭدەۋ، ورنەك، ءمان، قوسىندى، كوپبۇرىش، ءۇشبۇرىش، ءتۇزۋ سىزىق، تىكبۇرىش،  تەڭبۇيىرلى، جازىقتىق، اۋدان كولەمى، تەڭقۇرامدى، كولبەۋ سىزىق، شەڭبەر...

بۇعان قوسىپ ايتساق، دۇنيەجۇزىلىك دەڭگەيدەگى قازاقتىڭ ماتەماتيك عالىمى اسقار جۇمادىلداەۆ اشقان جاڭالىعىنا  «تورتكەن» دەگەن قازاقشا ءجاسامسوز  كىرگىزگەنىن وزىنەن ءبىر سۇحبات العانىمدا ايتىپ ەدى.  بۇل «جوعارعى ماتەماتيكانىڭ ءتىلى بولعاندىقتان، وسىنى كوپشىلىك وقىرمانعا تۇسىنىكتى ەتىپ ايتىپ بەرىڭىزشى!» دەگەنىمدە «باتەڭكە كيىپ العان سوڭ شۇلىق كيە المايسىڭ» دەپ، بەتىمە قاراپ وتىردى ياعني امالداردىڭ كەزەكتەسۋ زاڭدىلىعى سەكىلدى ءبىزدىڭ ءبىلىمىمىز جەتە بەرمەيتىن قيىن سالا بولسا كەرەك. بۇدان ايتپاعىم،  قازاق ءتىلى ماتەماتيكادا دا ەشكىمگە تىزگىن بەرمەيدى. الايدا، سول سالانىڭ  حالىقارالىق  قولدانىستاعى  جاسامسوزدەرىن  ءوزىمىزدىڭ ايتىلۋ ەرەجەمىزگە ساي جازۋىمىزعا ەشكىم داۋ ايتپايتىنى بەلگىلى جايت. (بۇل بارلىق تىلدەردە ءدال سونداي)

كەلەسى كەزەكتە ەڭ كۇردەلى عىلىمداردىڭ  بىرى حيميانى الايىق:  سۋتەگى، وتتەگى، كومىرتەگى، كومىرقىشقىلى، ەرىتىندى،  توتىق، اسقىن توتىق، قانىق ەرىتىندى، ارەكەتتەسۋ، قوستوتىق، اۋىر مەتالدار، بەيمەتالدار،  قىشقىل، ءسىلتى، نەگىز، تۇزدار....دەپ،  كەتە بەرەدى. بۇل سالادا دا بۇكىل ۇلتتار ورتاق قولداناتىن  ەلەكترون، نەيترون، پروتون، گەلي، ۋرانداردى  ءوز اليپبيىمىزبەن جازساق، ءوز ءسوزىمىز بولىپ شىعا كەلەتىنى كۇمانسىز الدەقاشان قالىپتاسقان جاعداي.

تەحنولوگيانىڭ قوزعاۋشى كۇشى سانالاتىن فيزيكاعا كەلەيىك: تارتىلىس كۇشى، ۇيكەلىس، ۇدەمەلى قوزعالىس،  تۇراقتى جىلدامدىق، باياۋ قوزعالىس، ويىسۋ، ۇلعايۋ زاڭى، بوستىق، تەربەلىس، جىلۋ وتكىزگىش، اينىمالى توك، جارتىلاي وتكىزگىش...

بيولوگيا اتتى جاندىلاردى زەرتەيتىن عىلىم سالاسىن  ايتساق، مىسال كەلتىرمەسەك تە بولادى، ۇشان-تەڭىز سالالىق اتاۋلار بار ەكەنىن قازاقشاسى سۋداي كەز كەلگەن قازاق ايتا الادى: باۋىرىمەن  جورعالاۋشىلار، سۇتقورەكتىلەر، قوسمەكەندىلەر، ومىرتقاسىزدار، بىلقىلداق  دەنەلىلەر، جالعىز جاسۋشالى... بۇلار سوڭىندا قالىپتاسقان قازاقي جاسامسوزدەر. ال، ءتورت تۇلىك مال ءوسىرىپ، ساحارا دالانىڭ بۇكىل اڭ-قۇسىن، جاندىگىن  تۇستەپ تانىپ، مىنەز-قۇلقى، قارەكەتىن تۇگەل بىلەتىن  قازاق  سىندى دالا وركەنيەتىن جاساعان كوشپەندىلەر ۇرپاعى قولدانعان بۇل سالاداعى ءسوز قورى ادام تاڭعالارلىق باي، بالكىم بىزدەن باسقالار وسى سالادان ءاتاۋسوز  الۋعا ءماجبۇر بولادى، دەر ەدىم.

ەندى، بوتانيكا دەگەن وسىمدىكتەر الەمىن زەرتەيتىن عىلىمى  دا اتتاپ وتپەيىك. بيولوگياداعى ايتقانىمىزداي، سايىن دالانىڭ قانشاما ءتۇرلى ءشوبى مەن بايشەشەگىن، اعاشى مەن   بۇتاسىنا جەكە-جەكە عاجاپ اتاۋ قويىپ، ونىڭ پايداسى مەن قولدانىسىن تۇرمىسىنا تۇگەل ەنگىزىپ، بالاسىنان قارياسىنا دەيىن ونى جاتقا ءبىلۋدى ادەتتەگى جاعداي ساناعان حالىقتىڭ بۇل سالاداعى ءسوز قورى دا قيساپسىز كوپ.

ءبىر مىسال، ەتنوگراف-عالىم بولات بوپايدىڭ «قازاقتىڭ گۇل مادەنيەتى» دەگەن كىتابىنىڭ قولجازباسىن رەداكتسيالاپ، گازەتكە تانىستىرۋ ماقالاسىن  جازاردا «مىنا كىتابىڭدى قازاق بوتانيكاسى دەپ اتاساڭ دۇرىس ەكەن» دەگەم-ءدى.  ويتكەنى، وندا ەكى جۇزدەن استام گۇلتەكتى وسىمدىكتەر قازاقشا اتالىپ، قاسيەتتەرى قازاقى سوزبەن تۇگەل سارالانادى. قازاقتا قىزعالداق، سارعالداق دەپ اتالاتىن گۇل اتاۋلارى بار. سوعان ءبىر ۇلكەن اق ءتۇستى گۇلدى اققالداق دەپ اتاۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتقانىم دا ەسىمدە.

ال، اتاۋى ەڭ كوپ، ەڭ كۇردەلى سالا مەديتسينانى اتاماي كەتسەك، قازاق تىلىنە قىرىن قارايتىندار قۋىستانىپ قالۋى ابدەن مۇمكىن. مىڭداعان جىل بويى حالقىمىز  وز ءتول مەديتسناسىمەن ءوزىن ءوزى ەمدەپ، دەنساۋلىعىن ساقاداي ساي ساقتاپ كەلگەندىكتەن بۇل سالادا دا ءبىز ەشكىمنەن كەندە ەمەسپىز. اسىرەسە، اۋرۋ اتاۋلارى جەتكىلىكتى: سارسۇزەك،  شەشەك، جەلشەتپە، قانشەتپە، قىزامىق، قىزىلشا، تىماۋ، زەرتەڭ، قانشەتپە، قانتىشقاق، بۇرمە، قىلتاماق، تىشكە اۋرۋ، قۋىق تۇتىعۋ، ۇشىنۋ، زاپىران،  اقتۇسۋ، سىزداۋىق، شيقان،  الاپەس،  ماڭقا،  ساقينا ۇستاۋ،  سارسۋ، تۇتىقپا، تالما، سەرەكتەۋ، جەلبۋاز، قىزىلتۇيىرشىك، اقتۇيىرىشىك...

مۇنى دا ايتپاي-اق، قازاق  ەمدەۋ ونەرىنىڭ   ءىرى عالىمدارىنىڭ ءبىرى وتەيبويداق تىلەۋقابىلۇلىنىڭ  قالدىرعان  كىتابىنان-اق  بىزدىڭ ءتول مەديتسينا ءتىلىمىز قانشا باي ەكەنى ونداعان جىلدان بەرى ايتىلىپ، مەديتسينا سالاسىندا جازىلعان كىتاپتارعا قولدانىلۋدا.

استرونوميانى دا  ارنايى ايتۋىمىز كەرەك. ويتكەنى، قازىر بۇل سالا دا جەتەكشى عىلىمعا اينالعان.  جەتىقاراقشى، تەمىرقازىق، اقبوزات پەن كوكبوزات، قاراقۇرت، ۇركەر، بيكەش، تارازى، قۇسجولى، تاڭ شولپان، كىشى شولپان، ەسەكقىرعان، سۇمبىلە، ۇشارقار... كوكجۇزىندە كورىنەتىن بۇكىل جۇلدىزعا ات قويعان حالىق باياعىدان استرونوم حالىق دەۋگە سايادى.

جانە ايدىڭ توعىسى ارقىلى جىل مەزگىلىن مۇلتىكسىز ساناۋ، ۇركەردىڭ باتۋى مەن شىعۋى ارقىلى توعىس ەسەبىن جاساپ «امالدار» دەپ اتايتىن  ارنايى كۇندەردە اۋارايىن الدىن الا بولجاۋ، كۇن جۇيەسىندەگى ون ەكى شوق جۇلدىزعا اتاۋ قويىپ، وسىنى مۇشەل جاس ەسەبى ەتۋ ارقىلى ادامنىڭ جاسىن ءدال انىقتاۋ... تاعى دا بۇل سالادا اتالماعان ءتول ونەرىمىزدى ايتپاعاننىڭ وزىندە وسى عىلىمدى ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتكىزگەن ءبىزدىڭ قازاق ءتىلى ەمەگەندە نەمەنە!؟  ولاي بولسا قازاق استرونومياسى باياعىدان بار، ول سالادا دا اتاۋ ءسوزىمىز جەتكىلىكتى.

وسىمەن توقتاساق تا بولار ەدى، بىراق احمەت بايتۇرسىنوۆ  سىندى عۇلامانىڭ  «ءتىل تانىتقىش» اتتى  لينگۆيستيكا  عىلىمى سالاسىندا عالامات قۇبىلىس رەتىندە قالدىرىپ كەتكەن  جاسامسوزدەرىن  اتاماي كەتۋ  - قازاق ءتىلى تۋرالى ايتىپ وتىرعان بىزگە ايىپ بولار ەدى. قازاقتىڭ ءوز  ءتول سوزىنەن ءجاسامسوز جاساۋدىڭ بۇدان ارتىق ۇلگىسى بولا ما؟! مىسالى، اتاۋ، ىلىك، بارىس، تابىس، شىعىس، كومەكتەس، جالعاۋ، جۇرناق، ءتۇبىر، وداعاي، سالالاس-ساباقتاس، ساباقتاس-قۇرمالاس، باستاۋىش، بايانداۋىش، تولىقتاۋىش، انىقتاۋىش، سەپتىك، ۇستەمە...

ءيا، ابىلايحان زامانىندا جوعارعى مىسالعا  العان سوزدەر بار بولسا دا، اتاۋ رەتىندە جوق ەدى، ولاي بولسا قازاق ءتىلى وسى كۇنگە دەيىن ءوز عىلىم ءتىلىن جاساپ قويعان  ۇلت دەمەسكە شارا جوق.

ءوز باسىم، ءتىل سالاسىنىڭ مامانى ەمەس، قاراپايىم جۋرناليست  رەتىندە تاباندا ويىما تۇسكەن قازاقشا عىلىم  اتاۋلارىن مىسالعا  عانا الىپ وتىرمىن. ەگەر، قازاق ءتىلى عىلىمىنىڭ  قازىرگى  ۇلكەن  عالىمى رابيعا اپامىز سويلەر بولسا نەمەسە وسى سالالاردا  وقۋلىق جازاتىن  قازاقتىڭ  ادال عالىمدارى  سوز ايتار بولسا، «قازاق ءتىلى – عىلىم ءتىلى» دەگەندى شەگەلەپ بەرەتىنىنە ەش كۇمانىم جوق.

ايتپاقشى، مۇنىڭ ءبارى تۇك تە ەمەس، جاڭا زامانعى تەحنولوگيا تىلىنە ىلەسبەيمىز، دەيتىندەر بولسا، مىڭ جىل بويى قىلىشى مەن ساۋىت، دۋىلعاسىن ءوزى سوعىپ،  عاجاپ باسپانا سانالاتىن  كيىزۇيىن  وزى جاساپ، تەرمەباۋ، تۇسكيىزىن ءوزى توقىپ، ءوز كيىمىن ءوزى تىگىپ... كەلگەن حالىقتىڭ تىلىندە تاعى دا سونشاما تەحنولوگيالىق  دايىن ءسوز قورى جەتەدى: ۇسكى، ەگەۋ، ءتۇرپى، باقاۋىز تىستەۋىك، بالىقاۋىز تىستەۋىك، قىشقاش، كورىك، ءتوس، بالعا، شەكىمە، استار، تىس، قاۋىپ تىگۋ، جورمەۋ، تەپشۋ، سىرۋ، قابۋ، قاۋسىرۋ، تيەك، ىلگى، ىستىك، ءسۇمبۋىر، ءسىرى، بىزكەستە، بۇرعى، تەبەن، قانداۋىر، ۇستارا، ىرعى، كەپىل، كەرگىش، تىعىن، سۇزگى، ىلگەك، كوزەۋ، سۇرگى، شوت، شاپپا، شىلعي، جۇرىن، مۇرىندىق، باستىرما...

«ۇشپاق بولساڭ زىمىرا» دەگەن ءسوزدى ايتقان حالىق، ۇشاقتىڭ  دا   قالاي ۇشاتىنىن باياعىدا ايتقان عوي.

ەندى، نەگە وسىنشا باي ءتىلدى قولدانباي «ماڭىراپ» وتىرمىز!؟ وعان حالىقتىڭ ەش كىناسى جوق. باس قالاي  بۇيىرسا اياق سولاي جۇرەتىنى ايدان انىق ەمەس پە! باسقارۋ جۇيەسىندە  قازاق تىلىندە جالعىز ءسوز ايتۋعا دا جاراماي، كونستيتۋتسيانى تابانىنا باسىپ وتىرعان بوتەنتىلدىلەر مەن قازاقشا سويلەگەنى روبوتتىڭ سويلەگەنى سەكىلدى قازاق ءتىلىن مازاق تىلىنە اينالدىراتىندار  وتىرسا،  قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايى  وسىنداي «ساياساتتىڭ ويىنى» بولماعاندا نە بولادى!؟

ەگەر، باسقارۋ جۇيەسىندە قازاقشا سۋداي توگىلدىرىپ، ەگىلدىرىپ، ەمىندىرىپ...سويلەيتىندەر وتىرسا، قازاقستاندىقتار ءبىر جىلدا تۇگەل «ايتىس اقىنىنا» اينالىپ كەتەر ەدى!

ونداي جاعدايدا، وتاندىق عالىمدار دا قازاق ءتىلىن بىرەر جىلدا عىلىم تىلىنە اينالدىرا سالۋ ەشقانداي دا قيىن ەمەس. ادام سانى قارايلاس تۇركيا، يران، وڭتۇستىك كورەيا سياقتى ەلدەر، ءتىپتى ادام سانى وتە از موڭعوليا سەكىلدى ەلدەردە بۇكىل عىلىم سالاسى ءوز تىلىندە. ويتكەنى، ەل باسقارۋشىلارى باسقا ءتىلدى بىلمەسە دە ءوز ءتىلىن بىلمەيدى دەگەن، ونداي انوماليا ول ەلدەردە جوق. (بىزدەگىدەي باسقا ءتىلدى ءبىلىپ، ءوز ءتىلىن بىلمەۋدى جوعارعى مادەنيەت سانايتىن  فەنومەن-انوماليا!)

ال، اناۋ جوعارىداعى وتىرعان قازاقشا قاقپايتىندار ءبىر جىل اۋىلعا بارىپ قازاقشا ۇيرەنىپ قايتسا، ەڭ قۇرمەتتى شەنەۋنىكتەرگە اينالىپ كەتەر ەدى، شىركىن! بۇل، مەنىڭ انشەيىن قيالىم، دەگەنمەن سولاي بولسا دەگەننەن باسقا نە دەۋ كەرەك...

اباي ماۋقاراۇلى

Abai.kz