اقپان ايىنىڭ باسىندا اقش مەملەكەتتىك حاتشىسى مايك پومپەو قازاقستانعا رەسمي ساپارمەن كەلدى. ءبىزدىڭ ەلگە عانا ەمەس، بەلارۋس، ۋكراينا جانە وزبەكستان ەلدەرىندە دە بولدى. سونىمەن قاتار، تاشكەنتتە قازاقستان، قىرعىزستان، تاجىكستان، تۇركمەنستان مەن وزبەكستان سىرتقى ىستەر مينيسترلەرىمەن بىرگە س5+1 فورماتى اياسىندا وتكەن كەزدەسۋگە قاتىستى. 

پومپەو ساپارى قازاقستان جۇرتشىلىعىنىڭ نازارىن اۋدارعان ماڭىزدى وقيعالاردىڭ ءبىرى بولدى. حاتشىنى اۋەجايدان كۇتىپ الۋدان باستاپ، جاسالعان ءتۇرلى مالىمدەمەلەر قىزۋ تالقىعا ءتۇستى.

الەۋمەتتىك جەلىدەگى كوپ جۇرت پومپەونى كۇتىپ العان شەندىلەردىڭ قاراپايىم قىزمەتتىك ەتيكانى ەلەمەگەنىن سىنعا السا، كەيبىرەۋلەرى اقش حاتشىسىنىڭ كەيبىر مالىمدەمەلەرىنە قول شاپالاقتادى. اسىرەسە، قىتايدا قىسىم كورىپ جاتقان قازاقتار جايلى ايتقاندارى كوپكە ۇناعانى ءسوزسىز.

بىراق الەمدىك دەڭگەيدەگى ساياساتكەردىڭ قازاقستانعا قىتاي قىسىمى تۋرالى ايتۋ ءۇشىن عانا كەلمەگەنى ءسوزسىز. بۇل ساپار - قانداي ساپار؟ ءبىزدىڭ ەل ءۇشىن ماڭىزدىلىعى قانداي؟ اقش حاتشىسىنا قازاق بيلىگى قىرىن قاباق تانىتىپ وتىرعان جوق پا؟ بۇل سۇراقتاردى ساياساتتانۋشى راسۋل جۇمالىدان سۇرادىق.

ساپاردىڭ ماڭىزى جايلى

راسۋل جۇمالى، ساياساتتانۋشى:

- اقش-تىڭ جوعارى دەڭگەيلى مانساپتىلارى قازاقستانعا كوپ كەلە بەرمەيدى. بۇل ەلدىڭ مەملەكەتتىك حاتشىلارى تاۋەلسىزدىكتەن بەرى ءتورتىنشى رەت كەلىپ وتىر. سوڭعىسى 2015 جىلى دجون كەرري قازاقستانعا ساپارلاعان. ال پرەزيەنتتەرى ەشقاشان كەلگەن ەمەس. دەمەك، بۇل ساپار ءبىزدىڭ ەل ءۇشىن ماڭىزدى دەۋگە بولادى. ال اقش قازاقستانعا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ نەمەسە ساياسي ماڭىز بەرىپ وتىر دەۋگە كەلمەيدى.

ونىڭ ۇستىنە پومپەو ارنايى قازاقستانعا كەلىپ وتىرعان جوق. قايتا تۋر دەڭگەيدە ءبىر قاتار تمد ەلدەرىندە ساپاردا بولدى. بەلارۋس، ۋكراينا، قازاقستان جانە وزبەكستانعا جولى ءتۇستى. سوندىقتان، بۇل ساپاردى اسىرا باعالاۋدىڭ قاجەتى جوق. شىن مانىندە ۆاشينگتون قازاقستانعا نە بولماسا ورتا ازياعا ۇلكەن ماڭىز بەرىپ وتىر دەپ تە ايتۋعا كەلمەس. بۇل ءوڭىر ولاردىڭ سىرتقى ساياساتتا باسىمدىق بەرەتىن نىساندارىنىڭ ىشىندە العاشقى وندىققا دا ەنبەيتىن شىعار.

بىراق اقش-تىڭ بۇل ايماققا بەلگىلى دەڭگەيدە ماڭىز بەرەتىنى راس. بۇندا كاسپي تەڭىزى وڭىرىندەگى ماسەلە، ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى. ونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ ايماقتىڭ مۇناي مەن گاز نارىعىنداعى ماڭىزى. سونىمەن قاتار قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى دە باستى نازاردا. اسىرەسە اۋعانستان، ءدىني ەكسترەميزممەن بايلانىسى بار ماسەلەلەر. ۇشىنشىدەن وسى ايماقتاعى ستراتەگيالىق تەكەتىرەس. اسىرەسە، ەۋرازيا ايماعىندا قىتايدىڭ ىقپالى ارتىپ كەلە جاتقانى امەريكاعا ۇناي قويمايدى.

انىعىن ايتقاندا، 90 جىلداردىڭ سوڭى، 2000 جىلداردىڭ باسىمەن سالىستىرعاندا بۇل وڭىردەگى اقش-تىڭ ىقپالى ءبىرتالاي ازايدى. بۇرىن بۇل وڭىرگە ءۇش ءىرى مەملەكەت ىقپال ەتىپ كەلسە، سوڭعى 10-15 جىلدا بۇل ۇلكەن ويىننان امەريكالىقتار شىعىپ قالدى. امەريكا بۇل وڭىردەن تىم الىستا جاتىر، ونىڭ ۇستىنە وزدەرىنىڭ دە قىزىعۋشىلىعى تومەن بولدى. اقش ءۇشىن ءدال قازىر ورتا ازياداعى ىقپالىن كۇشەيتۋ ماڭىزدى. وسى ايماقتىڭ رەسەيدىڭ نەمەسە قىتايدىڭ جەتەگىندە كەتپەۋىن نازاردا ۇستاۋدىڭ ماڭىزى جوعارى.

سونداي-اق، وسى ايماقتا ەكونوميكالىق رەفورمالارىن جاساۋعا نيەتتى. اقش-تىڭ ەكونوميكالىق ساياساتى دەموكراتيالىق پرينتسيپتەردى نەگىزگە الادى. سوندىقتان ولار ينۆەستيتسيالارىن جەمقورلىققا بارمايتىن، كاسىپكەرلىكتە جەڭۇشىنان جالعاسۋ بولمايتىن ەلدەرگە سالعىسى كەلەدى. قازاقستان اقش-تان ينۆەستيتسيا تارتۋعا نيەتتى. ول ءۇشىن ەلدە ساياسي رەفورمالار جۇزەگە اسىپ، ەلدە اشىق ساياسات جۇرگىزىلۋى كەرەك. ءبىزدىڭ ەل ءۇشىن پومپەو ساپارىنىڭ ەڭ ماڭىزدى تۇسى دا وسى. اقش-تىڭ قىزىعۋشىلى ارتقانىن دۇرىس پايدالانا بىلسەك، رەسەي مەن قىتاي ەكونوميكاسىنا تاۋەلدى بولماي، سىرتقى ساياساتتا تارازى باسىن تەڭ ۇستاۋعا مۇمكىندىك تۋدادى.

قىتايداعى قانداستار ماسەلەسى

بۇل ماسەلەنى اقش وكىلى وتە توتەسىنەن قويدى. نەگىزى قيسىنعا سالساق بۇل ماسەلەنى سول امەريكانىڭ الدىندا، ەۋروپالىق ەلدەردىڭ الدىندا قازاقستان كوتەرۋى كەرەك ەدى. وكىنىشتىسى، بۇل ءىس كەرىسىنشە ورىن الدى. وزگە ەلدىڭ ادامى كەلىپ، ءبىز ايتاتىن ماسەلەنى ءبىزدىڭ وزىمىزگە ايتىپ كەتتى. وسىنىڭ ءوزى قازاقتاننىڭ سىرتقى ساياساتى قىتايعا، رەسەيگە قانشالىق تاۋەلدى ەكەنىن جانامالاي كورسەتىپ بەردى.

ارينە، كورشىلەس مەملەكەتتەرمەن دوستىق قارىم-قاتىناستى ساقتاۋ كەرەك. بىراق قارىم-قاتىناس ءۇشىن ءوز مۇددەمىزدى قۇربان ەرتە بەرۋگە بولمايدى. شىڭجاڭداعى قانداستارىمىزدىڭ ماسەلەسى بولسىن، ەكونوميكالىق ۇپايلارىمىز بولسىن ءىرى ەلدەردىڭ ىرقىنا كونە بەرمەگەن ءجون.

تاعى ايتا كەتەرلىگى، امەريكا وكىلىنىڭ كەلۋىنە اسىرا باعا بەرىپ، ودان اسا ۇلكەن ءۇمىت كۇتۋدىڭ قاجەتى جوق. "امەريكا ءبىزدىڭ كومەكشىمىز بولادى، ءبىزدى  قولدايدى، بىزگە بولىسادى" دەگەن ويدا بولماۋىمىز كەرەك. قازاقستاندى رەسەيدەن نەمەسە قىتايدان قورعاۋ امەريكانىڭ باستى ماقساتى ەمەس. بۇل تۇرعىدا ۋكراينانى مىسالعا الۋعا بولادى. اقش ۋكراينانى ساياسي تۇرعىدا قوداعانىمەن، تاۋەلسىزدىك پەن ەگەنمەندىكتى قولداۋ ءوز شارۋالارىڭ دەگەننەن تايماي وتىر...

حاتشىنى قالاي قارسى الدىق؟

بۇل كوشەدەن كەلگەن جاي ادام ەمەس، ءبىر ەلدىڭ رەسمي وكىلى. ال ونى كۇتىپ الۋشىلار ءبىزدىڭ ەلدىڭ رەسمي وكىلى. سوندىقتار ءبارى پروتوكول بويىنشا بولۋى كەرەك ەدى. تاۋەلسىزدىكتى ەندى عانا العان كەز ەمەس، قالىپتاسقان ەل بولعاندىقتان، بۇل تۇرعىدا تاجىريبەمىز تولىق ەكەنى ءسوزسىز. سولاي بولا تۇرا سىرتقى ساياساتقا جاۋاپتى قىزمەتكەرلەردىڭ ارەكەتى ءسال ۇياتتاۋ بولدى. وتە وكىنىشتى جاعداي، بۇدان ءتيىستى ساباق شىعارادى دەپ ۇمىتتەنەمىن.

ەكىنشى ماسەلە، حاتشىنى قارسى الىپ الۋشىلاردىڭ دەڭگەيى جايلى. كيىم ءوز الدىندا، ديپلوماتيادا قوناقتى قارسى الۋشىنىڭ لاۋازىمى دا وتە ماڭىزدى. ادەتتە ساپارلاپ كەلگەن شەتەلدىك قوناقتىڭ لاۋازىمىمەن قارايلاس قىزمەتتەگى ادام كۇتىپ الادى. بۇنىڭ ءوزى سول ساپارعا ءمان بەرىپ، لايىقتى قۇرمەت تانىتىپ وتىرعاندى بىلدىرەدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز وسى قاعيدا نازارعا الىنبادى. ادەتتە رەسەيدىڭ ورتا دەڭگەيلى شەشەۋنىگى كەلسە دە جوعارى دارەجەدە قارسى الىپ الاتىن ەدى. ال اقش-تىڭ حاتشىسى، ءتىپتى الەمدىك دەڭگەيدەگى ءىرى ساياساتكەر كەلگەندە مىنداي قادامعا بارعانى تۇسىنىكسىز جاعداي. بۇنى ادەيى جاسالىپ وتىر دەۋگە بولادى. بۇعان بولا وكپەلەپ قالاتىن اقش جوق ارينە. بىراق ءوزىمىزدىڭ سىرتقى ساياساتتا رەسەيشىل نەمەسە قىتايشىل ەمەس ەكەنىمىز تۋراسىندا رەسمي وكىلدەر تۇسىنىكتەمە بەرگەنى ءجون شىعار...

Abai.kz