بۇدان جيىرما جىل بۇرىن، ياعني 1989 جىلى ماۋسىمنىڭ 16-19-ى كۇندەرى جاڭاوزەن قالاسىندا كەشەگى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ شاڭىراعىن شايقالتىپ كەتە جازداعان ۇلكەن كوتەرىلىس بولدى. بۇل كوتەرىلىسكە بۇگىنگى كۇنگە دەيىن لايىقتى تاريحي باعا بەرىلە قويعان جوق. بىرەۋلەر «1989 جىلعى جاڭاوزەن وقيعاسى» دەسە، ەندى ءبىرى «جاڭاوزەن كوتەرىلىسى» دەپ اتاپ ءجۇر. شىندىعىندا مۇنى وقيعا ەمەس، «حالىق كوتەرىلىسى» دەگەنىمىز دۇرىس. وقيعا دەپ ادەتتە كۇندەلىكتى بولىپ جاتقان توسىن جاعدايلاردى اتايمىز، مىسالى، جول اپاتى، توبەلەس، ءورت ت.ب. 
جاڭاوزەن كوتەرىلىسى ماڭعىستاۋ وبلىسىن تۇگەلدەي شارپىدى. جەتىباي، قۇرىق شەتپە، بەينەۋ كەنتتەرىندە، قالامقاس، قاراجانباس كەنورىندارىندا، فورت-شەۆچەنكو، اقتاۋ قالالارىندا جاڭاوزەندىكتەردى قولداعان حالىق تولقۋى بولىپ ءوتتى. بۇل تولقۋعا وبلىس كولەمىندە 80 مىڭعا جۋىق ادامدار قاتىستى. اسكەر، تىكۇشاق، تانكىلەر پايدالانىلدى. قان توگىلدى. 
حالىق نەگە كوتەرىلدى؟ حالىقتىڭ بۇلايشا اشىنۋىنا قانداي جاعدايلار اسەر ەتتى؟ سالدارى قانداي بولدى؟ جاڭاوزەن كوتەرىلىسىنىڭ تاريحي ماڭىزى نەدە؟ بۇدان بىزدەر قانداي ساباق الۋعا ءتيىستىمىز؟ مىنە، بۇل جولى وسى سۇراقتار توڭىرەگىندە وي ءوربىتۋدى ءجون دەپ سانادىق.

بۇدان جيىرما جىل بۇرىن، ياعني 1989 جىلى ماۋسىمنىڭ 16-19-ى كۇندەرى جاڭاوزەن قالاسىندا كەشەگى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ شاڭىراعىن شايقالتىپ كەتە جازداعان ۇلكەن كوتەرىلىس بولدى. بۇل كوتەرىلىسكە بۇگىنگى كۇنگە دەيىن لايىقتى تاريحي باعا بەرىلە قويعان جوق. بىرەۋلەر «1989 جىلعى جاڭاوزەن وقيعاسى» دەسە، ەندى ءبىرى «جاڭاوزەن كوتەرىلىسى» دەپ اتاپ ءجۇر. شىندىعىندا مۇنى وقيعا ەمەس، «حالىق كوتەرىلىسى» دەگەنىمىز دۇرىس. وقيعا دەپ ادەتتە كۇندەلىكتى بولىپ جاتقان توسىن جاعدايلاردى اتايمىز، مىسالى، جول اپاتى، توبەلەس، ءورت ت.ب. 
جاڭاوزەن كوتەرىلىسى ماڭعىستاۋ وبلىسىن تۇگەلدەي شارپىدى. جەتىباي، قۇرىق شەتپە، بەينەۋ كەنتتەرىندە، قالامقاس، قاراجانباس كەنورىندارىندا، فورت-شەۆچەنكو، اقتاۋ قالالارىندا جاڭاوزەندىكتەردى قولداعان حالىق تولقۋى بولىپ ءوتتى. بۇل تولقۋعا وبلىس كولەمىندە 80 مىڭعا جۋىق ادامدار قاتىستى. اسكەر، تىكۇشاق، تانكىلەر پايدالانىلدى. قان توگىلدى. 
حالىق نەگە كوتەرىلدى؟ حالىقتىڭ بۇلايشا اشىنۋىنا قانداي جاعدايلار اسەر ەتتى؟ سالدارى قانداي بولدى؟ جاڭاوزەن كوتەرىلىسىنىڭ تاريحي ماڭىزى نەدە؟ بۇدان بىزدەر قانداي ساباق الۋعا ءتيىستىمىز؟ مىنە، بۇل جولى وسى سۇراقتار توڭىرەگىندە وي ءوربىتۋدى ءجون دەپ سانادىق.
بىرىنشىدەن، يمپەريالىق كەڭەس ۇكىمەتى قازاق حالقىنىڭ ءتىلىن، ءدىنىن، ادەت-عۇرپىن ۇمىتتىرىپ، جەرىنەن، رۋحىنان ايىرىپ، ورىس ءتىلدى ماڭگۇرت حالىق دايىنداعىسى كەلدى. سونداي تاسىلدەردىڭ ءبىرى جەرگىلىكتى قازاق حالقىن ازشىلىققا اينالدىرۋ ءۇشىن جان-جاقتان وزگە ۇلت وكىلدەرىن اكەلىپ، شۇرايلى جەرلەرگە ورنالاستىردى. ول ءۇشىن «تىڭدى يگەرۋ» دەگەن جەلەۋمەن قازاقستاننىڭ سولتۇستىك وبلىستارىنا ميلليوننان اسا وزگە ۇلت وكىلدەرىن اكەلىپ قونىستاندىردى جانە سىرتتان كەلگەن باسقا ۇلتتاردىڭ وكىلدەرىنە بارلىق جاعدايلارىن جاسادى. ءتىپتى، قازاقتىڭ جەر-سۋ اتتارىن ۇمىتتىرۋ ءۇشىن ولاردى وزگەرتىپ، ەلدى مەكەندەرگە كەلىمسەكتەردىڭ قاتىندارىنىڭ، ءتىپتى ەرتىپ كەلگەن يتتەرىنىڭ اتتارىنا دەيىن بەردى. بۇل كۇندەردىڭ كۇنىندە «مەنىڭ جەرىم» دەيتىندەي دالەل قالدىرماۋ ءۇشىن كەرەك بولدى. تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا جيىرما جىلداي ۋاقىت بولسا دا ول اتاۋلاردان ءالى كۇنگە دەيىن تولىقتاي ارىلا الماي كەلەمىز.
ماڭعىستاۋدىڭ قاسيەتتى توپىراعىندا 60-شى جىلداردىڭ باسىندا قارا مۇناي اتقىلاي باستادى. «وسى مۇنايدى يگەرەمىز» دەگەن سىلتاۋمەن ماڭعىستاۋعا جان-جاقتان وزگە ۇلت وكىلدەرى جاپپاي كەلە باستادى. جەرگىلىكتى قاراپايىم حالىق مۇناي ونەركاسىبىنە كوپ تارتىلا قويعان جوق. ولاردى كوبىنەسە اۋىلدان، مال شارۋاشىلىعىنان ايىرماۋعا تىرىستى. 1989 جىلعى حالىق ساناعى بويىنشا جاڭاوزەن قالاسىندا 58 مىڭ ادام بولدى. ونىڭ 32 مىڭى قازاق، 16 مىڭى كاۆكازدىقتار، 10 مىڭى سلاۆيان ۇلت وكىلدەرىنەن قۇرالدى. قالادا بارلىق جىلى-جۇمساقتى، مايلى-سۇبەلى جەرلەر بيلىكتەگى شەنەۋنىكتەردى الداپ-ارباپ، ساتىپ العان كاۆكازدىق ۇلت وكىلدەرىنىڭ قولىندا بولدى. ءوندىرىس، حالىققا قىزمەت كورسەتۋ، قۇقىق قورعاۋ ورىندارىندا كاۆكازدىق ۇلت وكىلدەرىنىڭ سانى باسىم بولدى. ولار سول كەزدە جاڭاوزەندى «ەكىنشى گروزنىي» دەپ اتادى.
جەرگىلىكتى قازاقتار ەكىنشى سورتتاعى حالىققا اينالدى. كەز كەلگەن ماسەلەنى شەشۋدىڭ ءوزى كاۆكازدىقتاردىڭ (اسىرەسە، شەشەندەردىڭ) رۇقساتىمەن جۇزەگە اسىپ وتىردى. كاۆكازدىقتار مەن قازاق جاستارىنىڭ اراسىندا ءجيى-ءجيى توبەلەستەر بولىپ تۇردى. ادام ءولىمى بولعان كەزدەر دە كوپ بولدى. بىراق، جەرگىلىكتى بيلىك بۇل وقيعالاردى جوعارعى جاقتاردان ۇنەمى جاسىرۋمەن كەلدى. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ اشۋ-ىزاسى كۇننەن كۇنگە كۇشەيە ءتۇستى.
1989 جىلدىڭ 16-شى ماۋسىم كۇنى ساعات كەشكى 19.00. شاماسىندا جاستاردىڭ بي كەشىندە قازاقتار مەن كاۆكازدىقتاردىڭ اراسىندا توبەلەس بولدى، مۇنىڭ ارتى تالاي جىلداردان بەرى سىزداۋىقتاي سىزداپ تۇرعان جارانىڭ جارىلۋىنا اكەپ سوقتى. كوتەرىلىستى ەشكىم ۇيىمداستىرعان جوق، ستيحيالى تۇردە ءجۇردى. بۇل - ۇلتارالىق قاقتىعىس تۇرىندە باستالعان، كەڭەستىك قىزىل يمپەريانىڭ سولاقاي ساياساتىنا قارسى جەرگىلىكتى قازاقتاردىڭ ءوز ساياسي-ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك قۇقىقتارىن تالاپ ەتۋى بولاتىن. ولار جوعارىدا وتىرعان كومپارتيا باسشىلارىنا ءوز ۇندەرىن ەستىرتۋ ءۇشىن كوشەگە شىقتى.
جاڭاوزەندەگى تولقۋعا 25-30 مىڭداي حالىق قاتىستى. بۇل جاعداي يمپەريالىق كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ توبە شاشىن تىك تۇرعىزدى. مۇنداي كوتەرىلىستى دەر كەزىندە باسىپ جانشىپ تاستاۋ ءۇشىن مۇزداي قارۋلانىپ، ارنايى دايىندىقتان وتكەن ءتورت مىڭداي جازالاۋشى جاساق (سپەتسناز) ءتۇسىرىلدى. ول ازداي ەكى مىڭعا جۋىق ىشكى اسكەر مەن ميليتسيانى اكەلدى. سول كەزدە جاڭاوزەن قالاسى سوعىس ورتالىعىنا اينالعانداي اسەر بەردى. كوشەلەردە اسكەري تەحنيكالار، بتر-لار، تانكتەر، اۋەدە اسكەري تىكۇشاقتار كۇندىز-ءتۇنى شىر اينالىپ ۇشىپ ءجۇردى. ولار كەز كەلگەن ساتتە بومبالاۋعا، اتقىلاۋعا دايىن بولاتىن. قاقتىعىس نەگىزىنەن اسكەرلەر مەن جەرگىلىكتى حالىق اراسىندا ءوتتى. سولداتتاردىڭ قارۋ قولدانىپ، حالىققا وق جاۋدىرۋى جەرگىلىكتى ادايلاردى اشىندىرا ءتۇستى. ارنايى جاساقپەن قاقتىعىس كەزىندە 21 قازاققا وق ءتيىپ، ولاردىڭ ۇشەۋى قازا تاپتى.
ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك جولىندا قۇربان بولعان ازاماتتار نۇربەرگەن تىلەۋبەرگەنوۆ -36 جاستا، تولەپ جاڭاي -37 جاستا، ال وڭداسىن وتاراليەۆ بار بولعانى 21 جاستا بولاتىن. ولار قىزىل يمپەريا جەندەتتەرىنىڭ اتقان وعىنان قازا تاپتى. ءبىر جىگىت جاراقات الىپ اياعىنان ايىرىلسا، ەندى ءبىرى كوز جانارىنان ايرىلدى. جۇزدەگەن ادام اۋرۋحاناعا ءتۇستى. وسىعان اشىنعان جەرگىلىكتى حالىق العان باعىتتارىنان قايتپادى. ماسكەۋدەن ارنايى كەلگەن بيلىك وكىلدەرىنىڭ كوتەرىلىسشىلەردىڭ تالاپتارىن ورىنداۋدان باسقا امالدارى قالمادى. ولار 14 مىڭنان استام كاۆكازدىق ۇلت وكىلدەرىن وزدەرىنىڭ ەلدەرىنە ەرىكسىز كوشىرىپ جىبەرۋگە ءماجبۇر بولدى، جۇزدەگەن «يكارۋس» اۆتوبۋستارى كاۆكازدىقتاردى تيەپ اقتاۋ اۋەجايىنا اتتاندى. ولاردىڭ توبەسىنەن تىكۇشاقپەن قورعاپ وتىردى. «باۋىرلارىمىزعا كومەك كورسەتەمىز» دەگەن ماڭعىستاۋدىڭ بارلىق ەلدى-مەكەندەرىنىڭ جىگىتتەرى جاڭاوزەنگە اتتاندى. بىراق، ول كەزدە جاڭاوزەن قالاسىنىڭ ءىشى- سىرتى بىردەي قالىڭ اسكەردىڭ قورشاۋىندا ەدى. قالاعا ءبىر دە ءبىر ادام كىرگىزىلگەن جوق. ماڭعىستاۋدىڭ كوپتەگەن جەرلەرىندە توتەنشە جاعداي جاريالاندى. قۇلسارىدان جاڭاوزەنگە كومەككە كەلە جاتقان جۇزدەگەن جىگىتتەردىڭ پويىزدارىن ورتا جولدان توقتاتىپ، كەيىن قايتاردى.
سول كەزدەگى كوتەرىلىسشىلەردىڭ قولىنان جاراقات الىپ، اۋرۋحاناعا تۇسكەن ارنايى جاساق اسكەرى اندرەي ەسىمدى جىگىت ءوزىنىڭ جەكە كۇندەلىگىندە بىلايشا جازىپتى. «مەن سپەتسناز وكىلى بولعاندىقتان ءتۇرلى قاقتىعىس، كوتەرىلىس بولىپ جاتقان جەرلەرگە باردىم. بىزدەر، اسكەريلەر كەلە جاتقان قالىڭ توپتىڭ ۇستىنەن اسىرا وق اتقاندا، ولار «اكە، كوكەلەپ» ەتپەتتەرىنەن جاتا قالۋشى ەدى. ال مۇندا (جاڭاوزەندە) مۇلدەم باسقاشا بولدى. بىزدەر كەلە جاتقان توپ حالىقتىڭ ۇستىنەن «توقتاڭدار» دەپ ەسكەرتۋ رەتىندە وق جاۋدىردىق. ولار ءبىر ءسات تۇرا قالدى. كەنەت ارالارىنان ءبىر جىگىت شىعىپ: «قورىقپاڭدار، ولاردىڭ وقتارى رەزەڭكە» دەپ ايقايلادى، وسى ساتتە مىڭداعان ادام ارنايى جاساققا لاپ قويدى. مەن مىنە، اۋرۋحانادا جاتىرمىن. ومىرىمدە مۇنداي قايسار، وجەت حالىقتى كورگەن ەمەسپىن» دەپ جازىپتى. (كۇندەلىك اۋرۋحانادا قالىپ قويىپ، ونى جەرگىلىكتى ادامدار تاۋىپ العان.) مىنە، بۇل حالىقتىڭ ابدەن اشىنعاندىعىنىڭ كورىنىسى ەمەس پە؟ سول كەزدەردە بارلىق مەكتەپتەر سولداتتاردىڭ كازارماسىنا اينالدى. ماسكەۋدەن كەلگەن كگب قىزمەتكەرلەرى بۇل ءساتتىڭ ءبارىن بەينەتاسپاعا، سۋرەتكە ءتۇسىرىپ الدى. كوتەرىلىس 19 ماۋسىم كۇنى اياقتالدى. (بىراق، قالا ىشىندە كومەندانتتىق ساعات ءتارتىبى ءبىر اي بويى ورناپ تۇردى). وسىلايشا باس اياعى ءۇش كۇن ىشىندە جاڭاوزەن قالاسى كاۆكازدىقتاردان بوسادى. بەس جىگىت ءار ءتۇرلى سىلتاۋلارمەن جالا جابىلىپ، سوتتالدى. بىراق، جاپپاي قۋدالاۋ بولعان جوق. ۇكىمەت جەرگىلىكتى حالىقتان سەسكەندى.
كوتەرىلىس حالىقتىڭ رۋحىن كوتەردى. ەل كەڭەستىك ساياساتتىڭ كەسىرىنەن جويىلۋعا از عانا قالعان رۋحاني قۇندىلىقتارىن قايتارۋعا مۇمكىندىك الدى. 1989 جىلدىڭ 1-ءشى شىلدەسىندە ماڭعىستاۋدىڭ رۋحى بيىك، ۇلتجاندى ازاماتى سايىن ءنادىرۇلى شاپاعاتوۆتىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن قازاقستاندا العاشقى دەموكراتيالىق ۇيىم، «پاراسات» قوعامدىق-ساياسي قوزعالىسى قۇرىلدى. بۇل ساياسي ۇيىم حالىق ءۇشىن كوپتەگەن ناتيجەلى شارۋالار تىندىردى.     
قورىتا كەلگەندەگى ايتپاعىمىز - بۇل كوتەرىلىس قازىرگى ءبىزدىڭ بيلىك باسىنداعىلارعا دۇرىس ساباق بولۋعا ءتيىس. جاڭاوزەن - نەمقۇرايدىلىقپەن قارايتىن جەر ەمەس. سوڭعى جىلدارى وسى قالادا مۇنايشىلاردىڭ ەرەۋىلى، اشتىق جاريالاۋلارى، جاپپاي تولقۋلارى كوبەيىپ بارا جاتىر. بۇل جاعداي دەر كەزىندە دۇرىس باعالانىپ، ناقتى شەشىم الىنۋى قاجەت. «اۋرۋىن جاسىرعان اجالىنان بۇرىن ولەدى» دەمەكشى، كوپ نارسەگە كوز جۇما قاراۋعا بولمايدى. كەشەگى جەكەشەلەندىرۋ كەزىندە جەكەمەنشىككە حالىقتىڭ مۇددەسى ەسكەرىلمەي، زاڭسىز ساتىلىپ كەتكەن نىساندار قايتا قارالىپ، ولار ءوز مىندەتتەمەلەرىن ورىنداماعان جاعدايدا «وزەنمۇنايگاز» ءوف مەكەمەسىنە قايتا قايتارىلعانى دۇرىس. قازىر 40 جىل بويى مۇناي ءوندىرىپ تۇرعان قالا كۇننەن كۇنگە ازىپ بارا جاتىر. مۇنىڭ ءبارىن تاتپىشتەپ ايتىپ وتىرعان سەبەبىمىز - 89-شى جىلعى جاعداي قايتالانباسىن دەگەن ماقسات.

جانىبەك قوجىق، ماڭعىستاۋ وبلىسى 
«جاس الاش» گازەتى